Γ΄ ΛΥΚΕΙΟΥ ΗΘΙΚΑ ΝΙΚΟΜΑΧΕΙΑ

1. 11
ΑΑΡΡΙΙΣΣΤΤΟΟΤΤΕΕΛΛΟΟΥΥΣΣ ««ΗΗΘΘΙΙΚΚΑΑ ΝΝΙΙΚΚΟΟΜΜΑΑΧΧΕΕΙΙΑΑ»»
ΕΕΡΡΜΜΗΗΝΝΕΕΥΥΤΤΙΙΚΚΑΑ ΣΣΧΧΟΟΛΛΙΙΑΑ
ΕΕννόόττηητταα 11ηη
1. Διττῆς δδήή ττῆῆςς ἀἀρρεεττῆῆςς οοὔὔσσηηςς:: α) Στην αρχή της ενότητας ο
Αριστοτέλης κάνει μια διάκριση της αρετής σε δύο είδη: διανοητική -ηθική.
Ο τρόπος που διατυπώνει τη σχετική άποψη είναι συμπερασματικός
("δή"), πράγμα που σημαίνει ότι αυτή η φράση είναι το συμπέρασμα
προηγούμενων σκέψεων σχετικά με τη διαίρεση της ψυχής και με τις
αρετές που αντιστοιχούν σε καθένα απ' αυτά. (βλ. εισαγωγή σελ. 152-153).
διανοητική («λόγον έχον» μέρος της ψυχής)
β) Είδη της αρετής:
ηθική ( επιθυμητικόν)
2. ἡ μέν διανοητική…περιγίνεται:
διανοητική αρετή: γένεση -αύξηση < διδασκαλία άρα:
αναγκαίες προϋποθέσεις: πείρα - χρόνος
ηθική αρετή: < συνήθεια
Η διανοητική αρετή συνδέεται με το έλλογο μέρος της ψυχής.
Προϋποθέτει κατά κύριο λόγο τη διδασκαλία, πράγμα που σημαίνει ότι η
απόκτηση και η αύξησή της είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό συναρτημένες
α) με το χρόνο (η διδασκαλία απλώνεται σε μια έκταση χρόνου) και
β) με την πείρα που το άτομο αποκτά σιγά σιγά, πάλι επομένως σε μια
έκταση χρόνου.
Αφού λοιπόν η διανοητική αρετή είναι μεταδόσιμη, την κύρια ευθύνη για
τη μετάδοσή της την έχει η εκπαίδευση και οι φορείς της, κυρίως οι
δάσκαλοι, πέρα από την ευθύνη που έχουν και άλλοι παράγοντες, ακόμα
και το ίδιο το άτομο.
Αντίθετα η ηθική αρετή συνδέεται με το επιθυμητικόν, δηλ. με το μέρος
της ψυχής που μετέχει και του αλόγου και του ελλόγου. Προϋποθέτει σε
απόλυτο βαθμό τη θέληση του ατόμου να εθισθεί σιγά σιγά (πάλι σε
μια διάρκεια χρόνου) σε ένα συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς (=με την
ομοιότροπη επανάληψη των ίδιων ενεργειών), είναι δηλ. αποτέλεσμα
συνήθειας. Δημιουργείται με την επανάληψη, όπως δείχνει η συγγένεια
της λέξης ηθική με τη λέξη έθος. Πράγματι, η λέξη ηθική παράγεται από
τη λέξη έθος, που σημαίνει: συνήθεια, εθισμός· τρόπος συμπεριφοράς που
παρατηρείται συχνά και κατ’ επανάληψη. Αφού λοιπόν οι ηθικές αρετές
είναι αποτέλεσμα συνήθειας και επανάληψης και για την απόκτησή τους

2. 22
(για να γίνει κανείς ἀγαθός) βασικό ρόλο παίζει ο εθισμός, την ευθύνη
για την κατάκτηση της αρετής την έχει κυρίως αυτός που με θέληση και
επιμονή ασκείται σ’ αυτήν: το ίδιο το άτομο, ο «μαθητής».
Σοφός λοιπόν (=φορέας γνώσεων) γίνεται κάποιος κατά κύριο λόγο με τη
βοήθεια και τη συμπαράσταση ενός δασκάλου, αγαθός όμως (=φορέας
αρετής) γίνεται
α) με τη θέλησή του, πράγμα που σημαίνει προσωπική επιλογή, και
β) με την επιμονή του στη διαδικασία της άσκησης.
3. ὅθεν καί τοὔνομα ἔσχηκε: Η λέξη έθος έχει ετυμολογική σχέση με τη
λέξη ηθική (ρ. σεθ- > ἔθος > ἦθος >ἠθική)
Οι ηθικές αρετές συνδέονται με το "έθος" όχι μόνο ετυμολογικά, αφού
αυτές είναι αποτέλεσμα συνήθειας. Αυτό σημαίνει ότι η αρετή πρέπει να
γίνει συνήθεια, πράγμα που πετυχαίνεται με τον αγώνα και την άσκηση.
Εξάλλου το ότι το ἦθος (=ο χαρακτήρας) δεν είναι απλώς συναρτημένο
προς το ἔθος (=το εθισμό, τη συνήθεια, την άσκηση σε έναν συγκεκριμένο
τρόπο στμπεριφοράς) αλλά ότι εξαρτάται σε απόλυτο βαθμό από αυτό,
ήταν μια βαθύτατη πίστη του Αριστοτέλη.
Προς το τέλος των Ηθικών Νικομαχείων μιλώντας για το πόσο δύσκολο
είναι να εγκαθιδρυθεί ἦθος εὐγενές και ὡς ἀληθές φιλόκαλον στις ψυχές
των νέων, οι οποίοι «πάθει ζῶντες τάς ἡδονάς διώκουσι και δι᾽ ὧν αὗται
ἔσονται, φεύγουσι δέ τάς ἀντικειμένας λύπας», θυμάται τις διάφορες
απόψεις που διατυπώθηκαν για το πώς τελικά γίνονται ἀγαθοί οι
άνθρωποι: «γίγνεσθαι δ᾽ ἀγαθούς οἴονται οἵ μέν φύσει οἵ δ᾽ ἔθει οἵ δέ
διδαχῇ», για να καταλήξει στο τέλος ο ίδιος να αποκλείσει και τη φύση, η
οποία στο κάτω κάτω δεν εξαρτάται από μας, και τη διδαχή, που, ως
γνωστόν, δεν φέρνει αποτέλεσμα σε όλους, και να τονίσει τη σημασία που
έχει το να καλλιεργηθεί «τοῖς ἔθεσι», άρα με σύστημα και με υπομονή, η
ψυχή του νέου, όπως καλλιεργείται η γη «που θα θρέψει το σπόρο».
4. ἐξ οὗ καί δῆλον...: Όπως είναι γνωστό, κάθε συμπέρασμα είναι το
λογικό αποτέλεσμα που προκύπτει από την αποδοχή του περιεχομένου
δύο προκείμενων προτάσεων. Έτσι στην περίπτωσή μας ο συλλογισμός
έχει ως εξής:
α) όλα τα πράγματα είναι καμωμένα από τη φύση και έχουν έναν
συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς, που σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί
να αλλάξει με μια διαδικασία υπομονετικού και επαναλαμβανόμενου
εθισμού.
β) η ηθική αρετή δεν μπορεί να γεννηθεί με άλλον τρόπο παρά μόνο με
τον εθισμό.
Άρα: η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.

3. 33
5. οὐδεμία… ἐγγίγνεται: Ο Αριστοτέλης απορρίπτει εδώ την
αριστοκρατική διδασκαλία ότι η αρετή είναι δώρο της φύσης, που
τελεσίδικα δίνεται ή όχι από τη γέννησή του στον άνθρωπο.
Στην Οδύσσεια, σε μια εποχή που η λέξη αρετή σήμαινε ακόμη την κάθε
ικανότητα του ατόμου, μια φράση του αοιδού Φήμιου δηλώνει ολοκάθαρα
την παλιά ελληνική αντίληψη πως αν ο τεχνίτης έχει μια συγκεκριμένη
δεξιότητα, αυτήν τη χρωστάει βέβαια και στη μάθηση, τη χρωστάει όμως
και στη χάρη, τη δωρεά κάποιας θεότητας. Αργότερα στον ένατο
Ολυμπιόνικό του ο Πίνδαρος έκανε φανερό πως η παλιά ομηρική
αντίληψη ήταν ακόμη η κρατούσα: «τό δέ φυᾷ κράτιστον ἅπαν»
(=ανώτερο απ᾽ όλα είναι αυτό που η φύση χάρισε στον άνθρωπο).
Αυτή την αρχαϊκή αριστοκρατική αντίληψη για την αρετή ακολουθεί ο
Σοφοκλής στην «Αντιγόνη» στους στιχ. 37-38
οὕτως ἔχει σοι ταῦτα, καί δείξεις τάχα
εἴτ’ εὐγενής πέφυκας, εἴτ’ ἐσθλῶν κακή.
΄’Ετσι έχουν αυτά για σένα και θα αποδείξεις γρήγορα αν είσαι εκ φύσεως
γενναία ή είσαι δειλή αν και κατάγεσαι από γονείς ευγενείς.
Η παλιά αυτή αριστοκρατική άποψη, σύμφωνα με την οποία αξιόλογος
είναι μόνο ο άνθρωπος που έχει φυάν, που είναι δηλαδή φορέας δώρου
της φύσης , του θεού (ελάχιστη σημασία έχουν τελικά όσα ο ίδιος ο
άνθρωπος καταφέρνει να μάθει μόνος του), δεν έχει πια την έγκριση του
Αριστοτέλη.
6. Τα παραδείγματα: Ο Αριστοτέλης για να ενισχύσει το συμπέρασμα και
τη θεωρητική ετυμολογική στήριξή του, φέρνει δύο πολύ παραστατικά και
πειστικά παραδείγματα με φυσικά φαινόμενα.
 Το πρώτο παράδειγμα, εκείνο με την κίνηση της πέτρας,
διατυπώνεται πλατιά και είναι σχετικό με το νόμο της βαρύτητας,
που είναι νόμος της φύσης και αποκλείεται να
αλλάξει.(αναφέρουμε το παράδειγμα)
 Το δεύτερο με τη φωτιά διατυπώνεται συνοπτικά και είναι σχετικό
με την ιδιότητά της να κατευθύνεται προς τα πάνω.
Το συμπέρασμα που βγαίνει είναι πως τα πράγματα που από τη φύση
τους γεννιούνται με μια ορισμένη ιδιότητα δεν μπορούν να
συμπεριφέρονται με άλλον τρόπο. Η συλλογιστική αυτή του Αριστοτέλη
ονομάζεται επαγωγἠ. Από τα επιμέρους δηλαδή παραδείγματα οδηγείται
σε μια γενική διαπίστωση.
Ο συλλογισμός συνοπτικά έχει ως εξής:
1η προκείμενη:
όσα υπάρχουν εκ φύσεως έχουν κάποιες ιδιότητες που δεν μπορούν
να αλλάξουν με τον εθισμό, όσο κι αν κανείς προσπαθήσει («οὐθὲν
τῶν φύσει ὄντων ἄλλως ἐθίζεται»)

4. 44
2η προκείμενη:
η ανθρώπινη συμπεριφορά, τα ηθικά μας χαρακτηριστικά
μεταβάλλονται και καλλιεργούνται με τον εθισμό, όπως αποδεικνύει
και η ετυμολογία της λέξης «ἠθικὴ» («ἡ ἠθικὴ ἐξ ἔθους περιγίνεται»)
Συμπέρασμα:
καμία ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως («οὐδεμία τῶν ἠθικῶν
ἀρετῶν φύσει ἡμῖν ἐγγίνεται»)
Επιπλέον το απόσπασμα αυτό που αναφέρεται στα δύο παραδείγματα
επιβεβαιώνει το χαρακτηρισμό ότι ο Αριστοτέλης είναι πρακτικός νους,
που καταφεύγει συχνά στην πραγματικότητα για να τεκμηριώσει τις
απόψεις του, τις οποίες παρουσιάζει με απλό και λιτό ύφος.
7. Σχέση ηθικής αρετής και φύσης: Με τον όρο φύσις εννοούμε ό,τι
υπάρχει μέσα στον άνθρωπο ως καταβολή και τον οδηγεί στην εκδήλωση
συγκεκριμένης συμπεριφοράς, η οποία δεν μπορεί να αλλάξει. Επειδή
όμως η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα συνήθειας, δηλ. πράξης που
επαναλαμβάνεται μέχρι να παγιωθεί, είναι φανερό ότι δεν συνδέεται με
το όρο φύσις. Ο άνθρωπος λοιπόν δεν γεννιέται αλλά γίνεται ενάρετος. Η
αρετή δηλ. είναι επίκτητη, αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του δυνάμει την
ικανότητα να την προσεγγίσει.
8. οἷον ὁ λίθος: Δεν θα ήταν υπερβολή να λέγαμε πως κανένας άλλος
φιλόσοφος δεν έκανε τα απλά δεδομένα της εμπειρίας, τα απλά δηλαδή
δεδομένα της καθημερινής ζωής, αφετηρία για τη σκέψη του στον βαθμό
που το έκανε ο Αριστοτέλης. Σωστά ειπώθηκε ότι η φιλοσοφία του περί
τέλους, π.χ. είναι στην πραγματικότητα «θεμελιωμένη πάνω στο
εμπειρικό δεδομένο ότι από ένα βελανίδι γεννιέται μια βελανιδιά», ή ότι
«η πολιτική του θεωρία αναπτύχθηκε από τους διαλογισμούς του σχετικά
με τη ζωή μέσα στο πλαίσιο ενός νοικοκυριού». Πραγματικά, «συχνά ένα
μόνο εμπειρικό δεδομένο μπορεί να είναι γι᾽ αυτόν ικανοποιητική βάση
για να προχωρήσει σε μια θεωρία με συνέπειες μεγάλης σημασίας». Αυτό
το αμείωτο ενδιαφέρον του για τα απλά πράγματα της καθημερινής ζωής
έκανε τον Αριστοτέλη μελετητή του κόσμου των ζώων και των φυτών.
9. πεφυκόσι μέν ἡμῖν δέξασθαι...: η ηθική αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ
φύσεως· αυτό όμως δεν σημαίνει ότι είναι τελείως αποκομμένη από αυτήν
(οὔτε παρά φύσιν), γιατί ο άνθρωπος έχει από τη φύση ένα σχετικό με την
αρετή στοιχείο: την προδιάθεση για αρετή· την ιδιότητα δηλαδή να δεχτεί
την ηθική αρετή, να είναι επιδεκτικός σ’ αυτήν, που θα την καλλιεργήσει
με τη συνήθεια και θα ολοκληρωθεί.
10. Λέξεις του κειμένου που εκφράζουν όρους της αριστοτελικής
φιλοσοφίας:

5. 55
 Γένεσις = η δημιουργία
 Αύξησις = διαμόρφωση και εξέλιξη
 ἔθος= η συνήθεια, η συμπεριφορά που καθιερώνεται με την πάροδο
του χρόνου, επειδή επαναλαμβάνεται.
 Φύσις= ο κόσμος και οι νόμοι του.
 Φύσει= εκ φύσεως. Τα εγγενή χαρακτηριστικά του ανθρώπου.
 ἀρετή= η διαρκής διάθεση να θέλουμε να επιτελέσουμε ένα
ορισμένο είδος ηθικών πράξεων.
 Διανοητική ἀρετή= η φρόνηση, η σύνεση κ.τ.λ.
 ἠθική ἀρετή=ανδρεία, εγκράτεια, πραότητα, δικαιοσύνη.
11. Τα κύρια σημεία της ενότητας;
 Η αρετή είναι δύο ειδών, διανοητική και ηθική
 Η διανοητική αρετή στηρίζει τη γένεση και την επαύξησή της
κατά κύριο λόγο στη διδασκαλία.
 Η ηθική αρετή είναι αποτέλεσμα εθισμού και δεν υπάρχει μέσα
μας εκ φύσεως.
 Τίποτε από όσα υπάρχουν εκ φύσεως δεν μπορεί να αποκτήσει
με εθισμό μιαν άλλη ιδιότητα.
 Οι ηθικές αρετές δε γεννιούνται μέσα μας ούτε εκ φύσεως ούτε
αντίθετα με αυτήν.
 Οι άνθρωποι έχουμε από τη φύση την ιδιότητα να δεχτούμε τις
ηθικές αρετές, ενώ τελειοποιούμαστε σ’ αυτές με τον εθισμό.
Ε ρ ω τ ή σ ε ι ς
11.. Ποια είδη αρετών διακρίνει ο Αριστοτέλης, σε ποια μέρη της ψυχής
εντάσσονται και πώς κατακτάται η καθεμιά;
2. Τι προσπαθεί να αποδείξει ο Αριστοτέλης στο κείμενο αυτό και με
τη χρήση ποιου τρόπου καταφέρνει να ενισχύσει τη θέση του;
3. Ποιο είναι το γενικό συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο
Αριστοτέλης σχετικά με τη φύση της ηθικής αρετής;
44.. Βρείτε στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις παρακάτω: δοχείο,
φιλαρέσκεια, ανηθικότητα, σχεδόν, φορτίο, ένδεια.
5. δεῖται, παρεκκλῖνον γένεσιν, ἔσχηκε, φέρεσθαι..: να γράψετε από
τρία ομόρριζα της νέας ελληνικής για καθεμιά από τις δοσμένες
λέξεις.

6. 66
ΕΕννόόττηητταα 22ηη
Δομή της ενότητας:
11.. Θεματικό κέντρο: η συνεχής ηθική πράξη ενεργοποιεί και υλοποιεί την αρετή.
2. Ανάπτυξη της θέσης:
α) παράθεση παραδείγματος σχετικά με την ενεργοποίηση των φυσικών
δυνατοτήτων
β) παράθεση της κεντρικής θέσης: ενεργώντας αποκτάμε τις ηθικές αρετές
γ) αναλογικός συλλογισμός για υποστήριξη της θέσης
Αναλυτικότερα:
Η νέα ενότητα εισάγεται με τη λέξη ἔτι, γιατί συνεχίζει την επιχειρηματολογία
του (για το ότι η αρετή δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως) με ένα δεύτερο
επιχείρημα και προχωρεί σε βαθύτερη εξέταση του θέματος.
1. Το νέο επιχείρημα:
Το νέο του λοιπόν επιχείρημα είναι εδώ το ακόλουθο: Όσα υπάρχουν μέσα μας
από τη φύση (όσα έχουμε από τη γέννησή μας) έχουν τη δυνατότητα και είναι
έτοιμα να ενεργήσουν. Προηγείται δηλαδή η ύπαρξη και η δυνατότητα και
ακολουθεί η ενέργειά τους. Παράδειγμα οι αισθήσεις, τις οποίες έχουμε έτοιμες
από τη στιγμή που γεννιόμαστε. Έχουμε δηλαδή έτοιμη τη δυνατότητα να
βλέπουμε ή να ακούμε και οποιαδήποτε στιγμή οι αισθήσεις ενεργοποιούνται.
Στην περίπτωση όμως των αρετών δεν συμβαίνει το ίδιο. Εδώ πρέπει πρώτα να
ασκηθούμε, να ενεργήσουμε και κατόπιν ακολουθεί η κατάκτησή τους.
Το «ἔτι» αποκτά εδώ μεταβατική και προσθετική σημασία.
Η λειτουργικότητα των χρονικών επιρρημάτων σε σχέση με την
επιχειρηματολογία:
Τα χρονικά επιρρήματα είναι: πρότερον - ὕστερον. Συνδέονται άμεσα με τους
όρους δυνάμεις – ενεργείας.
Ήδη από την πρώτη ενότητα ο Αριστοτέλης επιχειρεί να δώσει τη διαφορά του
φύσει και του ἐξ ἔθους.
Όταν οι δυνάμεις αποκτώνται φύσει υπάρχουν από πριν, προηγούνται
(πρότερον) και ακολουθούν χρονικά οι ενέργειες (ὕστερον).
Αντίθετα οι δυνάμεις που αποκτούμε ἐξ ἔθους είναι αποτέλεσμα (ὕστερον) των
ενεργειών, οι οποίες προηγούνται (πρότερον)
Σχηματικά:
αισθήσεις Φύσει: δυνάμεις πρότερον-ενέργειες ὕστερον
τέχνες Ἐξ ἔθους: ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον
αρετές Ἐξ ἔθους: ενέργειες πρότερον-δυνάμεις ὕστερον
2. «Ἔτι ὅσα μέν φύσει…οὐ χρησάμενοι ἔσχομεν»
Ο Αριστοτέλης αρχίζει το νέο επιχείρημα με αναφορά σε όσα ο άνθρωπος έχει
από τη φύση και όχι από εθισμό. Αυτά, λοιπόν, που δόθηκαν από τη φύση,
δόθηκαν αρχικά ως δυνατότητες και, όταν αναπτύχθηκαν πλήρως τα
γνωρίσματά τους, έγιναν ικανότητες, περιήλθαν δηλαδή στην ἐνεργείᾳ
κατάσταση. Στην κατηγορία αυτή κατατάσσει τις αισθήσεις, οι οποίες δόθηκαν
ως a priori στοιχεία της ύπαρξης του ανθρώπου. Έτσι ο άνθρωπος διαθέτει εκ
των προτέρων τα αισθητήρια όργανα, τα οποία του δίνουν τη δυνατότητα να
αισθάνεται, όταν ολοκληρωθεί η ανάπτυξή τους. Για περαιτέρω διευκρίνιση ο
Αριστοτέλης αναφέρει την ακοή και την όραση ως παραδείγματα, με τα οποία

7. 77
δείχνει ότι ο άνθρωπος διαθέτει πρώτα τη δυνατότητα να ακούει και να βλέπει
και στη συνέχεια ακούει και βλέπει.
α) δύναμις – ενέργεια: (σχολ. βιβλ.) +:Ό,τι δίνεται από τη φύση είναι έξω από
τον έλεγχο του ανθρώπου. Αυτό που έχει σημασία, αφότου ο άνθρωπος
γεννηθεί, είναι να αποκτήσει τη συνήθεια των αρετών που δεν είναι έμφυτες,
υπάρχουν όμως ως δυνατότητα (δυνάμει) και εκφράζονται ως ενέργεια. Η
ενέργεια αυτή σταθεροποιείται και καταλήγει στη βίωση των αρετών. Αυτό
το συμπεραίνουμε από το κείμενο παρατηρώντας ότι ο συγγραφέας, όταν
αναφέρεται στην αρετή, δεν παραθέτει μόνο τη χρονική σχέση των όρων δύναμις
και ενέργεια, αλλά δίνει την ομοιότητα με τη μέθοδο της αναλογίας μεταξύ του
τρόπου απόκτησης της αρετής και του τρόπου εξάσκησης των τεχνών. Όπως
δηλαδή ένας τεχνίτης ή καλλιτέχνης γίνεται τεχνίτης ή καλλιτέχνης με την
άσκηση, το ίδιο συμβαίνει και με τις ηθικές αρετές.
Για τον Αριστοτέλη, η «ἐνέργεια» έχει μεγαλύτερη σημασία από τη «δύναμιν»,
αφού η πρώτη εξαρτάται από την προσπάθεια που καταβάλλει κάθε άνθρωπος,
την προσωπική ευθύνη και προαίρεση, ενώ η δεύτερη σχετίζεται με τη φύση και
υπάρχει ανεξάρτητα από τον άνθρωπο. Στο κείμενο συνδέει «τὰς δυνάμεις» με
το «πρότερον» και «τὰς ἐνεργείας» με το «ὕστερον» εννοώντας ότι οι «δυνάμεις»
έχουν χρονική προτεραιότητα – και όχι λογική και οντολογική – έναντι των
«ἐνεργειῶν». Ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη λογική και οντολογική
προτεραιότητα της «ενέργειας» έναντι της «δύναμης» με τρία επιχειρήματα:
1. Η «ενέργεια» αποδίδει μια συνθετότερη έννοια από ό,τι η «δύναμη», γιατί
συνδέεται με την ύπαρξη ενός πράγματος, δηλαδή με την πλήρη ανάπτυξη των
στοιχείων που το συνιστούν.
2. Για να οδηγηθεί το δυνάμει ον στην ενεργείᾳ κατάστασή του χρειάζεται την
επίδραση μιας ενέργειας, γιατί η δύναμη και προϋποθέτει την ενέργεια και
προκύπτει από αυτή. Άλλωστε η ενέργεια είναι ο σκοπός (οὗ ἕνεκα) του όντος
και όχι η δύναμη. Σκοπός, τον οποίο εξυπηρετεί η δύναμη, είναι η ενέργεια και
όχι αντίστροφα. Άρα η ενέργεια έχει οντολογική προτεραιότητα έναντι της
δύναμης.
3. Η δυνατότητα μπορεί να εξελιχθεί σε ον, αλλά και σε μη ον. Η ενέργεια όμως
ταυτίζεται μόνο με την ύπαρξη, το ον.
β). τάς δυνάμεις: Ο Αριστοτέλης στα Μετά τα φυσικά του μιλάει για τριών ειδών
δυνάμεις:
 αυτές που υπάρχουν μέσα μας με τη γέννησή μας (συγγενείς)·
ως παράδειγμα μνημονεύει τις αισθήσεις, τις διάφορες δηλ, επιμέρους
αντιληπτικές μας ικανότητες (όραση, ακοή κ.λ.π.)
 αυτές που αποκτούμε με το έθος, δηλ. με την άσκηση·
ως παράδειγμα δίνει το αὐλεῖν, την ικανότητά μας δηλ. να παίζουμε αυλό
και
 αυτές που αποκτούμε με τη μάθηση
σ’ αυτές κατατάσσει τις τέχνες, τις επιστημονικές γνώσεις, όπως θα λέγαμε
εμείς.

8. 88
Αμέσως κάνει φανερό ότι συνδέει τις δύο δεύτερες κατηγορίες με το λογικό
στοιχείο του ανθρώπου και την πρώτη με το άλογο, κάτι που σημαίνει ότι στο
έθος εμπεριέχεται κάποιο στοιχείο λογικής. Αν συσχετίσουμε αυτό το τελευταίο
με τη διδασκαλία του Αριστοτέλη ότι η ηθική αρετή προϋποθέτει το έθος, θα
καταλάβουμε καλύτερα την πίστη του ότι οι ηθικές αρετές σχετίζονται με το
επιθυμητικόν μέρος της ψυχής, όπου συνδυάζεται το λογικό με το ά-λογο
στοιχείο μας.
β). Το επίρρημα «πολλάκις»: Το επίρρημα αυτό μας δείχνει ότι η απόκτηση της
αρετής ως αποτέλεσμα συνήθειας, είναι αποτέλεσμα ενεργειών που
επαναλαμβάνονται πολλές φορές και απαιτείται για το σκοπό αυτό πολύς
χρόνος και κόπος. Δεν αρκεί να γνωρίζει κάποιος τι είναι σωστό, καλό, δίκαιο
κ.λ.π, αλλά πρέπει να ασκηθεί στις αρετές αυτές μέχρι να του γίνουν συνήθεια,
ἕξις.
3.Οι ηθικές αρετές: («τὰς δ’ ἀρετὰς λαμβάνομεν ἐνεργήσαντες
πρότερον»)
Αντίθετα, στις ηθικές αρετές προηγείται η ενέργεια, δηλαδή η εξάσκηση, η
επανάληψη μιας ενέργειας, και ακολουθεί η κατάκτηση της ηθικής αρετής.
Αλλά για να γίνει η αρετή από προδιάθεση αποκτημένη ιδιότητα, είναι ανάγκη ο
άνθρωπος να ασκηθεί σε αυτή. Ο Αριστοτέλης για τον τρόπο άσκησης αναφέρει
«γιατί όσα πρέπει να κάνουμε αφού τα μάθουμε, τα μαθαίνουμε κάνοντάς τα
(«ἃ γὰρ δεῖ μαθόντας ποιεῖν, ταῦτα ποιοῦντες μανθάνομεν»). Δύο παραδείγματα
από την καθημερινή ζωή, που αφορούν τις πρακτικές τέχνες αποδεικνύουν την
αλήθεια της θέσης αυτής: για να αποκτήσει δηλαδή κανείς την ικανότητα του
οικοδόμου ή του κιθαριστή πρέπει πρώτα να εξασκηθεί στο χτίσιμο ή στο
παίξιμο της κιθάρας αντίστοιχα. Αναλογικά με τα δύο αυτά παραδείγματα
αναφέρονται τρία παραδείγματα από τον χώρο της ηθικής, από τα οποία
φαίνεται ότι οι δίκαιοι, οι σώφρονες και οι ανδρείοι αποκτούν τις συγκεκριμένες
ιδιότητες έχοντας ασκηθεί σε αντίστοιχες δίκαιες, συνετές και ανδρείες πράξεις.
Αυτό, λοιπόν, που συμβαίνει στις πρακτικές τέχνες, συμβαίνει και στις ηθικές
αρετές (αναλογία με τρία παραδείγματα ηθικών αρετών: της δικαιοσύνης, της
σωφροσύνης και της ανδρείας): με την επανάληψη και τον εθισμό σε ηθικές
πράξεις αποκτούμε τις ηθικές αρετές.
4. Τα δίκαια πράττοντες δίκαιοι γινόμεθα: Στην πρόταση αυτή διαπιστώνεται
ένα λογικό παράδοξο: για να γίνει κανείς δίκαιος, πρέπει να πράττει δίκαιες
πράξεις. Πώς όμως πράττει δίκαιες πράξεις, αν δεν είναι ήδη δίκαιος;
Ο ίδιος ο Αριστοτέλης αισθανόμενος την αμηχανία στην οποία θα έφερνε τους
αναγνώστες του δίνει την εξής απάντηση αίροντας το παράδοξο:
«Οι πράξεις λέγονται δίκαιες και σώφρονες, όταν είναι σαν αυτές που θα έκανε
ο δίκαιος ή ο σώφρων άνθρωπος· δίκαιος όμως και σώφρων άνθρωπος δεν είναι
αυτός που κάνει τις πράξεις αυτές, αλλά αυτός που τις κάνει και με τον τρόπο
που τις κάνουν οι δίκαιοι και οι σώφρονες άνθρωποι. Σωστά λοιπόν λέμε ότι ο
άνθρωπος γίνεται δίκαιος από τις επανειλημμένες πράξεις δικαιοσύνης, ή ότι ο
άνθρωπος γίνεται σώφρων από τις επανειλημμένες πράξεις σωφροσύνης·
άνθρωπος που δεν κάνει επανειλημμένα τις πράξεις αυτές, δεν πρόκειται ποτέ
να αποκτήσει αυτές τις αρετές».

9. 99
Επομένως δίκαιος, σώφρων ή ανδρείος είναι κανείς όχι μόνο όταν πράττει
πράξεις δικαιοσύνης, σωφροσύνης ή ανδρείας, αλλά όταν πράττει τις πράξεις
αυτές
α) έχοντας συνείδηση του τι πράττει
β) έχοντας επιλέξει ενσυνείδητα τις πράξεις αυτές και έχοντας δηλώσει
καθαρά την προτίμησή του γι’ αυτού του είδους τις πράξεις
γ) έχοντας κάνει τις πράξεις αυτές μόνιμο, σταθερό και αμετάβλητο τρόπο
συμπεριφοράς του.
5. Ενισχυτικά μέσα του επιχειρήματος:
Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημά του με κάποια εκφραστικά μέσα. Έτσι
μέσα στο κείμενο χρησιμοποιεί:
α) αντίθεση: αντιτίθενται
√όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, με τις ηθικές αρετές (ὅσα μέν φύσει…τάς
δ’ ἀρετάς λαμβάνομεν…)
√ η προΰπαρξη των δυνατοτήτων για όσα έχουμε από τη φύση, με την
κατοπινή ενεργοποίησή τους (τάς δυνάμεις τούτων πρότερον κομιζόμεθα,
ὕστερον δέ τάς ἐνεργείας ἀποδίδομεν)
√ εκείνο που δε συμβαίνει στις αισθήσεις μας, με εκείνο που συμβαίνει (οὐ
γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν…ἀλλ’ ἀνάπαλιν ἔχοντες ἐχρησάμεθα…)
β) αναλογία:
Με την κατάκτηση των αρετών συμβαίνει ό,τι και με την απόκτηση της
ικανότητας σε μια τέχνη (τάς δ’ ἀρετάς λάμβάνομεν ἐνεργήσαντες πρότερον
ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων τεχνῶν).
γ) παράδειγμα: Εδώ χρησιμοποιεί δύο ζεύγη παραδειγμάτων:
με την όραση και την ακοή
με τους οικοδόμους και τους κιθαριστές
δ) σχήμα άρσης και θέσης: οὐ γάρ ἐκ τοῦ πολλάκις ἰδεῖν… ἀλλ’ ἀνάπαλιν
ἔχοντες ἐχρησάμεθα
ε) σχήμα εξ αναλόγου: Τάς δ’ ἀρετάς λαμβάνομεν… ὥσπερ καί ἐπί τῶν ἄλλων
τεχνῶν.
στ) πολυσύνδετο: τά μέν δίκαια…, τά δέ σώφρονα…, τά δ’ ἀνδρεῖα…
Ο συλλογισμός:
α) σε όσα έχουμε μέσα μας από τη φύση, π.χ. αισθήσεις, προηγείται η
δυνατότητά τους να ενεργήσουν και ακολουθεί η ενέργεια, η πραγμάτωση της
δυνατότητας, η εφαρμογή στην πράξη.
β) αντίθετα στην ηθική αρετή προηγείται η ενέργεια, η επανάληψη, η άσκηση
και ακολουθεί η κατάκτησή της.
Συμπέρασμα: αφού η ηθική αρετή δεν ακολουθεί την πορεία εκείνων που
υπάρχουν μέσα μας εκ φύσεως, άρα δεν υπάρχει μέσα μας εκ φύσεως.

10. 1100
Ερωτήσεις
1. Ποια είναι η σχέση πράξεως-ενέργειας α) με τις ιδιότητες που
έχουμε φύσει και β) με την ηθική αρετή, σύμφωνα με τον
Αριστοτέλη;
2. Ποια επιχειρήματα χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στις ενότητες 1 και
2 για να αποδείξει ότι η αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως;
3. Ποιο είναι το περιεχόμενο των εννοιών «δύναμις-ἐνέργεια» στην
αριστοτελική φιλοσοφία, πώς τις χρησιμοποιεί στα δύο εμπειρικά
παραδείγματα για τις αισθήσεις και τις τέχνες προκειμένου να
ορίσει τις ηθικές αρετές;
4. Να βρείτε με ποιες λέξεις του κειμένου έχουν ετυμολογική
συγγένεια οι παρακάτω λέξεις της νέας ελληνικής: κομιστής,
θυρωρός, λήμμα, παρόραμα, λάφυρο, εύχρηστος, ευήκοος, τοκετός
οικόσημο, μετακόμιση, δεοντολογία.

11. 1111
ΕΕννόόττηητταα 33ηη
Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης υποστηρίζει ότι η απόκτηση
μιας ηθικής αρετής είναι κάτι ανάλογο με την εκμάθηση των τεχνών.
Όπως τεχνίτης γίνεται κανείς μόνο αν ασκηθεί με επιμονή στην τέχνη
του (οἰκοδομοῦντες οἰκοδόμοι γίνιται καί κιθαρίζοντες κιθαρισταί), με τον
ίδιο τρόπο γίνεται κανείς και δίκαιος ή σώφρων ή ανδρείος. Επιμένοντας
στη σχέση της ηθικής αρετής με την ηθική πράξη προσκομίζει ένα νέο
επιχείρημα.
1. Το νέο επιχείρημα: Αντλείται από το χώρο της πολιτικής και
συγκεκριμένα αναφέρεται στον τρόπο που νομοθετούν οι νομοθέτες.
Ενισχύει την άποψη ότι καμιά αρετή δεν είναι έμφυτη αλλά είναι
αποτέλεσμα εθισμού, επανάληψης, άσκησης.
Επιδίωξη του νομοθέτη σε μια πόλη είναι να κάνει τους πολίτες αγαθούς,
με τον ίδιο τρόπο που και ο κάτοχος μιας τέχνης θέλει να δει ἀγαθόν
τεχνίτη τον μαθητή του. Αυτό το υλοποιεί μέσα από τους νόμους που
νομοθετεί. Οι νόμοι δηλαδή που νομοθετεί, έχουν στόχο τη δημιουργία
τέτοιων συνηθειών στους πολίτες, ώστε να εφαρμόζουν ένα τρόπο ζωής
που προάγει τις ανθρώπινες σχέσεις, καλλιεργεί τις ηθικές αρετές και τον
πολιτισμό.
Ενώ όμως όλοι οι νομοθέτες έχουν κοινή την επιδίωξη, δεν βλέπουν όλοι
τους κόπους τους να στέφονται από την ίδια επιτυχία –ούτε και όλων των
τεχνιτών οι μαθητές μαθαίνουν στον ίδιο βαθμό τελειότητας την τέχνη
που διδάσκονται. Αυτό σημαίνει ότι άλλοι από τους νομοθέτες
οργανώνουν σωστά τον εθισμό των πολιτών και πετυχαίνουν το στόχο
τους, άλλοι όμως δεν εθίζουν σωστά τους πολίτες με αποτέλεσμα οι
νομοθέτες να αποτυχαίνουν και να μην ασκούν τους πολίτες στην
απόκτηση της ηθικής αρετής.
2. Διακρίνει ο Αριστοτέλης τα πολιτεύματα σε καλά και κακά;
«διαφέρει πολιτεία πολιτείας αγαθή φαύλης»: Στο σημείο αυτό ο
Αριστοτέλης θέλει να πει: «όταν μιλούμε για διαφορά πολιτεύματος από
πολίτευμα, εννοούμε ότι με το ένα οι πολίτες ασκήθηκαν περισσότερο
στην αρετή, με το άλλο λιγότερο». Δεν μιλάει δηλαδή για καλά και κακά
πολιτεύματα· όσο εξαρτάται από τους νομοθέτες, όλα τα πολιτεύματα
είναι καλά, αφού όλων των νομοθετών η πρόθεση είναι να κάνουν τους
πολίτες ενάρετους· αν τελικά διαπιστώνουμε διαφορά πολιτεύματος από
πολίτευμα, πρόκειται στην ουσία για διαφορά ως προς το βαθμό
τελειότητας: και με το λιγότερο τέλειο πολίτευμα δεν περνούμε στην
περιοχή του κακού· το ένα πολίτευμα πράγματι βοηθά περισσότερο τους
πολίτες να ασκηθούν με το σωστότερο τρόπο στα έργα της αρετής ώστε
να γίνουν τελικά κάτοχοί της, το άλλο απλώς επιτελεί το ίδιο αυτό έργο
με λιγότερη επιτυχία.
Η διάκριση δηλ. των πολιτευμάτων σε ανώτερα (ἀγαθά) και σε κατώτερα
(φαῦλα) γίνεται με κριτήριο τη μεγαλύτερη ή μικρότερη βοήθεια που

12. 1122
προσφέρουν στον πολίτη οι νομοθέτες για να κατακτήσει, με τη δική
τους καθοδήγηση, την αρετή.
Η ουσία του παραδείγματος των νομοθετών είναι να τονισθεί
α) αφενός η σημασία που έχει η αδιάκοπη άσκηση του ανθρώπου στα
έργα της αρετής και
β) αφετέρου η ευθύνη των νομοθετών σε ό,τι αφορά την επιτυχημένη ή
όχι τόσο επιτυχημένη άσκηση των πολιτών στην αρετή. Η άσκηση έχει και
στην περίπτωση της αρετής την ίδια σημασία που έχει και για την
εκμάθηση μιας τέχνης.
3. «ἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν γίνεται πᾶσα ἀρετή καί
φθείρεται: Κάθε μορφή ηθικής αρετής, είτε αυτή γίνεται είτε φθείρεται,
έχει αφετηρία της τις ίδιες αιτίες και επιδιώκεται με τα ίδια μέσα, τη
συνεχή εξάσκηση (με το ρήμα φθείρεται νοείται πιο πολύ η ατελέσφορη
προσπάθεια για την κατάκτηση της αρετής παρά η φθορά της).
Το θεμελιώδες αντιθετικό ζεύγος που χρησιμοποιεί ο Αριστοτέλης στο
σημείο αυτό είναι η γένεσις και η φθορά. Με τρόπο επαγωγικό τονίζεται
η σημασία της άσκησης που δημιουργεί τον εθισμό. Η αρετή, σύμφωνα με
τον Αριστοτέλη, κινείται ανάμεσα στη γένεση και στη φθορά. Η γένεση
συντελείται με την άσκηση. Οι άνθρωποι γίνονται αγαθοί εθιζόμενοι στα
αγαθά. Μόνο που τώρα προσθέτει ένα νέο στοιχείο: το εὖ ή το κακῶς.
Δεν αρκεί δηλ. η εξάσκηση για την απόκτηση της ηθικής αρετής. Πρέπει
αυτή να γίνεται με σωστό τρόπο, δηλ. με την εφαρμογή ηθικών κανόνων,
διαφορετικά δεν αποκτιέται η ηθική αρετή και οι άνθρωποι γίνονται
κακοί.
Και επανέρχεται στα παραδείγματα με τους κιθαριστές και τους
οικοδόμους, για να δείξει ότι με την καλή εξάσκηση πετυχαίνει κανείς το
στόχο του, ενώ με την κακή αποτυχαίνει. Η καλή δηλαδή ή η κακή
εξάσκηση είναι το κριτήριο για την κατάκτηση ή όχι του στόχου.
4. «οὐδέν ἄν ἔδει τοῦ διδάξοντος»: Στο σημείο αυτό κάνει λόγο για
εκείνον που θα παρακολουθεί και θα καθοδηγεί τους κιθαριστές και τους
οικοδόμους (άρα και εκείνους που θα κατακτήσουν την αρετή) κατά τη
διαδικασία της εξάσκησής τους. Επομένως στην ενότητα αυτή δέχεται τη
συμβολή της διδασκαλίας στην καλλιέργεια της ηθικής αρετής,
αναφέροντας το ρόλο του νομοθέτη και του δασκάλου.
5. Τα νέα αποδεικτικά επιχειρήματα
Στην τρίτη ενότητα συνεχίζεται η παράθεση αποδεικτικών επιχειρημάτων
για την υποστήριξη της θέσης ότι οὐδεμία τῶν ἠθικῶν ἀρετῶν φύσει
ἡμῖν ἐγγίνεται. Συνοπτικά έχουν ως εξής:
α) Για να υπάρξει ηθική αρετή, προηγείται ο εθισμός στην ηθική πράξη.
Αν αυτός δεν είναι καλός, η προσπάθεια αποβαίνει άκαρπη, η ηθική
αρετή δεν πραγματώνεται.
Αυτά σημαίνουν ότι η ηθική αρετή είναι απόρροια της πράξης.
Άρα η αρετή πραγματώνεται εκ των υστέρων, συνεπώς δεν την έχουμε εκ
φύσεως.

13. 1133
β) Το επιχείρημα με τους νομοθέτες
Οι νομοθέτες προσπαθούν να κάνουν αγαθούς τους πολίτες με τον
εθισμό.
Αν οι άνθρωποι ήταν καλοί ή κακοί εκ φύσεως θα ήταν άτοπο οι
νομοθέτες να ενεργούν με αυτό τον τρόπο. Σκέφτονται λοιπόν και
ενεργούν όπως ενεργούν επειδή η ηθική αρετή δεν υπάρχει εκ φύσεως
στον άνθρωπο.
γ) Το επιχείρημα με τους τεχνίτες και την αξία της διδασκαλίας
Αν η ηθική αρετή υπήρχε εκ φύσεως στους ανθρώπους, αυτοί θα ήταν
από φυσικού τους καλοί ή κακοί και δεν θα χρειαζόταν να τους διδάξει
κανένας τίποτε σχετικό.
Τώρα όμως τους διδάσκουν, γιατί όλοι ξέρουν ότι κάνοντας σωστές
πράξεις θα γίνουν σωστοί άνθρωποι, κάνοντας όχι σωστές δεν θα γίνουν
σωστοί.
Ερωτήσεις
1. Με ποιο επιχείρημα ο Αριστοτέλης αποδεικνύει τη σχέση της
ηθικής αρετής με την ηθική πράξη;
2. Ποιος είναι ο ρόλος του νομοθέτη, κατά τον Αριστοτέλη, και πώς
πραγματώνεται;
3. Με βάση το δεδομένο κείμενο ποιος είναι ο ρόλος του δασκάλου
στην απόκτηση της ηθικής αρετής;
4. μαρτυρεῖ, βούλημα, ἀρετή, φθείρονται: να δώσετε από δύο
ομόρριζα της νέας ελληνικής για κάθε μία από τις δοσμένες λέξεις

14. 1144
ΕΕννόόττηητταα 44ηη
Η ενότητα αυτή είναι λογικό προϊόν της προηγούμενης. Κι εδώ το
θέμα είναι η σημασία της ηθικής πράξης για την απόκτηση της
ηθικής αρετής. Στην τρίτη ενότητα με τα παραδείγματα έδειξε ότι αυτοί
που ασκούν το ίδιο επάγγελμα ή την ίδια τέχνη διαφέρουν μεταξύ τους,
ανάλογα με την ποιότητα της διδασκαλίας.
Σ’ αυτήν εδώ την ενότητα διαπιστώνει με τη μέθοδο της αναλογίας
ότι και στις συναλλαγές και στις πράξεις οι άνθρωποι εξελίσσονται
διαφορετικά: άλλοι γίνονται δίκαιοι και σώφρονες κι άλλοι άδικοι κι
ακόλαστοι. Αυτή η διαφορετική εξέλιξη των ανθρώπινων χαρακτήρων
οφείλεται στο διαφορετικό βαθμό κατά τον οποίο προβαίνουν στις
ποικίλες ενέργειες.
ΑΑννααλλυυττιικκάά::
11.. ««ππρράάττττοοννττεεςς γγὰὰρρ ττὰὰ ἐἐνν ττοοῖῖςς σσυυννααλλλλάάγγμμαασσιι…… οοἳἳ δδὲὲ ἐἐκκ ττοοῦῦ οοὑὑττωωσσίί..::
Ο Αριστοτέλης παρουσιάζει τρία παραδείγματα για να δείξει με
αναλογικό τρόπο, ότι
 όπως οι τέχνες έτσι και οι αρετές αποκτώνται με τον εθισμό και
 η ποιότητά τους είναι ανάλογη με την ποιότητα του εθισμού.
Στα τρία αυτά παραδείγματα παρακολουθούμε
 τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται μεταξύ τους
(κοινωνικές σχέσεις),
 πώς αντιδρούν στις δύσκολες καταστάσεις και
 πώς διαχειρίζονται τις επιθυμίες και τα συναισθήματά τους.
Οι άνθρωποι, λοιπόν, στις καθημερινές τους συναλλαγές γίνονται:
α) στις σχέσεις τους δίκαιοι ή άδικοι
β) σε όσα προξενούν φόβο ανδρείοι ή δειλοί
γ) στις επιθυμίες σώφρονες ή ακόλαστοι
δ) σε όσα προξενούν οργή πράοι ή οργίλοι
Αυτό σημαίνει ότι διακρίνονται δύο τρόποι αντίδρασης, αντίθετοι μεταξύ
τους. Ο ένας οδηγεί στην κατάκτηση της αρετής, ο άλλος όχι.
Πιο συγκεκριμένα:
α) Ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να συναλλάσσονται,
καθορίζει και την ποιότητα του χαρακτήρα τους ως προς αυτό. Αν
μαθαίνουν να είναι δίκαιοι στις συναλλαγές τους, γίνονται δίκαιοι, αν όχι,
άδικοι. Η διαμόρφωση του ήθους γίνεται υπόθεση του ίδιου του
ανθρώπου, ο οποίος και έχει την ευθύνη των πράξεων του.
β) ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν τις
δύσκολες και αντίξοες καταστάσεις στη ζωή τους, διαμορφώνει τη στάση
και τη συμπεριφορά τους. Έτσι αν μαθαίνουν να αντιμετωπίζουν με

15. 1155
ψυχραιμία και θάρρος τις δυσκολίες χωρίς να αγνοούν τους κινδύνους,
γίνονται ανδρείοι, στην αντίθετη όμως περίπτωση γίνονται δειλοί.
γ) ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνθρωποι τον ίδιο τον εαυτό
τους και μάλιστα τις επιθυμίες και τις ορμές τους, καθορίζει επίσης το
χαρακτήρα τους. Αν μαθαίνουν να τιθασεύουν και να εκλογικεύουν τις
επιθυμίες και τις ορμές τους, γίνονται συνετοί και πράοι, αν όχι, ασύδοτοι
και οξύθυμοι.
Συνεπώς, ο τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι διαχειρίζονται τα τρία αυτά
πεδία εκδήλωσης της συμπεριφοράς τους είναι καθοριστικός για την
ηθική ποιότητά τους.
Οι ηθικές πράξεις επομένως επιδρούν στην ανθρώπινη προσωπικότητα
και την ηθικοποιούν.
22.. Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τους όρους:
σσώώφφρροοννεεςς:: είναι οι εγκρατείς, αυτοί που αντιστέκονται στις επιθυμίες
τους και τις χαλιναγωγούν, ενώ κρατιούνται συστηματικά μακριά από
σωματικές ηδονές.
ἀἀκκόόλλαασσττοοιι :: εκείνοι που ενδίδουν αλόγιστα στις επιθυμίες και αφήνονται
στις σωματικές ηδονές χωρίς μέτρο.
ππρράάοοιι :: αυτοί που αντιδρούν απέναντι στην οργή ήρεμα και
συγκρατημένα
οορργγίίλλοοιι:: εκείνοι που αντιδρούν με βίαιο τρόπο, εκρηκτικά και παράφορα.
33.. ΗΗ ββααθθμμιιααίίαα κκααττάάκκττηησσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς::
Ο Αριστοτέλης μιλώντας για την κατάκτηση της αρετής και για τις έξεις
χρησιμοποιεί τους ρηματικούς τύπους: γινόμεθα, γίνονται, πράττοντες,
εθιζόμενοι. Οι τύποι αυτοί εκφράζουν ενέργεια, ενώ ο ενεστώτας συχνή
επανάληψη ενέργειας.
Με αυτόν τον τρόπο ο Αριστοτέλης καταδεικνύει ότι
 οι αρετές κατακτώνται βαθμιαία
 οι έξεις και οι αρετές δεν είναι εκ φύσεως αλλά αποτελέσματα
κάποιων ενεργειών.
44.. ΗΗ κκοοιιννωωννιικκήή δδιιάάσστταασσηη ττηηςς ααρρεεττήήςς
Τόσο η δικαιοσύνη όσο και οι άλλες αρετές που αναφέρονται στα
παραδείγματα, συνιστούν συμπεριφορές των ανθρώπων στο πλαίσιο των
καθημερινών διαπροσωπικών σχέσεων και του κοινωνικού βίου. Αφού
λοιπόν έχουν αντανάκλαση στον κοινωνικό περίγυρο, είναι φανερό ότι η
αρετή έχει κοινωνική διάσταση. Εξάλλου κάθε κοινωνία έχει ένα
αξιολογικό σύστημα, βάσει του οποίου κρίνει και αξιολογεί τους
ανθρώπους και προσδιορίζει την ηθικότητα των πράξεών τους.

16. 1166
55.. ΠΠώώςς εεκκφφρράάζζεεττααιι σσττοο κκεείίμμεεννοο ηη δδιιάάκκρριισσηη σσυυμμππεερριιφφοορρώώνν::
Αυτή η διάκριση στο κείμενο εκφράζεται:
α) με τα πολλά αντιθετικά ζεύγη:
 δίκαιοι -ἄδικοι
 ἐθιζόμενοι φοβεῖσθαι - ἢ θαρρεῖν
 ἀνδρεῖοι –δειλοί
 τά περί τάς ἐπιθυμίας-τά περί τάς ὀργάς
 σώφρονες - πρᾶοι
 ἀκόλαστοι -ὀργίλοι
β) με τα δύο «οὑτωσί» και
γ) το χιαστό σχήμα
φοβεῖσθαι θαρρεῖν
ἀνδρεῖοι δειλοί
66.. ἐἐκκ ττῶῶνν ὁὁμμοοίίωωνν ἐἐννεερργγεειιῶῶνν ααἱἱ ἕἕξξεειιςς γγίίννοοννττααιι::
Στην προηγούμενη ενότητα ο Αριστοτέλης τόνισε ότι προκειμένου να
αποκτήσει κανείς μια αρετή, δεν είναι αρκετό να κάνει απλώς ξανά και
ξανά τέτοιου είδους πράξεις, πράξεις δηλ. που προσιδιάζουν στη
συγκεκριμένη αρετή (δεν θα γίνει π.χ. κανείς ανδρείος συμμετέχοντας
απλώς σε κάθε επικίνδυνη κατάσταση, ούτε δίκαιος πράττοντας απλώς
πλήθος δικαιοπραξιών)· πρέπει επιπλέον να φροντίζει να δίνει και κάποια
ποιότητα στις ενέργειές του αυτές: οι πράξεις, οι ενέργειες που θα
γεννήσουν την αρετή πρέπει να είναι ίδιες με τις ενέργειες που το άτομο
θα κάνει, όταν θα είναι πια κάτοχος της αρετής· απλώς τότε οι πράξεις
αυτές θα είναι πολύ πιο εύκολες και ποιοτικά πολύ ανώτερες.
Έτσι ο Αριστοτέλης καταλήγει στην αποδεικτέα θέση ότι τα μόνιμα
στοιχεία του χαρακτήρα μας, είτε αυτά είναι καλά είτε κακά,
διαμορφώνονται μέσα από τη συστηματική επανάληψη ομοίων
ενεργειών. Γι’ αυτό και πρέπει οι ενέργειές μας να έχουν συγκεκριμένη
ποιότητα.
Συμβαίνει ωστόσο και το αντίστροφο: να απορρέουν από τις έξεις
αντίστοιχες ενέργειες. Για παράδειγμα, όπως αναφέρει λίγο παρακάτω
στα Ηθικά Νικομάχεια «συνηθίζοντας να αψηφούμε τους κινδύνους και
να τους αντιμετωπίζουμε, αποκτούμε την αρετή της ανδρείας, κι αφού την
αποκτήσουμε, θα μπορούμε να αντιμετωπίζουμε ακόμα πιο καλά εκείνα
που προξενούν φόβο». Στη διαδικασία της κατάκτησης της αρετής
ξεκινάμε από την πράξη, φτάνουμε στην αρετή, επανερχόμαστε στην
πράξη κι έτσι δημιουργείται ένας κύκλος.
Γι’ αυτό πρέπει να δίνουμε μια συγκεκριμένη ποιότητα στη συμπεριφορά
μας, ώστε να μπορούμε να αποκτούμε την ηθική αρετή. Αυτή την
ποιότητα την επιλέγει το ίδιο το άτομο και έτσι προκύπτει το μεγάλο θέμα

17. 1177
της ηθικής ευθύνης του ίδιου του ατόμου για τις πράξεις του και στη
συνέχεια για την κατάκτηση ή όχι των αρετών.
77.. οοὐὐ μμιικκρρόόνν δδιιααφφέέρρεειι...... ἐἐθθίίζζεεσσθθααιι:: Όπως το είχε κάνει και ο δάσκαλός
του ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης τόνισε και ξανατόνισε τη μεγάλη
σημασία που έχει η παιδεία και η αγωγή, τόσο για την ιδιωτική όσο και
για τη δημόσια ζωή του ατόμου. Κι όλα αυτά γιατί ο Αριστοτέλης πίστευε
πως με την παιδεία και την αγωγή, η οποία εθίζει το άτομο σε
συγκεκριμένους τρόπους συμπεριφοράς, το άτομο βοηθιέται στην
απόκτηση της αρετής.
Δύο πράγματα λοιπόν αισθάνθηκε πως έπρεπε να τονίσει με ιδιαίτερη
έμφαση: α) ότι ο ίδιος αποδίδει πρωτεύουσα σημασία στην παιδεία και
στην αγωγή και
β) ότι όσο πιο νωρίς αρχίσει η παιδεία και η αγωγή, τόσο πιο πολλές θα
είναι οι ελπίδες να αποδειχτεί αυτή αποτελεσματική και γόνιμη.
Στο σημείο αυτό ο Αριστοτέλης παρεμβάλλει ένα παιδαγωγικό σχόλιο. Το
κάνει αυτό για τους εξής λόγους:
 κρίνει ότι ο εθισμός έχει πολύ μεγάλη σημασία για το πώς θα
συνηθίσουν τα παιδιά να ενεργούν σωστά ή όχι από ηθική άποψη
για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα τους
 ο εθισμός πρέπει να αρχίσει από τη μικρή ηλικία (εὐθύς ἐκ νέων),
γιατί η μικρή ηλικία είναι η πιο κατάλληλη για να εγγραφούν στην
ψυχή του ανθρώπου τα στοιχεία του χαρακτήρα του και να αρχίσει
η διαμόρφωση της ηθικής του συνείδησης.
 ο εθισμός και γενικά η παιδευτική διαδικασία απαιτούν μακρό
χρόνο και γι’ αυυτό πρέπει να ξεκινήσουν το ταχύτερο δυνατό.
88.. οοὐὐ μμιικκρρόόνν –– ππάάμμπποολλυυ –– ττοο ππᾶᾶνν::.. Αν στη θέση του οὐ μικρόν βάλουμε τη
λέξη πολύ, τότε η σειρά παίρνει τη μορφή: πολύ-πάμπολυ-τό πᾶν. Η
δεύτερη λέξη είναι αύξηση της πρώτης, η τρίτη (στην πραγματικότητα το
πρώτο συνθετικό της δεύτερης λέξης) είναι υπερ-αύξηση της δεύτερης. Η
κλιμακωτή αύξηση είναι φανερή και σε επίπεδο λόγου και σε επίπεδο
νοήματος.
Παρόλο που ο λόγος του Αριστοτέλη είναι γενικά λιτός, στην τελευταία
περίοδο του κειμένου («οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν») επιλέγει να
συσσωρεύσει μια σειρά εκφραστικών μέσων, προκειμένου να καταδείξει
την εξαιρετικά μεγάλη σημασία του εθισμού στην ηθική διαπαιδαγώγηση
των παιδιών:
 σχήμα επιδιόρθωσης: «οὐ μικρὸν οὖν … μᾶλλον δὲ τὸ πᾶν»
 σχήμα λιτότητας: «οὐ μικρὸν»
 σχήμα άρσης – θέσης: «οὐ μικρὸν … ἀλλὰ πάμπολυ»
 υπερβολή:«τὸ πᾶν»
 ανιούσα κλιμάκωση: «οὐ μικρὸν -> πάμπολυ -> τὸ πᾶν»

18. 1188
99.. ΗΗ σσηημμαασσίίαα ττηηςς λλέέξξηηςς ««ἕἕξξιιςς»»:: Η λέξη ἕξις ξεκίνησε από το ρήμα ἔχω.
Σχηματισμένη από το θέμα του ρήματος αυτού και την παραγωγική
κατάληξη -σις που δήλωνε ενέργεια του υποκειμένου (ἔχ-σις, χ+σ=ξ), η
λέξη αρχικά δήλωνε την «κατοχή», την απόκτηση», και μάλιστα την ίδια
την «προσπάθεια=τις ενέργειες για απόκτηση, για κατοχή»· αργότερα η
λέξη χρησιμοποιήθηκε και για να δηλωθεί η ιδιότητα που απέκτησε και
έχει πια κανείς αφού επανέλαβε κάτι τόσες φορές, ώστε να του έχει γίνει
πια συνήθεια (πβλ. «η έξη τού έγινε δεύτερη φύση» = «η ιδιότητα που
απέκτησε σιγά σιγά με ορισμένη διαδικασία, του έγινε σαν κάτι φυσικό
του»).
Από μια άλλη μορφή του θέματος του ρήματος ἔχω, από τη μορφή σχη-
(πβλ. Μέλλοντας σχή-σω, παρακείμενος ἔ-σχη-κα) και την παραγωγική
κατάληξη
-μα (που δήλωνε το αποτέλεσμα της ενέργειας του υποκειμένου)
γεννήθηκε η λέξη σχῆμα (= «η μορφή, η εξωτερική όψη ενός πράγματος»).
Αδελφές λοιπόν οι λέξεις ἕξις και σχῆμα.
Από τα παραπάνω γίνεται αντιληπτό γιατί ο Αριστοτέλης χρησιμοποίησε
τη λέξη ἕξις στο πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας του για να δηλώσει τη
μόνιμη μορφή του χαρακτήρα ενός ατόμου, τα μόνιμα στοιχεία του
χαρακτήρα του, αυτά που αποκτιούνται με την επίμονη άσκηση, δηλ. με
την επίμονη επανάληψη κάποιων ενεργειών.
Ερωτήσεις
1. Πώς αποκτιέται η ηθική αρετή, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη; (για
την απάντησή σας να λάβετε υπόψη τα στοιχεία όπως τα δίνει
σταδιακά ο φιλόσοφος στις ενότητες 1-4)
2. «Καὶ ἑνὶ δὴ λόγῳ ἐκ τῶν ὁμοίων ἐνεργειῶν αἱ ἕξεις γίνονται»: ποια
η θέση της πρότασης μέσα στην ενότητα και πώς καταλήγει σ’ αυτή
ο Αριστοτέλης;
3. Ποια στοιχεία του κειμένου αποδεικνύουν ότι η ηθική αρετή έχει
κοινωνική διάσταση;
4. Να εκθέσετε τη σχέση μεταξύ ενεργειών και έξεων στην απόκτηση
της ηθικής αρετής
55.. Με ποιες λέξεις του κειμένου παρουσιάζουν ετυμολογική συγγένεια
οι λέξεις: στρεβλός, ευεξία, παμπληθής, ποιότητα, ομοιογένεια,
πληθώρα, δέος, μισαλλοδοξία, θαρραλέος, περιστροφή.
66.. Να δώσετε δύο ομόρριζα (απλά ή σύνθετα) στα νέα ελληνικά για
καθεμιά από τις παρακάτω λέξεις: πράττοντες, ὀργίλοι,
ἀναστρέφεσθαι, ἐνεργειῶν, ἀποδιδόναι.

19. 1199
ΕΕννόόττηητταα 55ηη
ΘΘέέμμαα της ενότητας: το κριτήριο της ορθότητας των ενεργειών του
ανθρώπου
η ηδονή ή λύπη που προκαλείται στην ψυχή
1. «Σημεῖον δέ…τοῖς ἔργοις»: Ο άνθρωπος στην προσπάθειά του να
γίνει κάτοχος της αρετής έχει ανάγκη από κάποιο κριτήριο (σημεῖον), που
να του επιβεβαιώνει την ορθότητα των πράξεών του και τη διαμόρφωση
των «έξεων»· ένας λόγος παραπάνω, αφού, όπως είδαμε στην τρίτη
ενότητα, «ἐκ τῶν αὐτῶν καί διά τῶν αὐτῶν καί γίνεται πᾶσα ἀρετή καί
φθείρεται».
Ποιος ή τι θα βεβαιώσει τον άνθρωπο ότι περπατάει πάνω στο δρόμο που
θα τον οδηγήσει στην αρετή και όχι, ενδεχομένως, πάνω στο δρόμο που
θα τον οδηγήσει στο αντίθετό της, στην κακία;
Η απάντηση του Αριστοτέλη είναι ότι υπάρχει ένα αλάνθαστο
αποδεικτικό στοιχείο: η ευχαρίστηση ή η δυσαρέσκεια που συνοδεύει τις
πράξεις μας.
Δηλαδή:
‣αν το άτομο ενεργεί όπως ενεργεί και αυτό του προκαλεί ευχαρίστηση,
θα πει πως οι ενέργειές του είναι σωστές
‣αν όμως οι ενέργειές του τού προκαλούν δυσαρέσκεια και λύπη, θα πει
πως έχει πολύ δρόμο ακόμα μπροστά του ως την κατάκτηση της αρετής.
Αυτό ήταν μια βαθιά πίστη του Αριστοτέλη, που την πρόβαλλε συνεχώς,
τονίζοντας ότι αἱ κατ’ ἀρετήν πράξεις εἶναι ἡδεῖαι.
2. «ὁ μέν γάρ ἀπεχόμενος…δειλός»: Για να τεκμηριώσει την
προηγούμενη άποψή του ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί ως παραδείγματα
ορισμένους χαρακτήρες ανθρώπων:
α) ο σώφρων χαίρεται, επειδή κυριαρχεί στις σωματικές ηδονές και είναι
εγκρατής.
Αντίθετα, όποιος αισθάνεται λύπη για την αποχή του από τις σωματικές
ηδονές, είναι ακόλαστος.
Στο σημείο αυτό ας διευκρινίσουμε τα ακόλουθα προκειμένου να
κατανοήσουμε σαφέστερα τη σκέψη του Αριστοτέλη.
►ἡδονή είναι το ευχάριστο συναίσθημα, το οποίο όμως δε δημιουργείται
από σωματικό ερέθισμα. (Για το ευχάριστο συναίσθημα που προκαλείται
από σωματικό ερέθισμα, ο Αριστοτέλης χρησιμοποιεί τον όρο σωματικαί
ἡδοναί). Αντίστοιχο ρήμα είναι το χαίρω, που σημαίνει νιώθω ευχάριστα.
Όταν ο Αριστοτέλης μιλά για αποχή από τις σωματικές ηδονές
(«ἀπεχόμενος τῶν σωματικῶν ἡδονῶν»), δεν εννοεί την πλήρη αποχή από
αυτές, αλλά την αποχή από τις υπερβολικές σωματικές ηδονές, την
έμμετρη απόλαυσή τους.

20. 2200
►λύπη είναι το αντίθετο της ηδονής, δηλαδή το δυσάρεστο συναίσθημα.
Εδώ χρησιμοποιούνται δύο ρήματα: λυποῦμαι, που σημαίνει νιώθω
δυσάρεστα, και ἄχθομαι, που έχει σχεδόν την ίδια σημασία: νιώθω
δυσάρεστα, νιώθω ψυχικό βάρος και δυσανασχετώ.
►σώφρων είναι ο εγκρατής, αυτός που απέχει από τις υλικές
απολαύσεις, από τις σωματικές ηδονές, με την έννοια ότι μπορεί και
επιβάλλεται σ’ αυτές και τις ελέγχει, δοκιμάζοντας όμως παράλληλη
ευχαρίστηση γι’ αυτό· στη νέα ελληνική η λέξη έχει διαφορετικό
περιεχόμενο: συνετός, μυαλωμένος, αυτός που συμπεριφέρεται με μέτρο
και λογική.
►ἀκόλαστος αρχικά είναι αυτός που δίνεται στις σωματικές ηδονές χωρίς
μέτρο. Στο κείμενό μας είναι αυτός που απέχει μεν από τις υλικές
απολαύσεις, τις σωματικές ηδονές, επιβάλλεται σ’ αυτές και τις ελέγχει,
αλλά νιώθει δυσάρεστα, λυπάται που δεν μπορεί να ικανοποιήσει τις
επιθυμίες του και να απολαύσει τις σωματικές ηδονές.
β) ανδρείος: είναι όποιος υπομένει τα επικίνδυνα, τις αντίξοες
καταστάσεις της ζωής και νιώθει ικανοποίηση και ευχαρίστηση γι’ αυτό.
Αν όμως απλώς τα υπομένει, αλλά αυτό του είναι δυσάρεστο, είναι δειλός.
Άρα, οι πράξεις ανδρείας όταν μας προκαλούν ευχαρίστηση, δείχνουν ότι
μέσα μας έχει διαμορφωθεί ή ἕξις να πράττουμε ανδρείες πράξεις.
Αντίθετα, αν οι πράξεις αυτές μας λυπούν, τότε αυτές δεν είναι
αποτέλεσμα ἕξεως, δεν έχουν διαμορφωθεί ως μόνιμα στοιχεία του
χαρακτήρα μας.
Ας διευκρινίσουμε τώρα τους εξής όρους:
►ἀνδρεῖος: αισθάνεται ικανοποίηση, χαρά, όταν αντιμετωπίζει τα δεινά.
Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν νιώθει το συναίσθημα του φόβου, αλλά μπορεί
και επιβάλλεται σ’ αυτό και το ξεπερνά κι αυτό είναι στοιχείο της αρετής.
►δειλός: λυπάται, όταν βρίσκεται αντιμέτωπος με τις δυσκολίες, και
νιώθει υπερβολικό φόβο στην αντιμετώπιση των κινδύνων. Ο φόβος του
υπερβαίνει τα όρια του μέτρου και δεν μπορεί να τον ξεπεράσει. Αυτό
είναι στοιχείο της κακίας.
3. «Περί ἡδονάς γάρ…ἡ ἠθική ἀρετή»:
Μετά από αυτά τα παραδείγματα καταλήγει στο συμπέρασμα: «περί
ἡδονάς καί λύπας ἐστίν ἡ ἀρετή». Συνδέεται δηλαδή η ηθική αρετή με την
ευχαρίστηση και τη δυσαρέσκεια και γενικά με τα συναισθήματα του
ανθρώπου.
Σύμφωνα λοιπόν με τον Αριστοτέλη δεν είναι αρκετό να κρατάει κανείς
μια ηθική στάση: για να δικαιούται τον ηθικό χαρακτηρισμό π.χ. του
σώφρονος, δεν είναι αρκετό να απέχει από τις σωματικές ηδονές, αλλά
πρέπει επιπλέον να ευχαριστιέται με αυτήν την αποχή.
Η επιτέλεση ηθικών πράξεων από μόνη της δεν σημαίνει κατάκτηση της
ηθικής αρετής. Η βίωση ευχάριστων συναισθημάτων που τις συνοδεύει
βεβαιώνει την κατάκτησή της. Ηθικές πράξεις που είναι αποτέλεσμα

21. 2211
καταναγκασμού και επιβολής και προκαλούν δυσάρεστα συναισθήματα
και πίεση της ψυχής, σίγουρα δεν οδηγούν στην ηθική αρετή, αντίθετα τη
φθείρουν, ενώ αυτός που τις πράττει δεν μπορεί να χαρακτηριστεί
ενάρετος.
Όπως φαίνεται σ’ αυτήν την ενότητα ο Αριστοτέλης δεν αναφέρεται στο
συνεχή εσωτερικό αγώνα που απαιτείται για την πραγμάτωση των
ηθικών αρετών, αλλά υπογραμμίζει ότι αυτές αποτελούν πηγή
ευχαρίστησης για τον άνθρωπο.
(σχολ. Βιβλίου, σελ. 164-165:)
4. «διά…την ἡδονήν τα φαῦλα πράττομεν»: (σχολ. Βιβλίου σελ.
165 +):
Εκτός από την ηδονή, τη χαρά δηλαδή και την ευχαρίστηση που
προκαλούν οι πράξεις της αρετής, υπάρχει και η ηδονή που συνοδεύει
συχνά και τις ευτελείς μας πράξεις· αυτή είναι μάλιστα που μας
παρασέρνει στο να τις πράττουμε. Όπως επίσης υπάρχει και η λύπη, η
στενοχώρια δηλαδή και η δυσαρέσκεια που συνοδεύει και τις όμορφες
πράξεις και ενέργειές μας, κάτι που μας κάνει τελικά να τις
αποφεύγουμε.
Γι’ αυτό και όταν κάποια στιγμή ο Αριστοτέλης θα φτάσει να συζητά τους
πρακτικούς τρόπους με τους οποίους ο καθένας θα πρέπει να βοηθά τον
εαυτό του να αποκτήσει την αρετή, δεν θα παραλείψει να τονίσει ότι το
κάθε άτομο οφείλει να εξετάζει να δει προς τα πού είναι εὐκατάφορον,
ποιες είναι δηλαδή οι φυσικές ροπές του, κάτι που θα το καταλάβει «ἐκ
τῆς ἡδονῆς καί λύπης τῆς γινομένης περί ἡμᾶς», από την ευχαρίστηση
δηλαδή και τη δυσαρέσκεια που συνοδεύουν τις πράξεις μας και τις
ενέργειές μας· γι’αυτό και θα συστήσει στη συνέχεια να είμαστε στο
μέγιστο δυνατό βαθμό προσεκτικοί σε ό,τι αφορά «το ἡδύ καί τήν ἡδονήν·
οὐ γάρ ἀδέκαστοι κρίνομεν αὐτήν». Μας συστήνει δε να έχουμε έτοιμη τη
φωνή της σύνεσης και της λογικής και μ’ αυτήν να διώχνουμε την ηδονή,
αφού «οὓτω αὐτήν ἀποπεμπόμενοι ἧττον ἁμαρτησόμεθα».
5. «ὡς ὁ Πλάτων φησίν»: Ο Αριστοτέλης παραπέμπει πολλές φορές
στη διδασκαλία του Πλάτωνα, κάτι που δείχνει τη μεγάλη τιμή που
έτρεφε γι’ αυτήν. Ο ορισμός της αγωγής που δίνει ο Πλάτωνας και στον
οποίο παραπέμπει ο Αριστοτέλης είναι ο εξής: «Η πιο σωστή παιδεία, η
πιο σωστή αγωγή είναι αυτή που μας κάνει ικανούς να χαιρόμαστε με ό,τι
αξίζει και να λυπούμαστε για ό,τι αξίζει». Είναι ίσως ο πιο σημαντικός
ορισμός της αγωγής.
6. Ποια είναι η ορθή παιδεία, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη:
Ο Αριστοτέλης θεωρεί ότι η ορθή παιδεία είναι εκείνη που καθιστά τον
άνθρωπο ικανό να διακρίνει μεταξύ των καλών και των κακών ηδονών

22. 2222
και να επιλέγει τις πρώτες. Η διαπαιδαγώγηση αυτή πρέπει να δίνεται
στους πολίτες από τη μικρή ηλικία και να κατευθύνει τους νέους στην
πρέπουσα χαρά ή λύπη. Με αυτόν τον τρόπο προάγεται το εὖ ζῆν του
κοινωνικού συνόλου, η κοινωνική αρμονία.
7. Η κοινωνική διάσταση της αρετής:
διό δεῖ ἦχθαί πως εὐθύς ἐκ νέων..: Εδώ γεννάται το ερώτημα: ποιος έχει
την ευθύνη και την αρμοδιότητα για την αγωγή που θα οδηγήσει τους
ανθρώπους στην αρετή;
Στην προηγούμενη ενότητα είδαμε ότι η πόλις μέσω του νομοθέτη
καθοδηγεί τους πολίτες και έχει την ευθύνη να γίνουν ενάρετοι. Αν σ’
αυτό προσθέσουμε και το ρόλο της οικογένειας και του στενότερου
κοινωνικού περιβάλλοντος για τον καθορισμό εκείνων των πράξεων οι
οποίες πρέπει να συνοδεύονται από ευχάριστα ή δυσάρεστα
συναισθήματα, θα διαπιστώσουμε για άλλη μια φορά την κοινωνική
διάσταση της αρετής.
Συνοψίζουμε λοιπόν. Η αρετή έχει κοινωνικό χαρακτήρα γιατί:
α) οι πράξεις μας γίνονται στο πλαίσιο του κοινωνικού περιβάλλοντος και
έχουν αντίκτυπο στον κοινωνικό μας περίγυρο
β) ο κοινωνικός μας περίγυρος προσδιορίζει τις πράξεις μας ως ηθικές ή
μη ηθικές και μας αποδίδει ηθικούς χαρακτηρισμούς.
γ) η κοινωνία υιοθετεί ένα αξιολογικό σύστημα που μέσω της παιδείας
και της αγωγής μας υποχρεώνει να το ακολουθήσουμε.
Ερωτήσεις
1. Ποιο είναι το θέμα της 5ης
ενότητας; Ποιος ο ρόλος του
συναισθήματος στην απόκτηση της ηθικής αρετής;
2. «Περί ἡδονάς...αὓτη ἐστίν»: Ποια θεωρείται, κατά τον Αριστοτέλη,
ορθή παιδεία, σύμφωνα με τα δεδομένα του αποσπάσματος;
3. Να δώσετε από δύο ομόρριζα της νέας ελληνικής, απλά ή σύνθετα,
για κάθε μια από τις δοσμένες λέξεις του κειμένου:
σημεῖον, ἐπιγινομένην, ὑπομένων, δεινά, ἀπεχόμεθα, εὐθύς,
ἦχθαι. ἡδονήν, λύπην, ἀνδρεῖος, νέων, ὀρθή.
4. Να βρείτε μέσα στο κείμενο λέξεις ετυμολογικά συγγενείς με τις
παρακάτω: αγωγή, εξής, δέος, άριστος, παράσημο, χαρμόσυνος.

23. 2233
ΕΕΕνννόόότττηηητττααα 666ηηη
1. Δεῖ δέ μή…ποία τις. Ο Αριστοτέλης από την πρώτη ενότητα προσπαθεί να
δώσει τον ορισμό της αρετής. Προκειμένου να δοθεί ο ορισμός μιας έννοιας,
πρέπει να καθοριστούν
α)το προσεχές γένος της, να υπαχθεί δηλ. η έννοια στο πλησιέστερο
σύνολο που περιέχεται και
β)η ειδοποιόςδιαφορά της, δηλ. το ιδιαίτερο γνώρισμά της, με το οποίο η
οριστέα έννοια διακρίνεται από τις ομογενείς της.
Για να προσδιορίσει λοιπόν ο Αριστοτέλης το προσεχές γένος της έννοιας
αρετή, η σκέψη του ακολούθησε την εξής πορεία:
Aυτά που συμβαίνουν στην ψυχή είναι τρία: α)τα πάθη, αἱ δυνάμεις και αἱ
ἕξεις. Αφού επομένως ένα από αυτά θα πρέπει να είναι η αρετή, (αφού κι
αυτή γίνεται στην ψυχή), ο Αριστοτέλης προσπάθησε να δείξει ότι η
αρετή δεν είναι ούτε πάθος ούτε δύναμη .Αποκλείοντας τα δύο από τα
τρία ενδεχόμενα οδηγείται στο συμπέρασμα ότι η αρετή είναι έξη, χωρίς
να χρειαστεί να το αποδείξει.
Πάθη ονόμασε την επιθυμία, την οργή, το φόβο, το θάρρος, το φθόνο, τη
χαρά, τη φιλία, το μίσος, τον πόθο, τη ζήλια, την ευσπλαχνία, γενικά όλα
όσα ακολουθούνται από ευχαρίστηση ή δυσαρέσκεια.
Τα αριστοτελικά πάθη, που αλλού χαρακτηρίζονται από τον Αριστοτέλη
ως «άλογες παρορμήσεις της ψυχής», δεν είναι άλλο παρά βιολογικές
ιδιότητες το ανθρώπου. Ιδιότητες δηλαδή που έχει ο άνθρωπος μόνο ως
βιολογικό είδος, μόνο και μόνο γιατί είναι άνθρωπος.
Αυτό σημαίνει ότι τα αριστοτελικά πάθη δεν χαρακτηρίζουν ακόμα τον
άνθρωπο καλό ή κακό: ο άνθρωπος αισθάνεται τα πάθη αυτά επειδή έτσι
όρισε γι’ αυτόν η φύση· άρα ο άνθρωπος χαίρεται ή μισεί, φθονεί ή
ευσπλαχνίζεται, φοβάται ή οργίζεται χωρίς ούτε το ένα από αυτά να τον
κάνει ηθικά καλόν ούτε το άλλο ηθικά κακόν. Άρα με τα πάθη δεν
βρισκόμαστε ακόμα στο χώρο της ηθικής.
Δυνάμεις ονόμασε τη δυνατότητα να συμμετέχουμε στα πάθη. Δηλαδή
τα πάθη θα ήταν ασήμαντα ή ανύπαρκτα, αν δεν είχαμε την ικανότητα
συμμετοχής σ’αυτά.
Ούτε όμως και οι δυνάμεις χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο καλό ή κακό .
Τις ιδιότητες αυτές αποκτά ο άνθρωπος ανάλογα με τη στάση του
απέναντι στα πάθη. Η σωστή στάση, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η
μεσότητα. Για παράδειγμα, αν μιλάμε για την οργή, λάθος είναι:
α) να οργιζόμαστε σφοδρά, άγρια
β) να οργιζόμαστε χαλαρά, «ἀνειμένως».
Δύο ακραίες στάσεις9συμπεριφορές: η α υπερβολική, η β ελλειμματική,
και οι δύο εξίσου λάθος. Κακία η μία κακία και η άλλη.
Έτσι λοιπόν, αφού η αρετή δεν ανήκει ούτε στα πάθη ούτε στις δυνάμεις,
συμπεραίνεται ότι ανήκει στις «ἕξεις».
Συνεπώς το προσεχές γένος της έννοιας αρετή είναι η έννοια ἕξις δηλ. τα
μόνιμα στοιχεία του χαρακτήρα, ο οποίος διαμορφώνεται με τη στάση του
ανθρώπου απέναντι στα πάθη.

24. 2244
Με τη στάση του αυτή όμως ο άνθρωπος μπορεί να διαμορφώσει
περισσότερες από μία ἕξεις: είτε αξιόλογες είτε ανάξιες λόγου
είτε θετικές είτε αρνητικές
π.χ. δικαιοσύνη – αδικία
ανδρεία – δειλία
Επομένως δεν είναι αρκετό οι αρετές να χαρακτηρίζονται απλώς ἕξεις,
αφού αυτές είναι δύο λογιών. Πρέπει να προσδιορίσουμε σε ποια από τις
δύο κατηγορίες ανήκει η αρετή, ποια είναι η ποιότητά της, «ποία τις». Με
άλλα λόγια ο Αριστοτέλης ψάχνει να βρει την ειδοποιό διαφορά της ἕξης
που θα είναι αρετή από τις άλλες ἕξεις που δεν είναι αρετές.
2. «ῬῬηηττέέοονν οοὖὖνν ὅὅττιι ππᾶᾶσσαα ἀἀρρεεττήή…… εεὖὖ ἀἀπποοδδίίδδωωσσιινν»» διερευνώντας την ειδοποιό
διαφορά ξεκινά πρώτα από το γνώρισμα που καθιστά την αρετή καλή έξη
στα πράγματα. Έτσι η ειδοποιός διαφορά που κάνει την αρετή καλή έξη
είναι:
α) να κάνει κάθε πράγμα που την έχει, να βρίσκεται στην τέλεια
κατάστασή του
β) να το βοηθά να εκτελεί με το σωστό τρόπο το έργο για το οποίο είναι
προορισμένο.
Δύο λέξεις στο σημείο αυτό δίνουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της
αρετής που επιδρά θετικά στα όντα: το επίρρημα «εὖ» και το επίθετο
ἀγαθός.
Όσο για τη λέξη ἀρετή, στην περίπτωση των πραγμάτων και των ζώων ο
Αριστοτέλης δεν της προσδίδει ηθικό περιεχόμενο, αλλά τη θεωρεί ως μια
ικανότητα, ιδιότητα που υπάρχει σε μεγάλο βαθμό, το προτέρημα, την
αξιοσύνη έμψυχων ή άψυχων, που τους δίνει τη δυνατότητα που
αναφέραμε προηγουμένως (α,β)
3. «αὐτό τε εὖ ἔχον ἀποτελεῖ» : Το ρήμα ἀποτελῶ (ἀπό +τέλος) σημαίνει κάνω
κάτι να εκπληρωθεί, να φτάσει στην τέλεια, στην ολοκληρωμένη μορφή
του, να πετύχει τον τελικό στόχο του έχοντας επιτελέσει το έργο που του
έχει αναθέσει η φύση.
«Τέλος» λοιπόν είναι κατά τον Αριστοτέλη, ο σκοπός για τον οποίο
δημιουργείται ένα ον, και εντελέχεια είναι η εκπλήρωση του τελικού
σκοπού ύπαρξης ενός όντος, η ανώτατη φάση εξέλιξής του, η
τελειοποίησή του, που συμπίπτει με τον σκοπό για τον οποίο είναι
πλασμένο.
44.. «τό ἔργον αὐτοῦ εὖ ἀποδίδωσιν»:
Η φύση δεν δημιουργεί τίποτε μάταια.
Δύο θεμελιώδεις ιδέες του Αριστοτέλη πρέπει να τις έχει κανείς συνεχώς
παρούσες στο μυαλό του, για να παρακολουθήσει σωστά τον γενικότερο
στοχασμό του μεγάλου φιλοσόφου:
α) Σε διάκριση με τα έργα τέχνης που είναι έργα των ανθρώπων, κάθε
δημιούργημα της φύσης (πιο συγκεκριμένα κάθε ζωντανό ον) έχει μέσα
στον ίδιο του τον εαυτό αυτό που ο Αριστοτέλης ονομάζει αρχήν
κινήσεως (= αρχή της αύξησής του). Αυτό θα πει πως από τη στιγμή που
θα γεννηθεί κάτι από τη φύση, αρχίζει σε αυτό μια ορισμένη διαδικασία
που, αν δεν εμποδιστεί από έξω, θα ακολουθήσει μια από πριν
καθορισμένη πορεία. Η πορεία αυτή θα το οδηγήσει στο τέλος του (=