1. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 1 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ
ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΕΣ - ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 1η
α) Ο Αριστοτέλης διακρίνει δύο μορφές αρετής, τη διανοητική και την ηθική:
 Διανοητκές αρετές: (π.χ. σοφία, σύνεση, φρόνηση)
 Αφορούν το λογικόν μέρος της ψυχής.
 Καλλιεργούνται και αυξάνονται με τη συστηματική διδασκαλία και απαιτούν πείρα.
 Την κύρια ευθύνη για τη μετάδοσή τους την έχει η εκπαίδευση και οι φορείς της, πέρα βέβαια
από την ευθύνη που έχει το ίδιο το άτομο.
 Ηθικές αρετές: (π.χ. δικαιοσύνη, σωφροσύνη, ανδρεία)
 Αφορούν το ἐπιθυμητικόν μέρος της ψυχής.
 Η απόκτηση της ηθικής αρετής οφείλεται στον εθισμό (έθος), στη συνήθεια που
δημιουργείται με την επανάληψη.
 Η λέξη ηθική έχει ετυμολογική συγγένεια με τη λέξη έθος, η οποία όμως δεν είναι τυχαία
αλλά δηλώνει και σημασιολογική συγγένεια. (λέγεσθαι // εἶναι)
β) Ο Αριστοτέλης καθιστά αποκλειστικά υπεύθυνο για την απόκτηση της ηθικής αρετής το
ενδιαφερόμενο άτομο, γι' αυτό και θεωρεί ως μέσο για την απόκτηση το ἔθος, δηλ. τη
συνήθεια, τη συνεχή άσκηση του ατόμου στους κανόνες της ηθικής αρετής. Η ηθική επομένως
παρουσιάζεται ως επίκτητη ιδιότητα, η απόκτηση της οποίας προϋποθέτει προσωπικό μόχθο.
γ) Για να ενισχύσει τα συμπεράσματά του ο Αριστοτέλης φέρνει δύο πολύ παραστατικά και
πειστικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα:
 Το παράδειγμα με την κίνηση της πέτρας είναι σχετικό με το νόμο της βαρύτητας, που
είναι ο νόμος της φύσης και αποκλείεται να αλλάξει.
 Το παράδειγμα με τη φωτιά είναι σχετικό με την ιδιότητα που έχει ο θερμός αέρας να
είναι πολύ ελαφρύς και να κινείται πάντα προς τα επάνω.
ΕΝΟΤΗΤΑ 2η
 Θεμελίωση της θέσης ότι καμία από τις ηθικές αρετές δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.
α) Διάκριση ανάμεσα στις φυσικές ιδιότητες, όπως αχ. η όραση, η ακοή και οι άλλες αισθήσεις,
και στις επίκτητες δεξιότητες, όπως π.χ. η γνώση της οικοδομικής και της κιθαριστικής τέχνης
(οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ... ἔσχομεν).
β) Οι φυσικές ιδιότητες (ὅσα φύσει ἡμῖν παραγίνεται) υπάρχουν στον άνθρωπο δυνάμει και
απομένει εκ μέρους του μόνο η ενεργοποίησή τους (ἀποδίδομεν τάς ἐνεργείας). Αντίθετα, η
γνώση στην περίπτωση των επίκτητων δεξιοτήτων αποκτάται με την πράξη, την πρακτική

2. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 2 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
εξάσκηση (ποιοῦντες μανθάνομεν: οἰκοδομοῦντες, κιθαρίζοντες, δίκαια / σώφρονα /
ἀνδρεῖα πράττοντες). Ο συλλογισμός βασίζεται σε δύο θεμελιώδεις και διακριτές έννοιες της
αριστοτελικής σκέψης, το δυνάμει και το ἐνεργείᾳ Ο πρώτος όρος αφορά τις προδιαθέσεις
που είναι εγγεγραμμένες στο γενετικό υλικό του ανθρώπου αλλά βρίσκονται σε λανθάνουσα
κατάσταση μέχρι την κατάλληλη ενεργοποίησή τους από το ίδιο άτομο. Ο δεύτερος αφορά
ήδη ενεργοποιημένες δυνατότητες που έχουν γίνει πλέον ικανότητες.
γ) Με την χρήση των χρονικών προσδιορισμών (πρότερον - ὕστερον) ο Αριστοτέλης
καταδεικνύει ότι στην περίπτωση των φυσικών ιδιοτήτων υπάρχει εκ των προτέρων η
δυνατότητα να πραγματωθούν και στην συνέχεια πραγματώνονται χωρίς να χρειάζεται ο
εθισμός με την επανάληψη (συνέχεια του συλλογισμού που ξεκίνησε στην 1η ενότητα).
ΕΝΟΤΗΤΑ 3η
 Ο αποφασιστικός ρόλος της συνήθειας στην κατάκτηση της ηθικής αρετής εξειδικεύεται με
επιχειρήματα από την κοινωνικοπολιτική πρακτική της αρχαίας πόλης.
α) Ο χαρακτήρας της νομοθετικής διαδικασίας είναι κατά βάση παιδευτικός και
παραδειγματκός και όχι αναμορφωτικός. Οι νομοθέτες στοχεύουν στο να κατακτήσουν οι
πολίτες την ηθική αρετή (ποιοῦσιν ἀγαθούς), μέσω του εθισμού (ἐθίζοντες) σε κοινωνικά και
ηθικά ορθές πρακτικές.
∗ Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται καθόλου στην τιμωρία ως
μέσο επιβολής της ηθικής αρετής.
οι πολίτες θα γίνουν καλύτεροι με το να εθιστούν σε ορθές
συμπεριφορές και όχι με μέτρα κατασταλτικού χαρακτήρα.
β) Θεσμική «αθώωση» νομοθετών και πολιτευμάτων στο επίπεδο των προθέσεων και
συνακόλουθη τελεολογική αξιολόγησή τους σύμφωνα μόνο με τον αντίκτυπο που έχουν στην
ηθική υπόσταση του πολίτη (καί τό μέν βούλημα ... φαύλης).
γ) Η ακολουθία είναι παράλληλη με εκείνη που στοχεύει στην απόκτηση τεχνικών δεξιοτήτων,
όπως π.χ. η εκμάθηση της κιθαριστικής και οικοδομικής τέχνης (ἐκ γάρ τοῦ κιθαρίζειν...
κιθαρισταί - καί οἰκοδόμοι ... κακοί). Αν ένας μαθητής έρθει σε επαφή με λανθασμένες ή
προβληματικές τεχνικές εκμάθησης των τεχνών, τότε θα καταλήξει σε γνωστική ανεπάρκεια.
αντίθετα, αν η μαθησιακή τεχνική είναι άρτια, τότε κατά πάσα πιθανότητα θα οδηγήσει σε
γνωστική επάρκεια.
∗ Αξίζει να παρατηρήσει κανείς στο σημείο αυτό την παρασιώπηση της ύπαρξης διαβάθμισης
στις μαθησιακές ικανότητες των ατόμων προκειμένου να προβληθεί η καταλυτική επίδραση
του εξωγενούς παράγοντα.
δ) Η επίδραση του εξωγενούς παράγοντα στην ανάπτυξη της ηθικής αρετής επικεντρώνεται στο
πρόσωπο του δασκάλου - καθοδηγητή.

3. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 3 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 4η
α) Οι πράξεις μας διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην απόκτηση της ηθικής αρετής, όπως
αποδεικνύεται από τις διάφορες περιπτώσεις της καθημερινής μας ζωής. Έτσι οι άνθρωποι
γινόμαστε:
 ανάλογα με τη συμπεριφορά μας στις συναλλαγές με τους άλλους ανθρώπους δίκαιοι ή
άδικοι
 ανάλογα με τη στάση μας στα φοβερά, ανδρείοι ή δειλοί
 ανάλογα με τη στάση μας προς τις επιθυμίες, σώφρονες ή ακόλαστοι
 ανάλογα με τη στάση μας στις οργές, πράοι ή οργίλοι
 Διαπιστώνεται ότι όλα τα μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα μας - και όχι μόνο οι αρετές-
διαμορφώνονται με την επανάληψη όμοιων πράξεων.
β) Στην ενότητα εισάγεται η λέξη ἔξις για να δηλώσει τη μόνιμη κατάσταση, την ιδιότητα που
προκύπτει από την άσκηση. Οι ἔξεις παρουσιάζονται ως αποτέλεσμα ενεργειών, αφού για να
αποκτηθούν πρέπει προηγουμένως το άτομο να ενεργήσει. Αυτή όμως η ενεργητική σημασία
των ἔξεων δείχνει ότι δεν υπάρχουν εκ φύσεως. Κάθε άτομο μπορεί επομένως να κατακτήσει
την αρετή, αρκεί προηγουμένως να ενεργήσει σύμφωνα με τους κανόνες της αρετής.
γ) Ο Αριστοτέλης επισημαίνει τον αποφασιστικό ρόλο της παιδείας στη διαμόρφωση των έξεων
και τον υπογραμμίζει με το κλιμακωτό σχήμα οὐ μικρόν - ἀλλά πάμπολυ -μᾶλλον δέ τό πᾶν.
Αφού είναι αναγκαίο να προσδίδουμε κάποια ποιότητα στις έξεις μας, ώστε αυτές να
συμφωνούν με την ηθική αρετή, αυτό πρέπει να γίνει από τη νεαρή ηλικία, αφού οι επιθυμίες
του νέου θα δεσμεύουν τη συμπεριφορά του.
ΕΝΟΤΗΤΑ 5η
α) Κριτήριο για τη διαμόρφωση των έξεων, των μόνιμων δηλαδή στοιχείων του χαρακτήρα,
είναι το ευχάριστο ή δυσάρεστο συναίσθημα που συνοδεύει τις πράξεις. Έτσι:
• Αν κάποιος απέχει από τις ηδονές και η αποχή του προκαλεί χαρά είναι σώφρων.
• Α ν κάποιος απέχει από τις ηδονές και η αποχή του προκαλεί λύπη είναι ακόλαστος.
• Αν κάποιος υπομένει τα δεινά και χαίρεται ή τουλάχιστον δεν λυπάται είναι ανδρείος.
• Αν, αντίθετα, λυπάται που υπομένει τα δεινά είναι δειλός.
 Επομένως, δεν αρκεί μόνο η επανάληψη των πράξεων για να διαπιστωθεί η διαμόρφωση των
έξεων, αλλά πρέπει να συνεξεταστεί και το συναίσθημα που συνοδεύει την τέλεση των
πράξεων.
β) Ρόλος της παιδείας.
 Να διδάξει τους νέους να χαίρονται και να λυπούνται με αυτά που πρέπει.
 Να καταστήσει τον άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ «καλών» ηδονών (που συντείνουν
στη διατήρηση της μεσότητας και του ορθού λόγου) και «κακών» (που απομακρύνουν
από τη μεσότητα και τον ορθό λόγο) και να επιλέξει τις πρώτες.

4. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 4 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 6η
 Σύνδεση έξης - αρετής
Η έξη είναι αρετή όταν:
α) Κάνει τον άνθρωπο που την έχει να βρίσκεται στην τέλεια κατάστασή του.
β) Βοηθά αυτόν που την έχει να εκτελεί με σωστό τρόπο το έργο για το οποίο προορίζεται.
Αυτά τα στοιχεία συνιστούν την ειδοποιό διαφορά της αρετής από τις άλλες έξεις.
 Η έννοια της αρετής συμφώνα με την ενότητα δεν αναφέρεται μόνο στον άνθρωπο αλλά
μπορεί να εντοπιστεί σε όλα τα έμψυχα και τα άψυχα. Η αρετή του κάθε όντος επιδέχεται
καλλιέργεια και βοηθά να επιτελέσει με σωστό τρόπο το έργο του και τότε το ον καθίσταται
σπουδαῖον.
Έτσι:
 Αρετή του ματιού είναι η ικανότητα της όρασης που μας επιτρέπει να βλέπουμε καλά.
 Αρετή του αλόγου είναι η ικανότητά του να καλπάζει και να φέρει τον αναβάτη.
Τελεολογική σκέψη του Αριστοτέλη:
 Για τον Αριστοτέλη η φύση οὐδέν εἰς μάτην ποιεῖ. Επομένως, κάθε όν, έχει εκ φύσεως ένα
έργο να επιτελέσει, έναν συγκεκριμένο προορισμό προς τον οποίο συντείνουν οι ενέργειες του.
Η ικανότητα που βοηθά το κάθε ον να επιτελέσει το σκοπό του είναι η αρετή. Επομένως, πρέπει
να αναζητηθεί αυτό που επιτρέπει στον άνθρωπο να επιτελέσει τον προορισμό του (όπως θα
διαπιστωθεί στις επόμενες ενότητες, αρετή για τον άνθρωπο είναι η μεσότητα).
ΕΝΟΤΗΤΑ 7η
α) Καθώς οι έννοιες αντικειμενικός και υποκειμενικός δεν έχουν εμφανιστεί ακόμη στην
ελληνική γλώσσα, ο φιλόσοφος χρησιμοποιεί αντίστοιχα τα λεκτικά σύνολα κατά τό πρᾶγμα /
τοῦ πράγματος / κατά τό πρᾶγμα καί πρός ἡμᾶς. Το αντικειμενικό μέσο είναι μαθηματικό και
άρα σταθερό για όλους και αμετάβλητο. Το υποκειμενικό μέσο είναι διαφορετικό για το κάθε
άνθρωπο και εξαρτάται από την ιδιαιτερότητα του.
β) Ένα συνεχές ον μπορεί να διαιρεθεί σε δύο άνισα κομμάτια, εκ των οποίων το ένα θα είναι
μεγαλύτερο (πλεῖον) και το άλλο μικρότερο (ἔλαττον) ή σε δύο ισομεγέθη μέρη (ἴσον).
γ) Παρατίθεται ένα παράδειγμα από την αθλητική ζωή για να τεκμηριωθεί ο παραπάνω
συλλογισμός: ο γυμναστής ορίζει την ποσότητα της τροφής που λαμβάνεται από τον κάθε
αθλητή με υποκειμενικά κριτήρια ανάλογα με το πόσο προχωρημένος είναι.
δ) Ο λόγος επιδιώκει τη συμμετρία και την ισορροπία (τό μέσον ζητεῖ).
λογική συμπεριφορά
είναι να επιλέγει κανείς κάτι που δεν είναι ακραίο, δηλ. ούτε υπερβολικό ούτε ελλειπτικό.

5. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 5 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
ε) Το άτομο επιλέγει το υποκειμενικό γι' αυτό μέσο με βάση τις δικές του ανάγκες (αἱρεῖται). Η
αρετή επομένως ορίζεται από τη μια ως υποκειμενική μεσότητα κι από την άλλη ως
προσωπική επιλογή.
ΕΝΟΤΗΤΑ 8η
α) Οι τεχνίτες που ασκούν οποιαδήποτε τέχνη (γλυπτική, οικοδομική, ξυλουργική) εργάζονται
επιδιώκοντας τη μεσότητα, με την οποία δημιουργούνται τέλεια έργα.
 Η υπερβολή και η έλλειψη μειώνει την αξία των έργων, ενώ η μεσότητα τη διατηρεί.
 Η επιδίωξη του μέσου παρατηρείται και στη φύση και στην ηθική αρετή και στην τέχνη.
β) Τέχνη - αρετή -φύσις:
Οι έννοιες αυτές έχουν ένα κοινό γνώρισμα, τη δυνατότητα να δημιουργούν μορφές.
όμως
έχουν και διαφορές. Έτσι:
 η τέχνη μορφοποιεί την ύλη,
 η αρετή δίνει μορφή στην προσωπικότητα του ανθρώπου και επομένως είναι ανώτερη
από την τέχνη (μορφοποιεί στην ουσία του τον άνθρωπο),
 η φύση είναι και αυτή ανώτερη από την τέχνη· κάθε φυσική ύπαρξη τείνει προς την
τελειότερη μορφή της, προς την ολοκλήρωσή της, ενώ τα έργα της τέχνης μένουν
αμετάβλητα και δεν τείνουν πουθενά.
ΕΝΟΤΗΤΑ 9η
α) Αρχικά ο Αριστοτέλης φέρνει παραδείγματα συναισθημάτων, για να δείξει ότι υπάρχει σ'
αυτά υπερβολή, έλλειψη και μέσο.
β) Το μέσο στα συναισθήματα.
Για να προσδιοριστεί το μέσο στα συναισθήματα, αναφέρονται πέντε στοιχεία, σε σχέση με
τα οποία υπάρχει η μεσότητα. Αυτά είναι:
 η χρονική στιγμή κατά την οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (ὅτε δεῖ),
 τα πράγματα σε σχέση με τα οποία πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (ἐφ' οἷς δεῖ),
 οι άνθρωποι σε σχέση με τους οποίους πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (πρός οὕς
δεῖ),
 ο λόγος για τον οποίο πρέπει να νιώθουμε ένα συναίσθημα (οὗ ἕνεκα δεῖ)
 ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να εκδηλώνουμε ένα συναίσθημα (ὡς δεῖ),
αξιολόγηση της υπερβολής, της έλλειψης και του μέσου στα συναισθήματα και στις πράξεις.
Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, γι' αυτό ο άνθρωπος μπορεί με
πολλούς τρόπους να αποτύχει στο στόχο του.
Η μεσότητα εξαίρεται αφού συσχετίζεται με το ἄριστον και την ἀρετήν.
Άρα η ηθική αρετή στοχεύει στο μέσον και είναι μια μορφή μεσότητας.

6. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ: ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ 2014-2015 Σελίδα 6 από 6 Μ. Ν. ΚΑΤΑΧΙΩΤΗΣ
ΕΝΟΤΗΤΑ 10η
α) Στην ενότητα αυτή προβάλλεται η αντίθεση ανάμεσα:
 στο ἁμαρτάνειν (σφάλμα) ως σχετικό με την υπερβολή και την έλλειψη,
 στο κατορθοῦν (σωστό) ως σχετικό με το μέσο.
 Η υπερβολή και η έλλειψη βρίσκονται σε άπειρα σημεία, γι' αυτό ο άνθρωπος μπορεί με
πολλούς τρόπους να αποτύχει στο στόχο του.
 Το μέσο βρίσκεται σε ένα μόνο σημείο, γι' αυτό με ένα μόνο τρόπο και δύσκολα μπορεί ο
άνθρωπος να πετύχει το στόχο του.
β) Αρνητικοί και θετικοί όροι του κειμένου που σχετίζεται αντίστοιχα και αντιθετικά με το
ἁμαρτάνειν και το κατορθοῦν:
 τό ἁμαρτάνειν: κακόν, πολλαχῶς, τοῦ ἀπείρου, ῥάδιον, ἀποτυχεῖν, κακία, ὑπερβολή καί
ἔλλειψις, παντοδαπώς, κακοί.
 τό κατορθοῡν: ἀγαθόν, μοναχῶς, τοῦ πεπερασμένου, χαλεπόν, τό ἐπιτυχεῖν, ἀρετή, μεσότης,
ἁπλῶς, ἐσθλοί.
γ) Ο ορισμός της αρετής:
α) είναι έξη, δηλ. μόνιμο στοιχείο του χαρακτήρα,
β) ως έξη είναι προαιρετική: ο άνθρωπος είναι ελεύθερος να διαμορφώνει απόψεις και να
πραγματοποιεί τις αποφάσεις του σύμφωνα με τη θέληση και τις επιλογές του χωρίς
καταναγκασμό,
γ) βρίσκεται σ' ένα μέσο, ανάμεσα σε δύο κακίες, την υπερβολή και την έλλειψη, το οποίο
προσδιορίζεται με μέτρο τον άνθρωπο (ἐν μεσότητι οὖσα τῇ πρός ἡμᾶς),
δ) βρίσκεται στο μέσο που καθορίζεται από τη λογική του φρόνιμου ανθρώπου (ὡρισμένῃ
λόγῳ καί ᾧ ἄν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν).