Congres “Planning our Green Heritage” – March 27, 2012 at De Schorre – Boom, Belgium As head of the Flemish department Spatial Planning, Hans Leinfelder gives his idea of integrating green heritage and landscape as instruments of special planning.

1. Ruimtelijke planning op een
(erfgoed)landschappelijke schaal
Hans Leinfelder
RWO – Afdeling Ruimtelijke Planning en Stedenbouwkundig Beleid
Congres ‘Planning our Green Heritage’ – 27 maart 2012
Opbouw toelichting
• 1. “ Vergeten” landschap in ruimtelijke structuurplannen en
uitvoeringsplannen
• 2. “ Open ruimte als publieke ruimte” als beloftevol alternatief
• 3. Naar een ruimtelijke planning op “landschappelijke schaal”
1. “Vergeten” landschap in ruimtelijke
structuurplannen en uitvoeringsplannen Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
• 1997-2007
• (www.rsv.vlaanderen.be)
• Visie ‘Vlaanderen, open en stedelijk’
• Duurzame ruimtelijke ontwikkeling
• Vier principes
- Gedeconcentreerde bundeling
- Fysisch systeem ruimtelijk structurerend
- Poorten als motors voor economische ontwikkeling
- Lijninfrastructuur als bindteken en als basis voor locatie-
beleid
Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen
• Uitgangshouding ruimtelijke kwaliteit
• Geen ruimtelijke principeslandschap/erfgoed
• Vier structuurbepalende componenten
- Stedelijke gebieden : 3 regels over behoud en uitbouw
historisch- waardevolle elementen
- Economische activiteiten : niets (havenlandschappen ?)
- Lijninfrastructuur : niets
- Buitengebied
• Geen bindende bepalingen landschap/erfgoed

2. • Landschap in structuurbepalende component
buitengebied
Op drie planningsniveaus :
- indicatieve selectiestructurerende elementen en componenten
→ beoordeling ruimtelijke ingrepen
- ontwikkelingsperspectieven karakteristieke elementen en
componenten, gave landschappen en open-ruimteverbindingen
→ selectieals basis voor ruimtelijke uitvoeringsplannen
Niet in RSV
→(traditionele landschappen Antrop)
→Interne oefening M&L 1997-1998
→Landschapsatlassen
→Ruimtelijke landschapskenmerkenkaart 2001
• Provinciale ruimtelijke structuurplannen
• Omzendbrief RO96/06 : landschap ?
• Indicatieve selectie van elementen en componenten,
meestal vergezeld van complexe kaart
• Selectie + beperkt engagement voor ruimtelijke
uitvoeringsplannen :
• bakens (fortengordel, kasteeldomeinen, mondingen
• gave landschappen, bakens, markante terreinovergang polder -
zandstreek
• open-ruimteverbindingen
• Invoering van begrip “nieuw landschap” → beleid?
• Gemeentelijke ruimt. structuurplannen
• Omzendbrief RO 97/02 : landschap ? >< beeld-
bepalende elementen (gebouwen, constructies,
natuurlijke elementen)
• Goedgekeurde gemeentelijke ruimtelijke
structuurplannen : landschap/erfgoed zeer beperkt
Nochtans ideaal als beleidskader voor
functiewijzigingen
- Zonevreemde monumenten
- Gebouwen met landschappelijke en/of architecturale waarde
• Pilootprojecten op initiatief van M&L
- Holsbeek
- Halle
Landschap/erfgoed in ruimtelijke
uitvoeringsplannen
• Nauwelijks ruimtelijke uitvoeringsplannen
geïnitieerd vanuit landschappelijk aspect
(landschap = nevenverschijnsel)
• Lopende planningsprocessen op Vlaams niveau
- (afbakening stedelijke gebieden)
- afbakening gebieden van de natuurlijke en agrarische
structuur
• “Erfgoedlandschap Westmalle”
• “Ieperboog Zuid”
Ontwerp van onroerend erfgoeddecreet
• Onroerenderfgoedrichtplanper thema of gebied =
sectoraal voorstel voor ruimtelijke uitvoeringsplannen
• Visie op toekomstige ontwikkeling van betrokken ‘ onroerende
goederen’ (= onroerend erfgoed)
• Aandachtspunten vanuit onroerenderfgoedbeleid
• Beheers- en ontwikkelingsdoelstellingen
• Mogelijkheid van actieprogramma
- Opsomming van nuttige of noodzakelijke instrumenten en middelen
- B.v. afbakening van erfgoedlandschap in ruimtelijk uitvoeringsplan
• -> zorgplicht
• -> geen gehele of gedeeltelijke vernietiging of beschadiging (motiveringsplicht)
Knelpuntensynthese en voorstel tot
strategie
• Knelpunten
• Beperkte invulling begrip ‘erfgoed’ (archeologie?
functiewijziging monumenten?)
• Selecties zonder verhaal/structuur
• Landschap/erfgoed = kwalitatief verhaal ><
ruimtelijke planning = kwantitatief verhaal (wonen,
bedrijven, natuur, landbouw, …)
• Wat met ontwikkeling van erfgoed? Wat met
nieuw erfgoed van toekomst?
• Erfgoed/landschap ≠ afzonderlijk verhaal

3. Erfgoed in ruimtelijke planning = noodzakelijk
kwaad
- Stelling is niet wetenschappelijk onderbouwd … is veeleer een
‘provocerende hypothese’
- Afbreuk aan ‘witte raven’ onder ruimtelijke plannen/planners
- Dagelijkse planningspraktijk
• Dominantie van kwantitatieve taakstellingen over wonen,
bedrijventerreinen, bos en natuur, agrarisch gebied
• Dominante economische en ecologische benaderingg van ruimte
- Kwalitatieve landschap- en erfgoedaspecten vrijwel nooit
vertrekbasis voor planningsinitiatieven
- Vaak toegevoegd als ‘glijmiddel’ voor aanvaardbaarheid van
harde bestemmingswijzigingen
Landschap en erfgoed vinden nauwelijks gehoor in
ruimtelijke planning
Voorstel tot strategie
Bondgenoten zoeken en samen dominante
economische en ecologische benadering van
ruimte bevragen
?
2. “Open ruimte als publieke ruimte ” als
beloftevol alternatief
Landschap als focus
LEINFELDER, H. (2007), Open ruimte als publieke
ruimte.
www.academiapress.be
Vlaanderen = laboratorium voor creatief onderzoek over beleid t.a.v.
toekomstige verstedelijking en openruimtefragmenten • Dominantie van
planningsdiscours met
scheiding tussen stad en
platteland
• Kenmerkend voor Noord-West-
Europese landen met rurale
traditie waarin landbouw en/of
natuur centraal staan
- Hoge waardering platteland als
productie- en consumptieruimte
- Negatieve perceptie van stad en
verstedelijkingsdruk

4. • Open ruimte als publieke ruimte
• Diversiteitals overkoepelende sociaal-culturele en
ruimtelijke uitdaging in huidige samenleving
Leren samenleven in ‘ ver-
scheidenheid’: positive
tolerance is the capacity to
put up with other’s fully
recognised differences from
self (…) with a mild appre-
ciation for or enjoyment of
those differences (Lofland,
1998)
- Publieke ruimte als ruimtelijke
uitdrukking van diversiteit:
I can stand where they stood and
experience common space from the
same perspective, even though my
experience may be completely
different (Madanipour, 2003)
• Diversiteit is niet langer een louter stedelijk vraagstuk!
- Groeiende diversiteit aan gebruikers en betekenissen van
open ruimte
• Open ruimte als rurale idylle (NIMBY, …)
• Open ruimte als ruimte voor vermaak (agritainment, …)
- Groeiende behoefte aan herstel van sociaal kapitaal in open
ruimte
• Kennis, relaties en mobiliserend vermogen tussen landbouwers,
burgers en overheid
- Fysisch-morfologische gelijkenis van open ruimte met
stedelijke publieke ruimte
• Vorm te geven enclaves open ruimte binnen overwegend bebouwde
omgeving
• Uniciteit versus transitie
• Diversiteit is niet langer een louter stedelijk vraagstuk!
- Groeiende diversiteit aan gebruikers en betekenissen van
open ruimte
• Open ruimte als rurale idylle (NIMBY, …)
• Open ruimte als ruimte voor vermaak (agritainment, …)
- Groeiende behoefte aan herstel van sociaal kapitaal in open
ruimte
• Kennis, relaties en mobiliserend vermogen tussen landbouwers,
burgers en overheid
- Fysisch-morfologische gelijkenis van open ruimte met
stedelijke publieke ruimte
• Vorm te geven enclaves open ruimte binnen overwegend bebouwde
omgeving
• Uniciteit versus transitie
Perspectiefwissel !
‘Stad in land’ wordt ‘land in stad’

5. Open ruimte = ‘nieuwe’ publieke ruimte in
stedelijke context
• ‘Drie slagen’ voor succesvolle publieke open ruimte
- Open ruimte met voldoende oppervlakte en permanente status
• ‘Voldoende oppervlakte’ op verschillende schaalniveaus
• ‘Permanente status’ door waarde, rol in stedelijk gebeuren, plan
• Publieke/collectieve/gedeelde ruimte
» Toegankelijkheid via padennetwerk
» Visuele toegankelijkheid
• Gebruik door maatschappelijke groepen
» Typering van publieke functie >< toewijzen van functies
- Bebouwde rand rond open ruimte die (effectief of visueel) gebruik maakt
van open ruimte
• Vandaag: residentiële uitbreiding met rug naar open ruimte, ‘vrijstaande
rijwoning ’, ‘fermette’ met hagen of schuttingen
• Aandacht voor scheiding met ‘vensters’ tussen publieke open ruimte en private
tuinruimte
• Aandacht voor overgang tussen publieke open ruimte en private tuinruimte
» Confrontatie van passerende residenten (‘ommetjesmaker’)
en constante gebruikers van open ruimte (landbouwer)
» Overgangszone met semi -publieke functies en activiteiten
Hans Leinfelder
VCM-contactdag – Mol – 7 maart 2009
- Perifere attractor in open ruimte
• Trekt actoren uit bebouwde rand aan naar open ruimte en zet hen aan deze
verder te verkennen
• Aandacht voor programma van attractoren in functie van beoogde publieke
karakter van open ruimte
• Schaal
» Van openluchtmuseum tot zitbank
» Nieuwe functies in bouwkundig erfgoed
3. Naar een ruimtelijke planning op
landschappelijke schaal

6. + Permanente status als parkbos door afbakeningslijn
Attractoren mogelijk door functiewijziging kastelen en land-
bouwbedrijven
Beperkt aantal contextelementen/omgevingscondities (vista’s,
dreven, …)
- Geen overgang naar woonkernen door 5 m brede haag
Perceelsgewijze (mono)functionele zonering in boskerngebied,
agrarisch gebied, …
Toenemende onvrede over functionele zonering in
ruimtelijke planning
• (Mono)functionele zonering
• Diepe wortels (CIAM)
• ‘Rechtszekerheid’ binnen
juridisch-administratief kader
• ‘Toe-eigening’ van ruimte door
beleidsdomeinen
• Hiërarchische, centrale sturing
• Kritiek
• Geen antwoord op multi-
functionalisering van ruimte
• Geen antwoord op diversiteit
aan betekenissen van dezelfde
ruimte
• Geen ruimte voor maat-
schappelijke zelforganisatie/
sociaal kapitaal
• Naar een ‘strategisch’ ruimtelijk uitvoeringsplan voor
open ruimte
• Inhoud
- Grafische functionele zonering -> zonering in functie van verschillen
in dynamiek, kwetsbaarheid, sociaal-culturele betekenis, …
- Stedenbouwkundige voorschriften over toegelaten functies en
activiteiten -> voorschriften omschrijven omgevingscondities of
spelregels waarbinnen functies en activiteiten kunnen ontwikkelen
• Inrichting en beheer > bestemming
• LANDSCHAP als holistische referentie
(‘landscape scale planning’; Selman, 2006)
Hans Leinfelder
VCM-contactdag – Mol – 7 maart 2009
Naar een sociaal-cultureel geïnspireerde ruimte-
lijke planning van de open ruimte in Vlaanderen
Economisch plannings- Ecologisch plannings-
discours landbouw discours natuur
Sociaal-cultureel discours
open ruimte?
met een hoofdrol voor landschap en erfgoed