Хөгжлийн төлөө хамтын үйлс

1. 2012-2015
ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªËªª ÕÀÌÒÛÍ ¯ÉËÑ

2. УИХ-ЫН ГИШҮҮН Л.БОЛД
2
ÖÝÄÝÂÄÀÌÁÛÍ
ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÃÈد¯Í
ËÓÂÑÀÍÂÀÍÄÀÍÃÈÉÍ
ÁÎËÄ
ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐËÛÍ ÃÈد¯Í

3. 3
2012-2015 ОН
ÕªÃÆËÈÉÍ ÒªËªª ÕÀÌÒÛÍ ¯ÉËÑ

4. 4
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÀÃÓÓËÃÀ
ÓÈÕ-Ä ÑÀÍÀÀ×ËÀÍ ªÐÃªÍ ÁÀÐÜÑÀÍ ÕÓÓËÜ, ÒÎÃÒÎÎËÛÍ ÒªÑ˯¯Ä 5
ÓÈÕ-ÛÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÄ ÁÎËÎÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯ÄÝÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÁÀÉÄÀË 25
ÒÎÉÐÎÃÒ ÕÈÉÑÝÍ ÀÆËÓÓÄ 31
ÕÀÍ-ÓÓË Ä¯¯ÐÃÈÉÍ Á¯ÒÝÝÍ ÁÀÉÃÓÓËÀËÒÓÓÄ 87
ÃÀÄÀÀÄ ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÑÀÉÄÛÍ ÕÓÂÜÄ ÕÈÉÑÝÍ ÀÆÈË 115
ÑΨË, ÑÏÎÐÒ, ÀßËÀË ÆÓÓË×ËÀËÛÍ ÑÀÉÄÛÍ ÕÓÂÜÄ ÕÈÉÑÝÍ ÀÆÈË 126
44444444

5. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
5
ÓÈÕ-Ä ÑÀÍÀÀ×ËÀÍ ªÐÃªÍ ÁÀÐÜÑÀÍ ÕÓÓËÜ,
ÒÎÃÒÎÎËÛÍ ÒªÑ˯¯Ä

6. 6
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÄ
ÃÀÇÀÐ ªÌ×˯¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÈÉÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ ÒªÑªË
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë áèä Ã.Áàÿðñàéõàí, Ë.Ãàíòºìºð, Ä.Ãàíõóÿã, Ñ.Îäîíòóÿà,
Ë.Ýðäýíý÷èìýã íàðûí õàìò Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãûí òºñëèéã ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ, ÓÈÕ-ààð õýëýëöýõýýð áîëñîí áèëýý. Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëü áàòëàãäààä áàãàã¿é õóãàöàà ºíãºðñºí ÷ ýíý àæèë òóéëûí
õàíãàëòã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë, Óëààíáààòàð õîòîä èðãýäèéí 7,6 õóâü íü ãàçðàà ºì÷èëæ àâñàí.
Æèøýýëýõýä Îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã òàâàí àì á¿ë á¿õèé ºðõèéí ãèø¿¿ä õààíà, ÿìàð ãàçàð ºì÷èëæ
àâàõàà øèéäýæ ÷àäàõã¿é, ìýäýõã¿é áàéñààð ºäèé õ¿ðëýý. Òóõàéí àì á¿ë íèéòäýý õóóëèàð 0.35 ãà
áóþó 350 êâ.ì òàëáàé á¿õèé ãàçðûã ºì÷ëºõ ýðõòýé. Èéì õýìæýýíèé ãàçàð äýýð 12õ28 õýìæýýòýé
ñóóðü öóòãàæ áàéøèí áàðèõ, áàðèóëàõ áîëîìæòîé. Áàðèóëàõ ýðõýý ¿íýä õ¿ðãýæ áàãàã¿é îðëîãî
îëîõ, ýñâýë çýýë àâàõàä áàðüöàà áîëãîõ çýðýã îëîí õóâèëáàð áàéæ áîëíî. ªíººäðèéí áàéäëààð
ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûí áàéðøëûã òºð, çàõèðãààíû áàéãóóëëàãààñ çààæ ºã÷ áàéãàà þì. Ãýòýë èðãýí ººðò
òààëàãäàõã¿é áàéãàà ãàçðàà ºì÷èëæ àâàõã¿é áàéõ ýðõòýé. Áèäíèé ýíý õóóëèéí òºñºë áàòëàãäààä
õýðýãæèæ ýõýëáýë èðãýíä ãàçðûã çààâàë áîäèòîîð çààæ, õýìæèæ ºì÷ë¿¿ëýõ øààðäëàãàã¿é áîëîõ
áºãººä ¿íý õàíø íü òîõèðñîí ºðò㺺ð áîðëóóëæ áîëîõ ¿íýò öààñûã /ñåðòèôèêàòûã/ ºãºõ áîëîìæòîé.
Ìîíãîë õ¿í àâ÷ ÷àäàõ ýíý ¿íýò öààñ íü ìîíãîë õ¿íèéã áóñäààñ ÿëãàõ ýäèéí çàñãèéí îíöëîã øèíæ íü
áàéõ þì.
Õóóëèéí òºñºëä òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áèé áîëãîõûã çîðüñîí áàéãàà. Îðîí ñóóöàíä àìüäàðäàã,
ãàçàð ºì÷ëºõ øààðäëàãàã¿é, õ¿ñýëã¿é èðãýä ãàçðûã áîäèòîîð íü áóñ, ¿íýò öààñ õýëáýðýýð, õàðèí
õàøàà áàéøèíä ñóóäàã èðãýí óã áàéðøëàà ºì÷ëºí àâàõ áîëîìæ íýýãäýõ þì. Ãýð õîðîîëîë õºãæèõ
¿íäýñ íü ãàçðûã ºì÷ë¿¿ëýõ ÿâäàë. Ãàçðûã íü ºì÷ë¿¿ëýýã¿éãýýñ òýíä õºðºí㺠çàðàõã¿é, òîõèæèëò áàãà
õèéãäýæ áàéíà. Õýçýý ãàçðàà ÷ºëººë ãýõ áîë ãýñýí áîëãîîìæëîë áàéíãà áàéäàã. Õàðèí ºì÷ë¿¿ëñíèé
äàðàà áàéäàë ýðñ ººð÷ëºãäºõ áîëíî. Èíãýñíýýð õºðºí㺠îðóóëàëò õèéãäýæ, òîõèæèëò ñàéæèðíà.
Çýðãýëäýý îðøèõ àéëóóä òîõèðîëöîí íýãäýæ, òîìîîõîí òàëáàéä õºðºí㺠îðóóëàã÷òàé òîõèðîí
èæ á¿ðýí, îð÷èí öàãèéí îðîí ñóóö áîñãîæ áîëîõ þì. ¯å óäìààðàà ºì÷ëºõ ãàçàðòàé áîëñîí õ¿í
èë¿¿ ÷ºëººòýé, èòãýëòýé àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäýíý. Ó÷èð íü ãàçàð äýýð ë àìüäðàë ºðíºæ, õºãæèæ
öýöýãëýäýã, áèä á¿ãä ºñ÷ áîéæäîã.
6

7. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
77
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÄ ÃÀÇÀÐ ªÌ×˯¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ
ÕÓÓËÈÉÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ
ÒªÑËÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéã 2003 îíû 5 äóãààð ñàðûí 01-
íèé ºäðººñ ýõëýí äàãàæ ìºðäºæ ýõýëñýí. Ãýâ÷ ýíý õóóëèéí õýðýãæèëò õàíãàëòã¿é
áàéãààã èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçàð õîìñ, õÿçãààðëàãäìàë áàéãààòàé áóñ, õàðèí èðãýí
á¿ðèéí ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëàõòàé õîëáîãäñîí ìåõàíèçì,
õóóëèéí íàðèéâ÷èëñàí çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áàéãààòàé õîëáîí ¿çýæ áàéíà.
Èéìä èðãýí á¿ðò ãàçðàà ºì÷ëºõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëñàí, õºðºíãèéí çàõ çýýëä
õºðâºõ ÷àäâàðòàé ¿íýò öààñ áîëîõ ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàò îëãîõ, óã ñåðòèôèêàò
íü èðãýíèé ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ ¿íäñýí áàðèìò áè÷èã áàéõ, ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã
èë òîä áàéëãàõ ¿¿äíýýñ ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã íèéòýä èë òîäîîð
òîãòìîë ìýäýýëýõ çýðýã àñóóäëûã çîõèöóóëàõ çîðèëãîîð õóóëèéí òºñëèéã øèíý÷ëýí
áîëîâñðóóëñàí. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãûí òºñºë áàòëàãäñàíààð ãàçàð ºì÷ëºõ àæèëëàãàà èë òîä áîëæ, íèéãýì äýõ
ãàçàð ºì÷ëºëòýé õîëáîãäñîí ñºðºã ¿ð äàãàâðóóä àðèëàõ à÷ õîëáîãäîëòîé. Ãàçàð
ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààíä èðãýäèéí îðîëöîî íýìýãäýõ þì. Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã èðãýí
á¿ðò áàòàëãààæóóëñíààð èðãýä ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëíý.
Óëìààð ãàçàð ºì÷ëºí àâàõ øààðäëàãàã¿é ãýæ ¿çâýë ººðèéí ãàçðûí ñåðòèôèêàòûã
õºðºíãèéí çàõ çýýëèéí ýðãýëòýä îðóóëæ õºðºíãºæèõ áîëîìæòîé.

8. 8
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÄ ÃÀÇÀÐ
ªÌ×˯¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë íü 9
á¿ëýã, 55 ç¿éëòýé.
Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò õóóëèéí çîðèëò, çàðèì íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò, Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíä ãàçðûã ºì÷ë¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ ¿íäñýí çàð÷èì, íýã èðãýíä íîãäîõ ãàçðûí õýìæýý çýðýã
àñóóäëûã òóñãàñàí.
“Èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òàëààðõ òºðèéí
áàéãóóëëàãà, íóòãèéí óäèðäëàãûí á¿ðýí ýðõ” ãýñýí Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò èðãýäýä ãàçàð
ºì÷ë¿¿ëýõ áîëîí õóâèéí ºì÷èéí ãàçðûí õàðèëöààã çîõèöóóëàõ òàëààðõ Óëñûí Èõ Õóðàë,
Çàñãèéí ãàçàð, ãàçðûí àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí áàéãóóëëàãà, íóòãèéí óäèðäëàãûí á¿ðýí
ýðõèéã íýã á¿ð÷ëýí áàéãóóëëàãà òóñ á¿ðýýð òîäîðõîéëñîí çîõèöóóëàëòûã òóñãàñàí.
“Ãàçàðºì÷ë¿¿ëýõñåðòèôèêàò,ò¿¿íèéãîëãîõæóðàì”,“Ãàçðûíñåðòèôèêàòûíáèðæèéíàðèëæàà”
ãýñýí Ãóðàâ, äºðºâä¿ãýýð á¿ëýãò èðãýí á¿ðèéí ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã íü áàòàëãààæóóëàõ
çîðèëãîîð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàò îëãîõ, ò¿¿íòýé õîëáîãäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëñàí.
Òàâäóãààð á¿ëýãò èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã çîõèöóóëñàí. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì,
ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðëûí øèéäâýðýýð èðãýíä ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûí ìýäýýëëèéã
¿íäýñëýí ºì÷ë¿¿ëýõ ãàçðûã òóõàéí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæèéí Çàñàã äàðãà
èðãýäýýñ ãàçàð ºì÷èëæ àâàõ ºðãºäºë õ¿ëýýí àâ÷ ãàçðûã ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòààð ñîëèõ
çàìààð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã õýðýãæ¿¿ëíý. Õàðèí èðãýäýä àæ àõóé ýðõëýõ çîðèóëàëòààð
ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèëëàãààã íýýëòòýé äóóäëàãà õóäàëäààíû õýëáýðýýð õýðýãæ¿¿ëýõýýð
òºñºëä òóñãàñàí.
“Ãàçàð ºì÷ëºõòýé õîëáîãäîõ îíöãîé çîõèöóóëàëò” ãýñýí Çóðãàäóãààð á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð
ºì÷ëºõòýé õîëáîãäñîí òóñãàé çîõèöóóëàëòûã òóñãàëàà. ¯¿íä, ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ýðõ, ¿¿ðýã,
ºì÷ëºëèéí ãàçðàà áóñäàä ýçýìø¿¿ëýõ, àøèãëóóëàõ çýðýã àñóóäàë õàìààðñàí áîëíî.
“Ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ, ãàçàð ºì÷ëºã÷èéí ýðõèéã õÿçãààðëàõ” ãýñýí Äîëäóãààð
á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõ äóóñãàâàð áîëîõ íºõöºë, øàëòãààí, ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõèéã
õÿçãààðëàõ íºõöºë, øàëòãààíûã Èðãýíèé õóóëèéí çîõèöóóëàëòòàé íèéö¿¿ëýí òóñãàñàí áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí óã á¿ëýãò ãàçðûã õóðààõ, ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ ñåðòèôèêàòûã ò¿äãýëç¿¿ëýõ, õ¿÷èíã¿é
áîëãîõ ¿íäýñëýëèéã íàðèéâ÷ëàí îðóóëñàí.
Íàéì, åñä¿ãýýð á¿ëýãò èðãýíèé ãàçàð ºì÷ëºõ ýðõòýé õîëáîãäñîí áàòàëãàà, ãàçàð ºì÷ëºõ,
ãàçðûí ñåðòèôèêàòòàé õîëáîãäñîí ãîìäîë ãàðãàõ, õóóëü çºð÷èã÷äºä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà
çýðýã áóñàä àñóóäëûã òóñãàñàí áîëíî.

9. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
9
2015.02.06
Óëñûí Èõ õóðëûí 2015 îíû õàâðûí ÷óóëãàíààð õýëýëöýõ àñóóäëûí
äàðààëëûã õýëýëöýõ ¿åýð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä:
-Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã íýìæ
îðóóëàõ òóõàé ñàíàë ãàðãàëàà.
2013.02.26-2013.04.03
Ìîíãîë Óëñûí Èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãûí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé Áàéãàëü
îð÷èí, õ¿íñ, õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîîíû äýä àæëûí õýñãèéã
áàéãóóëæ, äýýðõ õóãàöààíä äîëîîí óäàà õóðàëäàæ, õóóëèéí òºñëèéã
á¿ëýã, ç¿éë, çààëò íýã á¿ðýýð íü àâ÷ õýëýëöëýý.
2014.06.10
“Íèéñëýëèéí èðãýäýä öàõèìààð ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ æóðàì” áàòëàãäñàí.
ªä㺺 íèéñëýëèéí íóòàã äýâñãýðò èðãýäýä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ àæèë èä
ºðíºæ áàéíà. Óã æóðàìä áèäíèé ºðãºí áàðüñàí “Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä
ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé” õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéí çàðèì
çààëò, õýñã¿¿äèéã àâ÷ õýðýãæ¿¿ëñíýýð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ºðãºí áàðüñàí
áîëîâ÷ õýëýëöýæ àìæààã¿é áàéãàà òºñëèéí çàðèì õýñãèéã áîäèò àìüäðàë
äýýð õýðýãæ¿¿ëæ, èðãýäýä ãàçàð ºì÷ëºõ àñóóäëûã ÷èðýãäýë áàãàòàé
øèéäâýðëýæ áîëîõûã áàòàëëàà.
Òºðèéí áàéãóóëàëòûí áàéíãûí õîðîîíû äàðãà A.Áàêåé:
-Ãàçðûí òóõàé õóóëèéã öîãöîîð íü õýëýëöýõýýð àæëûí õýñýã ãàðãàæ
áîëíî. Ë.Áîëä ãèø¿¿íèé ýíý ñàíàëûã ÷óóëãàíû òýìäýãëýëä òýìäýãë¿¿ëæ
¿ëäýýå ãýâ.
2015.04.10
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí òàéëàíã ñîíñîõ
¿åýð ãàçàð ºì÷ëºëèéí àñóóäëààð áàéð ñóóðèà èëýðõèéëýõèéã õ¿ñ÷, àñóóëò
àñóóëàà:
- Ãàçðûí òóõàé õóóëèéã Óëñûí Èõ õóðàëä ºðãºí áàðèàä õî¸ð æèë áîëëîî.
Àðä ò¿ìýí õ¿ëýýæ áàéíà?
-ÌîíãîëÓëñûíèðãýíèéãàçàðºì÷ëºëèéíýðõèéãõóóëèàðáàòàëãààæóóëúÿ.
Ãàäààäûí èðãýäèéí àñóóäàë áîë òóñäàà. Õàìòàð÷ ñóóãààä ¿íäýñíèé
çºâøèëöºëä õ¿ðüå õýìýýí õàðèóëëàà.
ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÈÐÃÝÍÄ ÃÀÇÀÐ ªÌ×˯¯ËÝÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ßÂÖ
2012.11.02
Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí
òºñºëä Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë àâàõààð õ¿ðã¿¿ëëýý.
2013.01.25
Óëñûí Èõ õóðëààð õýëýëöýõýýð áîëëîî.
2012.11.21
Áàéãàëü îð÷èí õ¿íñ õºäºº àæ àõóéí áàéíãûí õîðîî óã
õóóëèéí òºñëèéí õýëýëöýõèéã äýìæëýý.
2012.11.17
Óëñûí Èõ õóðàë äàõü Àðä÷èëñàí íàìûí á¿ëãýã Ìîíãîë
Óëñûí èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã
õýëýëöýõèéã äýìæëýý.
2012.11.19
Õóóëèéí òºñëèéã Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí äàðãàä ºðãºí
áàðèâ.

10. 10
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÇÀÐÈÌ ÍÓÒÀÃ ÄÝÂÑÃÝÐÈÉÃ ÒÓÑÃÀÉ
ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÐÛÍ ÕÈËÈÉÍ ÇÀÀÃÀÀÑ ×ªËªªËÆ,
ªªÐ×˪ËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÓÈÕ-ÛÍ ÒÎÃÒÎÎËÛÍ ÒªÑªË
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë áèä “Çàðèì íóòàã äýâñãýðèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí
õèëèéí çààãààñ ÷ºëººëæ, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé” ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí äàðãà
Ç.Ýíõáîëäîä 2013 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 6-íû ºäºð ºðãºí áàðüñàí.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîîíû Çàéñàí, Áîãèíû àìàíä 612 ºðõ, 1800 ãàðóé èðãýí ãýð
õîðîîëîëä, 1914 ºðõ, 8300 ãàðóé èðãýí îðîí ñóóöàíä, 4 ä¿ãýýð õîðîîíû Àðöàòûí àìàíä 88 ºðõ,
210 èðãýí ãýð õîðîîëîëä àìüäàð÷ áàéíà. Èðãýä àìüäàð÷ áàéãàà ãàçðàà ºì÷èëæ àâàõ áîëîí òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ ÷ºëººëæ ºãºõ òóõàé õ¿ñýëòèéã áàéíãà èð¿¿ëäýã.
Èéìýýñ îðîí íóòãèéí áàéãóóëëàãà, èðãýäèéí ñàíàë õ¿ñýëòèéã õàðãàëçàí òýäíèé õóóëü ¸ñíû ýðõ
àøãèéã õàíãàõ ¿¿äíýýñ Äàðõàí öààçàò Áîãäõàí óóëûí òóñãàé õàìãààëàëòûí á¿ñ äýõ Õàí-Óóë
ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîîíû Çàéñàí, Áîãèíû àì, 4 ä¿ãýýð õîðîîíû Àðöàòûí àìíû ýäýëáýð ãàçðûí
çàðèì õýñãèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòãààñ ÷ºëººëºõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ ýíýõ¿¿ òîãòîîëûí
òºñëèéã ñàíàà÷èëñàí þì.
Òîãòîîëûí òºñºë áàòëàãäâàë Áîãäõàí óóëûí òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò îí óäààí æèë, ¿å
äàìæèí àìüäàð÷ ñóóðüøñàí íèéò 700 ºðõèéí 2000 ãàðóé èðãýä Ãàçðûí òóõàé õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí
èðãýíä ãàçàð ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí äàãóó ãàçàð ºì÷ëºõ, ýçýìøèõ ýðõýýð õàíãàãäàæ, óëìààð
¿ë õºäëºõ õºðºí㺠áîëîõ ãàçàð, áàéøèí, îðîí ñóóöàà ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä îðóóëàõ áîëîìæ
á¿ðäýõ þì.
10

11. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
11
ÇÀÐÈÌ ÍÓÒÀÃ ÄÝÂÑÃÝÐÈÉÃ ÒÓÑÃÀÉ ÕÀÌÃÀÀËÀËÒÒÀÉ ÃÀÇÐÛÍ ÕÈËÈÉÍ
ÇÀÀÃÀÀÑ ×ªËªªËÆ, ªªÐ×˪ËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÓÈÕ-ÛÍ ÒÎÃÒÎÎËÛÍ ÒªÑËÈÉÍ ßÂÖ
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä Õàí Óóë ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîî Çàéñàíãèéí àì, 4 ä¿ãýýð õîðîî Àðöàòûí
àìàíä àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäòýé ãàçðûí àñóóäëààð íýýëòòýé õýëýëö¿¿ëýã õèéëýý. Õýëýëö¿¿ëýãò Õàí Óóë
ä¿¿ðãèéí çàñàã äàðãà Æ.Ãàíõóÿã, ÈÒÕ-ûí äàðãà Áàòáèëýã áîëîí èðãýä îðîëöñîí. Òóñãàé õàìãààëàëòòàé
ãàçàð îëîí æèë àìüäàð÷ áàéãàà óóãóóë èðãýä ººðñäèéí àìüäàð÷ áóé õàøààíû ãàçðàà ºì÷èëæ, ýçýìøèæ
÷àäàõã¿éáàéãààá຺ðñ人÷ìýäýýã¿éáàéõàäàÿëàëæóóë÷ëàëûíçîðèóëàëòààðÁÎß-íààñäàâõàðäóóëàí
çºâøººðºë ºãñíººñ áîëæ èðãýä áà áàðèëãûí êîìïàíè õîîðîíä çºð÷èë ¿¿ñ÷ áàéãàà àñóóäëûã õýðõýí
øèéäâýðëýõ òàëààð ÿðèëöëàà. Òóñ ä¿¿ðãýýñ ÓÈÕ-ä ñîíãîãäñîí ãèø¿¿íèé õóâüä ìàðãààíòàé ãàçðûã òóñãàé
õàìãààëàëòààñ ãàðãàæ èðãýäýä ºì÷ë¿¿ëýõ òîãòîîëûí òºñºë ñàíàà÷èëñàí.
ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð áèäíèé ñàíàà÷èëñàí òîãòîîëûí òºñëèéí òàëààð ÿìàð áàéð ñóóðü áàðèìòàëæ
áàéãààã Áàéãàëü îð÷èí, íîãîîí õºãæèë, àÿëàë æóóë÷ëàëûí ñàéäààñ òîäðóóëàõàä òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçàð íóòàãò
àìüäàð÷ áàéãàà èðãýäýä ãàçàð àøèãëàõ ãýð÷èëãýý îëãîõ áîëîìæòîé ãýæ ìýäýãäëýý.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë áèä Çàéñàíãèéí èðãýäèéí õàìò ÁÎÍÕÀÆ-ûí ñàéäòàé óóëçàæ
èðãýäýä ãàçàð àøèãëàõ ãýð÷èëãýý îëãîõ àæëûí ÿâöòàé òàíèëöëàà. Ñàéä 14 õîíîãèéí äàðààãààñ
ãýð÷èëãýý îëãîæ ýõëýõýý àìëàëàà.
ÓÈÕ-ûí äàðãàä Çàðèì íóòàã äýâñãýðèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õèëèéí çààãààñ ÷ºëººëæ, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé
òîãòîîëûí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë áèä õàìò ºðãºí áàðèëàà.
Çàñãèéí ãàçðûí õóðëààð òîãòîîëûí òºñëèéã õýëýëöýýä Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿äýýñ ãàðãàñàí ñàíàëûí äàãóó òîãòîîëûí
òºñºëä Çàñãèéí ãàçðààñ ºãºõ ñàíàë ä¿ãíýëòèéí òºñëèéã äàõèí íÿãòëàí áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíä
îðóóëàõûã Õóóëü ç¿éí ñàéä Õ.Òýì¿¿æèíä äààëãàñàí áàéíà.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëààñ òîãòîîë ãàðãàæ, Çàéñàí, Àðöàòûí àìíû òîäîðõîé õýñãèéã òóñãàé
õàìãààëàëòààñ ÷ºëººë¿¿ëæ ºãºõ òóõàé Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí ñàíàëûã ¿íäýñëýí ÓÈÕ-ä óëàìæëàõ íü ç¿éòýé
ãýæ ¿çñýí áàéíà.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãààñ àëáàí õ¿ñýëò áèäýíä èð¿¿ëýâ. /Çàéñàí, Àðöàòûã òóñãàé õàìãààëàëòààñ ÷ºëººë¿¿ëæ
ºãºõ òóõàé 2 õóâèëáàðòàé/
Çàðèì íóòàã äýâñãýðèéã òóñãàé õàìãààëàëòòàé ãàçðûí õèëèéí çààãààñ ÷ºëººëæ, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé òîãòîîëûí
òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë áèä õàìòäàà áîëîâñðóóëæ, Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë àâàõààð õ¿ðã¿¿ëëýý.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 4 ä¿ãýýð õîðîîíû Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëûí òîãòîîë /Àðöàòûí àìíû çàðèì õýñãèéã òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçðààñ ãàðãàõ ñàíàëûã ÓÈÕ-ä óëàìæèëæ ººðñäèéí ñàíàëàà áèäýíä èð¿¿ëýâ/
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 4 ä¿ãýýð õîðîîíû Çàñàã äàðãà õ¿ñýëò èð¿¿ëæ, òóñ õîðîîíû 9 ä¿ãýýð õýñãèéí 220 ºðõ Àðöàòûí àìàíä
îëîí æèë àìüäàðñàí áà ãàçðàà òóñãàé õàìãààëàëòààñ ãàðãóóëàõ òóõàé óëàìæèëñàí áîëíî.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîîíû Èðãýäèéí Íèéòèéí Õóðëûí òîãòîîë /Çàéñàíãèéí àìíû çàðèì õýñãèéã òóñãàé
õàìãààëàëòòàé ãàçðààñ ãàðãàõ ñàíàëûã ÓÈÕ-ä óëàìæèëæ ººðñäèéí ñàíàëàà áèäýíä èð¿¿ëñýí/
УИХ-ын гишүүн Ц.Оюунгэрэлийн àæëûí àëáàíààñ Хан-Уул дүүргийн Зайсангийн 11 ä¿ãýýð хороонд
ажиллаж, олон жил суурьшсан айл өрхүүдийн судалгааг нарийвчлан гаргаж, иргэдтэй уулзан газар
өмчлөх шаардлагатай иргэдийн нэрс, хаягийг албажуулан мэдээлэл бэлтгэж бүртгэл хөтөлсөн. Энэхүү
баримтад тулгуурлан 2015 онд иргэд газар ашиглалтын гэрчилгээг олгож байна.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 11 ä¿ãýýð õîðîîíû Çàñàã äàðãààñ Çàéñàíä àìüäàð÷ áàéãàà 610 ãàðóé ºðõèéí ãàçðûã òóñãàé
õàìãààëàëòààñ ãàðãàæ ºãºõ òóõàé àëáàí õ¿ñýëòèéã áèäýíä èð¿¿ëëýý.
2013.04.11
2013.03.13
2012
10-12ñàð
2013.04.12
2013.04.25
2013.04.26
2013.05.23
2013.06.21
2013.06.30
2013.07.06
2013.08.21
2015.04.10
2015.06.09
ÁÎÍÕÀÆ-ûí ñàéäûí õàìò ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä,
Ö.Îþóíãýðýë áèä Çàéñàíãèéí èðãýäýä ãàçàð
àøèãëàõ ãýð÷èëãýý ãàðäóóëàõ àæëûã ýõë¿¿ëëýý.
2015.06.24
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 4, 11 ä¿ãýýð õîðîîíû íèéò 302
èðãýíä ÁÎÍÕÀÆ-ûí ñàéäûí õàìò ãàçàð àøèãëàõ
ãýð÷èëãýý îëãîëîî.
2015.07.30

12. 12
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÓÈÕ ÄÀÕÜ ÈÍÒÅÐÍÝÒ ÝÐÕ ×ªËªªÃ
ÄÝÌÆÈÕ ÏÀÐËÀÌÅÍÒÛÍ Á¯ËÝà ÁÀÉÃÓÓËËÀÀ
Ìýäýýëýë õàéõ, õýâëýí íèéòëýõ ýðõ áîë õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ìºí áîëîõûã Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë
òóíõàãò çààñàí áàéäàã áºãººä òåõíîëîãè ºíäºð õºãæñºí îð÷èí ¿åä èíòåðíýòýä ÷ºëººòýé, àþóëã¿é,
ÿëãàâàðã¿é íýâòðýõã¿éãýýð õ¿íèé ýíý ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ òóõàé ÿðèõ áîëîìæ îãò ¿ã¿é. Äýëõèé äàõèíû
äàðàíãóé äýãëýìòýé óëñàä èíòåðíýòèéã õÿçãààðëàõ, ìýäýýëýë õàéõ, õýâëýí íèéòëýõ èðãýíèé ýðõèéã
çºð÷èõ, áîîìèëîõ îðîëäëîãî ò¿ãýýìýë õèéæ áàéãààã äýëõèéí àðä÷èëñàí óëñóóä áóðóóøààæ, Îíëàéí ýðõ
÷ºëºº ýâñýë áàéãóóëñàí áèëýý.
Ýíý ¿çýë ñàíààã ÓÈÕ-ûí íýð á¿õèé ãèø¿¿ä äýìæèæ õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº áîëñîí èíòåðíýò ýðõ
÷ºëººã äýìæèõ ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéã áàéãóóëàâ. Òîäðóóëáàë, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ë.Ýíõ-Àìãàëàí,
Ñ.Îþóí, Ä.Ãàíáàò, Ö.Îþóíãýðýë, Ã.Áàÿðñàéõàí íàðûí ãèø¿¿ä ÓÈÕ äàõü Èíòåðíýò ýðõ ÷ºëººã äýìæèõ
ïàðëàìåíòûí á¿ëãèéã ñàíàà÷èëñàí. Òóñ á¿ëýã íü òåõíîëîãè ºíäºð õºãæñºí îð÷èí ¿åä Ìîíãîëûí
àðä÷èëëûã õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ, ýíý ÷èãëýëýýð Çàñãèéí ãàçðûí
¿éë àæèëëàãààã äýìæèõýä á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãàà ÷èãëýõ þì.
Äàøðàìä äóðäàõàä Îíëàéí ýðõ ÷ºëºº îëîí óëñûí ýâñëèéí Ñàéä íàðûí õóðàë 2014 îíû 5 äóãààð ñàðä
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ýñòîí Óëñûí íèéñëýë Òàëëèí õîòíîî õóðàëäàæ, òóñ ýâñëèéã äàðãàëàõ áóóõèàã Ìîíãîë
Óëñàä øèëæ¿¿ëñýí áèëýý. Äýëõèéí îëîí àðä÷èëñàí óëñààñ ¿ç¿¿ëñýí ýíý èòãýë íàéäâàðûã íýð òºðòýé
áèåë¿¿ëýõ ¿¿ðãèéã ìàíàé óëñ õ¿ëýýæ, 2015 îíû 5 äóãààð ñàðûí 5-íä ýíý ýâñëèéí Ñàéä íàðûí ýýëæèò
õóðëûã Óëààíáààòàð õîòíîî çîõèîí áàéãóóëñàí. Ýíý ¿éë ÿâäàë íü 2013 îíä çîõèîí áàéãóóëñàí Àðä÷èëñàí
îðíóóäûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí Ñàéä íàðûí õóðëààñ äóòóóã¿é à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì.

13. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
13
د¯ÌÆËÝÃ×ÈÉÍ ÝÐÕÈÉÃ
ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä, Ö.Îþóíãýðýë íàð õàìòðàí Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí
òºñëèéã áîëîâñðóóëàí ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðèàä áàéíà.
Íèéãìèéí õàðèëöàà, òåõíèê, òåõíîëîãè õºãæèõèéí õýðýýð õ¿íèé “¿ã õýëýõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ”
ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà õýðýãñýë óëàì á¿ð íýìýãäýæ áàéãàà áîëîâ÷ óã ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü ç¿éí
õàìãààëàëò ¿ã¿éëýãäýæ áàéíà. Õ¿íèéã “¿ã õýëýõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ” ýðõýý õýðýãæ¿¿ëñíèéõ íü
òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, õÿõàæ õàâ÷èõ ñºðºã ¿çýãäýë àìü áºõòýé îðøñîîð áàéãàà òºäèéã¿é òºðèéí
áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ç¿ãýýñ õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëä õÿíàëò òîãòîîõîä ÷èãëýñýí
òîõèîëäîë ãàðàõ áîëëîî. Ñ¿¿ëèéí äºðâºí æèëèéí ñóäàëãààãààð Õ¯ÍÈÉ ¯Ã ÕÝËÆ, ¯ÇÝË ÁÎÄËÎÎ
ÈËÝÐÕÈÉËÑÍÈÉ ÒªËªª ÝЯ¯ÃÈÉÍ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀÄ ÒÀÒÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ªÐÃªÄªË ÃÀÐÃÀÑÀÍ ÍÈÉÒ
Õ¯ÍÈÉ 90 ÕÓÂÜ ÍÜ ÀËÁÀÍ ÒÓØÀÀËÒÀÍ ÁÀÉÍÀ. Ýíý íü æèðèéí èðãýäèéí ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõýä õóóëü
ç¿éí áîäèòîé õàìãààëàëò, áàòàëãàà õýðýãòýéã èëòãýí õàðóóëæ áàéíà.
Õ¿íèé “¿ã õýëýõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ” ýðõèéí ãîë àìèí ñ¿íñ íü óäèðäëàãàà ìàãòàõ ýðõ áóñ, ÷óõàìõ¿¿
ø¿¿ìæëýõ ýðõ áàéäàã. Ø¿¿ìæëýë íü óã ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ áóéí èëðýë áîëîõ áºãººä ø¿¿ìæëýëä ºðòºæ
áóé ýòãýýäèéí õóâüä àëäàà äóòàãäëàà çàñàõ, øèéäâýð, ¿éë àæèëëàãàà íü õóóëèéí äàãóó èë òîä áîëîõ
íèéãýì óëàì çºâ õºãæèõ ¿íäñýí íºõöºë áîëäîã. Ø¿¿ìæëýõ ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷ õóóëü÷èëñíààð
ø¿¿ìæëýã÷èéã àéäàñã¿é, äàðàìò øàõàëòã¿é áàéëãàõ áîëîí ¯íäñýí õóóëèàð îëãîãäñîí èðãýíèé ýðõèéã
áàòàëãààòàé ýäë¿¿ëýõ òºðèéí ÷èã ¿¿ðýã õýðýãæèõ þì.
WHISTLE-BLOWER PROTECTION LAWS

14. 14
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
د¯ÌÆËÝÃ×ÈÉÍ ÝÐÕÈÉà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ õóóëü òîãòîîìæ áàéõã¿é íü õ¿íèéã ø¿¿ìæèëñíèéõ
íü òºëºº ñàõèëãûí, çàõèðãààíû, ýð¿¿ãèéí õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ íºõöºë áàéäëûã
á¿ðä¿¿ëýýä çîãñîõã¿é, îëîí òºðëèéí äàðàìò øàõàëòàä ºðòºõ íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëñýýð áàéíà. Ø¿¿ìæëýë áîë òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíûã
õàðèóöëàãàæóóëæ, íèéãýìä õóóëèéí çàñàãëàë æèíõýíý óòãààðàà òîãòîõ, øóäàðãà
¸ñ íî¸ëîõ ñóóðü íü áîëäîã.
Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõòàé õîëáîîòîé õóóëü òîãòîîìæèéã äýëõèéí áóñàä
îðíóóäàä 1970-ààä îíîîñ áàòëàí ãàðãàæ ýõýëñýí. Òóõàéëáàë ÀÍÓ, Èõ Áðèòàíè,
ßïîí, ÁÍÑÓ, Íîðâåãè, Ãîëëàíä, Ðóìûí, Øâåéöàð çýðýã óëñ îðíóóä áàòàëæýý.
Ìîíãîë Óëñûí Èõ õóðëûí 2003 îíû 10 äóãààð ñàðûí 24-íèé ºäðèéí 41 ä¿ãýýð
òîãòîîëîîð “Ìîíãîë Óëñàä õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”-èéã áàòàëñàí.
¯¿íä; “ ¿çýë áîäîë, ø¿¿ìæ, çýìëýëýý ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ýðõ ç¿éí õ¿÷òýé
áàòàëãàà, çàð÷ìûã òîãòîîõîîð òóñãàæýý. Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õóóëü ç¿éí õóâüä
á¿ðýí òóóøòàé õàìãààëàõàä óëñ îðíóóäûí õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí çîðèëãî
÷èãëýñýí.
Ýíý õóóëèéí òºñëèéã äýýð äóðäñàí óëñ îðíóóäûí ø¿¿ìæëýã÷èéí (whistle blow-
er-ø¿ãýë ¿ëýýã÷) ýðõèéã õàíãàõòàé õîëáîãäñîí õóóëü òîãòîîìæ, ø¿¿õèéí ïðàêòèê,
ñóäëàà÷äèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí ñóäàëãààíû ò¿âøèíä òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëñàí
áîëíî.
Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü áàòëàãäñàíààð õ¿íèéã
õýëìýãä¿¿ëýõã¿é áàéõ, òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû õóóëü áóñ, àëäàà
äóòàãäàëòàé ¿éë àæèëëàãàà, àâëèãûã èë÷ëýõ, èéì òºðëèéí õýðýã, çºð÷뺺ñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëü, Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí
îðñîí Îëîí óëñûí ãýðýýãýýð õàìãààëàãäñàí ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã áàòàëãààòàé
õàìãààëàõ ìåõàíèçì á¿ðäýõ þì.
Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëü íü 2 á¿ëýã, 11 ç¿éëòýé áàéíà.
Íýãä¿ãýýð á¿ëýãò õóóëèéí çîðèëò, õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, íýð òîìú¸î,
ø¿¿ìæëýëèéí çàð÷èì çýðãèéã òóñãàñàí áîëíî. Ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
ãýñýí Õî¸ðäóãààð á¿ëýãò ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ, ø¿¿ìæëýã÷èéí
ìýäýýëëèéí ýõ ñóðâàëæèéã õàìãààëàõ, ø¿¿ìæëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõàä òºðèéí
áóñ áàéãóóëëàãûí îðîëöîî, õóóëü òîãòîîìæ çºð÷èã÷èä õ¿ëýýëãýõ õàðèóöëàãà,
õóóëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâèõ àñóóäëûã òóñãàñàí áîëíî.

15. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
151515151515151515555151515155155155555155151515515151555555555151555555515151555555115551155151555551115511515155155555555555555155555515555
ÕÎà ÕÀßÃÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ
ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ ÒªÑªË
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë, Ë.Áîëä áèä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ä.Àðâèí, À.Áàêåé, Ñó.Áàòáîëä,
Ç.Áàÿíñýëýíãý, Ã.Áàÿðñàéõàí, Ð.Áóðìàà, Ñ.Îäîíòóÿà, ß.Ñàíæìÿòàâ, Ä.Ñàðàíãýðýë, Ã.Óÿíãà,
Ñ.Ýðäýíý íàðòàé õàìòðàí “Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà”-ûí òºñëèéã
áîëîâñðóóëæ, 2015 îíû 6 äóãààð ñàðûí 3-íû ºäºð ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðèëàà. Ìîíãîë Óëñàä îäîî
ìºðäºãäºæ áóé “Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëü” íü îð÷èí ¿åèéí õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíò áîëîí áóñàä
áîäèò áàéäàëä øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã õàíãàæ õàðààõàí ÷àäàõã¿é áàéíà.
Èéìä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë 2012 îíîîñ õîéø ýíýõ¿¿ õóóëèéí òºñëèéã áýëòãýõ àæëûã
áèå÷ëýí õàðèóöàæ, ºä㺺 2015 îíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä íàðûí õàìòààð ÓÈÕ-ä ºðãºí áàðüñàí íü
ýíý îíû íàìðûí ýýëæèò ÷óóëãàíààð õýëýëöýõ àñóóäëûí æàãñààëòàä îðîîä áàéíà.
Óëààíáààòàð õîò òºäèéã¿é õºäºº îðîí íóòãèéí õóâüä õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, çºâ çîõèñòîé
çîõèöóóëàëò õèéõ íü ÿàðàëòàé øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé ÷óõàë àñóóäàë áîëîîä áàéíà.
Òºñëèéí çîðèëò íü õîã õàÿãäëûí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ õîðòîé íºëººëëèéã
àðèëãàõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûã äýýøë¿¿ëýõ
çîðèëãîîð õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, àíãèëàõ, öóãëóóëàõ, òýýâýðëýõ, õàäãàëàõ, äàõèí àøèãëàõ, äàõèí
áîëîâñðóóëàõ, ñýðãýýí àøèãëàõ, óñòãàõ, ýêñïîðòëîõ áîëîí õîã õàÿãäëûã èìïîðòëîõ, õèë äàìæóóëàí
òýýâýðëýõòýé õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî.
Ýíý õóóëèéí òºñºë áàòëàãäñàíààð èðãýä õîã õàÿãäëûã äàõèí àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã ÷ºëººòýé,
ñýðãýýí àøèãëàõ ¿éë àæèëëàãààã îðîí íóòãèéí çºâøººðºëòýé, äàõèí áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýð
áàéãóóëàõàä àæ ¿éëäâýðèéí àñóóäàë õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãûí çºâøººð뺺ð
ã¿éöýòãýõ áîëîìæ á¿ðäýõ þì.
15

16. 16
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÕÎà ÕÀßÃÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ
ÒªÑËÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Õ¿í àìûí ºñºëò, õîòæèëò, ¿éëäâýðæèëòèéí íºëººãººð õîã õàÿãäëûí õýìæýý æèëä äóíäæààð
500 ìÿíãàí òîííîîð íýìýãäýõèéí çýðýãöýý òºðºë, á¿òöèéí õóâüä ÷ ººð÷ëºãäºõ áîëñîí.
Òóõàéëáàë, 2009 îíä óëñûí õýìæýýíä 820 ìÿíãàí òîíí õîã õàÿãäàë ãàð÷ áàéñàí áîë 2013
îíä 2.4 ñàÿ òîíí áîëæ, äºðâºí æèëèéí äîòîð ãóðàâ äàõèí íýìýãäæýý1
. Äýýðõ õîã õàÿãäëûí 50
îð÷èì õóâü íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ãàðäàã áºãººä íèéñëýëä ºäºðò 246 òîíí, æèëä 89 ìÿíãàí
òîíí õîã õàÿãäàë çºâøººðºëã¿é ãàçàðò õàÿãäàæ áàéíà2
. Ýíýõ¿¿ õîã õàÿãäëûí àñóóäëûã óðò
õóãàöààíä áàéãàëü îð÷èí, ýð¿¿ë àõóéä ýýëòýéãýýð øèéäýõýä õóóëèéí ¿çýë ñàíàà ÷èãëýæ
áàéãàà þì.
Õóóëèéí òºñºë áàòëàãäñàíààð õîã õàÿãäëûí ýäèéí çàñàã, íîãîîí ýäèéí çàñàã íýãýí òîì
øèíý ñàëáàðûí õýìæýýíä õ¿ðíý. Äýëõèé íèéòèéí õýðýãëýæ áóé 4R (Reduce, Reuse, Recover,
Recycle) çàð÷èì áóþó õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, äàõèí àøèãëàõ, ñýðãýýí àøèãëàõ, äàõèâàðûí
¿éëäâýðëýë õºãæ¿¿ëýõ çàð÷ìûã õîã õàÿãäëûí ýäèéí çàñãèéí ¿íäñýí çàð÷èì áîëãîí õóóëèéí
òºñºëä îðóóëñàí. Ýíý íü îäîî õýðýãæèæ áàéãàà õóóëüä çààñàí 2R (Reduce, Recycle) áóþó
õîã õàÿãäëûã áóóðóóëàõ, àøèãëàõ åðºíõèé çàð÷ìûã õºðºí㺠îðóóëàëò, òåõíîëîãè, çºâøººðºë
øààðäàõ ò¿âøíýýð íü çàäàëæ äýëãýð¿¿ëñýí. Øèíýýð òîìú¸îëæ áóé çàð÷èì òóñ á¿ðèéã äàãàæ
ýäèéí çàñãèéí øèíý áîëîìæ, õºðºí㺠îðóóëàëò, á¿òýýãäýõ¿¿íèé íýð òºðºë íýìýãäýõ áîëíî.
Òóõàéëáàë, äàõèí àøèãëàõ áóþó Reuse ò¿âøíèé ¿éëäâýðëýë íü áàãà õºðºí㺠îðóóëàëò
øààðäñàí, æèæèã õýìæýýòýé, èðãýäèéí îðîëöîî èõòýé, çºâøººðºë øààðäàõã¿é áèçíåñ áàéõ
áºãººä,ñýðãýýíàøèãëàõò¿âøèíäá¿òýýãäýõ¿¿í¿éëäâýðëýõýääóíäçýðãèéíõºðºíãºîðóóëàëò,
ìýäëýãò ñóóðèëñàí øèéäë¿¿ä, îðîí íóòãèéí çºâøººðºë áàéõ áîëíî. Õàðèí õèìèéí ¿éë÷ëýë
îðñîí, íàðèéí òºâºãòýé ¿éëäâýðëýëèéí ïðîöåññ øààðääàã äàõèâàðûí ¿éëäâýðëýëèéã ò¿¿õèé
ýäèéí çàõ çýýëèéã íü õàìãààëñàí òóñãàé çºâøººðºëòýéãýýð àæèëëóóëàõààð îðóóëæ áàéíà.
- Äàõèâàðûí íººö á¿ðäýæ, äàõèâàð á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë õºãæñºíººð ¿íäýñíèé
¿éëäâýðëýë íýìýãäýæ, ãàäààä óëñóóäààñ èìïîðòîîð àâäàã çàðèì á¿òýýãäýõ¿¿íèéã äîòîîäîä
¿éëäâýðëýíý. Òîãòâîðòîé àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëæ, ýäèéí çàñàãò ýåðýãýýð íºëººëíº.
- Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð õàìãààëàãäñàí õ¿íèé ýð¿¿ë àþóëã¿é îð÷èíä àìüäðàõ ýðõèéã
áàòàëãààæóóëæ, îëîí óëñûí íèéòèéí ýðõ ç¿éí õºãæëèéí ÷èã õàíäëàãàä íèéöñýí õîã õàÿãäëûí
ìåíåæìåíòòýé óëñ áîëæ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ õîðòîé íºëººëëèéã
àðèëãàõ, óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ áîëîìæ á¿ðäýíý.
- Ýíý õóóëèéí äàãóó õîã õàÿãäëûí áàéãóóëàìæóóäûí áàéðøèë òîäîðõîé, èë òîä áîëíî.
Áàéãóóëàìæóóäàä õºðºí㺠îðóóëàõ, ¿éë àæèëëàãààã íü òîãòâîðòîé áàéëãàõ ýðõ ç¿éí
îð÷èí á¿ðäýõ áºãººä ýäãýýð ÷óõàë äýä á¿òöýä ó÷ðàõ òåõíèêèéí áîëîí àøèãëàëòûí ñààä
áýðõøýýëèéã áàãàñãàñíààð Ìîíãîë Óëñûí íèéò ýäèéí çàñãèéí äààö, õºðºí㺠îðóóëàëòûã
øèíãýýõ ÷àäàìæ íýìýãäýíý.
1
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 2014 îíû 298 äóãààðòàé òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã
ñàéæðóóëàõ ¿íäýñíèé õºòºëáºð”
2
Óëààíáààòàð õîòûí Çàõèðàã÷èéí àæëûí àëáàíû Òîõèæèëò, õîã õàÿãäëûí óäèðäëàãûí õýëòñèéí òàéëàí.
ÓÁ., 2014.32 äàõü òàë

17. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
17
ÕÎà ÕÀßÃÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ
ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ ÒÀÍÈËÖÓÓËÃÀ
Íèéò õîã õàÿãäëûí 82 õóâèéã íü äàõèí áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé, ¿ëäñýí 18 õóâü íü äàõèí àøèãëàõ áîëîìæã¿é õîã
õàÿãäàë ýçýëäýã. Äàõèí áîëîâñðóóëàõ áîëîìæòîé õàÿãäëûã àíãèëàí ÿëãàëã¿é, äàõèí áîëîâñðóóëàëã¿é, èë õàÿõ áîëîí
ãàçðûí õºðñºíä áóëæ óñòãàæ áàéãàà íü áàéãàëü îð÷èíä ñºð㺺ð íºëººëæ, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä áîäèòîé àþóë çàíàë
ó÷ðóóëæ áàéíà.
Õîã õàÿãäëûí òàëààð ͯÁ-ûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õèéñýí ñóäàëãàà, çºâëºìæ áîëîí 2006-2010 îíä ßïîí Óëñûí Çàñãèéí
ãàçðûí áóöàëòã¿é òóñëàìæààð ßïîíû îëîí óëñûí õàìòûí àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà (ÆÀÉÊÀ)-ûí õýðýãæ¿¿ëñýí
“Óëààíáààòàð õîòûí õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí ÷àäàâõèéã áýõæ¿¿ëýõ òåõíèêèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òºñºë”-èéí
õ¿ðýýíä õèéñýí “Óëààíáààòàð õîòûí õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõ õºãæëèéí ñóäàëãàà”, “Óëààíáààòàð õîòûí
öàõèëãààí, ýëåêòðîí õîã õàÿãäëûí ñóäàëãàà” çýðýã 10 îð÷èì ñóäàëãààíû ìàòåðèàëûã õóóëèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõàä
¿íäýñ áîëãîâ.
Ò¿¿í÷ëýí, Óëààíáààòàð, Ýðäýíýò, Õºâñãºë àéìãèéí õîã õàÿãäàë öóãëóóëàõ, òýýâýðëýõ ¿éë÷èëãýý ýðõëýã÷ ãóðâàí
àæ àõóéí íýãæ, õàòóó õîã õàÿãäëûí äîëîîí òºâëºðñºí áàéãóóëàìæ, áîõèð óñ, øèíãýí õîã õàÿãäëûã öýâýðëýõ íàéìàí
òºâëºðñºí áàéãóóëàìæ, äàõèâàðûí ãóðâàí ¿éëäâýð, õîã õàÿãäëûã äàõèí ñýðãýýõ íýã òàëáàé, ýìíýëãèéí õîã õàÿãäëûí
õî¸ð áàéãóóëàìæ, ¿éëäâýðèéí õîã õàÿãäëûí íýã áàéãóóëàìæ, øèíãýí õîã õàÿãäëûí ãóðâàí äýä áàéãóóëàìæ, àþóëòàé õîã
õàÿãäàë õàäãàëæ áóé õî¸ð àãóóëàõ, áàéãóóëëàãûí áîõèðûí çóðãààí öîîíîã, ãýð õîðîîëëûí àéë ºðõ äóíäûí õî¸ð öîîíîã,
íýãæ ºðõèéí áèî æîðëîí áà áîõèðûí ñèñòåìòýé áèå÷ëýí òàíèëöàæ, äàõèâàð öóãëóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà ýðõýëäýã 100 ãàðóé
õ¿íòýé óóëçàæ, íèéò 31 òºðèéí, åñºí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãûí ¿éë àæèëëàãààòàé òàíèëöàí, 800 îð÷èì èðãýäèéí ñàíàëûã
íýãòãýí õóóëèéí òºñëèéí ¿çýë áàðèìòëàëä íèéö¿¿ëýí òóñãàëàà. Ýäãýýðýýñ 28 ñàíàë íü áè÷ãýýð èðñíèéã õóóëèéí òºñºë
ºðãºí áàðèõäàà õàâñàðãàí õ¿ðã¿¿ëëýý.
Ýäãýýð ñóäàëãààíààñ ãàäíà, ÀÍÓ, Øèíý Çåëàíä, ÕÁÍÃÓ, ßïîí, Òàéâàíü çýðýã óëñûí õîã õàÿãäûí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ,
ýðäýìòýíñóäëàà÷èä,èðãýíèéíèéãìèéíáàéãóóëëàãà,èðãýäèéíºãñºíñàíàë,ø¿¿ìæ,ýðäýìøèíæèëãýýíèéèëòãýë,ºã¿¿ëýëä
äýâø¿¿ëñýí òîäîðõîé ñàíàë, çºâëºìæèéã Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë áîëîâñðóóëàõàä
àøèãëàñàí áîëíî.
Õóóëèéí íýð òîìú¸îíû òîäîðõîéëîëò çýðýã çàðèì õýì õýìæýýã áàéãàëü îð÷íû áîëîí ýð¿¿ë ìýíäèéí õîëáîãäîõ
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãààñ èð¿¿ëñýí ñàíàëûã ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëñàí. Ò¿¿í÷ëýí, Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðæ, ñî¸ðõîí
áàòàëñàí îëîí óëñûí êîíâåíöèéí çààëò, áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áóé îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãûí çºâëºìæèéã ¿íäýñëýí èðãýäèéí áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë, óõàìñðûã äýýøë¿¿ëýõ, õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ,
äàõèí áîëîâñðóóëàõ ÷èãëýëä îíöãîéëîí àíõààðñàí áîëíî.
Õîã õàÿãäëûí àñóóäëààð çºâëºõ îðîí òîîíû áóñ çºâëºëèéã Çàñãèéí ãàçðûí ãèø¿¿í, íèéñëýë, àéìàã, ä¿¿ðýã, ñóì, áàã,
õîðîîíû Çàñàã äàðãûí äýðãýä 5-8 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýéãýýð áàéãóóëàí àæèëëóóëñíààð òºðººñ õîã õàÿãäëûí òàëààð
ºíäºð ìýäëýã, øèíý òåõíîëîãè, ìýäýýëýëä òóëãóóðëàñàí øèéäâýð ãàðãàõàä òóñëàíà ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Õóóëèéí òºñëèéí ãóðàâäóãààð á¿ëýãò õîã õàÿãäàë õàÿõ ãàçðûí áàéðøëûã òîãòîîõ, òóõàéí ãàçàðò òàâèãäàõ øààðäëàãûã
òóñãàëàà. Õîò, òîñãîí, áóñàä ñóóðèí ãàçàð áîëîí àÿëàë æóóë÷ëàëûí îð÷èí, çàìûí äàãóó õîã õàÿõ áàéðøëûã òîãòîîõ ýðõ
á¿õèé àëáàí òóøààëòàí, èðãýä, ºðõ, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí õîã õàÿõ öýã, ò¿¿íä õàÿãäàë áîëîí äàõèâàð õ¿ëýýí àâàõ
ñàâûã áàéðëóóëàõ òàëààð òóñãàâ. Èíãýñíýýð èðãýä, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õîãèéã èë çàäãàé, çºâøººðºëã¿é ãàçàð
õàÿõ ÿâäàë áóóðíà.
Ýíãèéí áîëîí ¿éëäâýð, àõóéí ãàðàëòàé îëîí íýð òºðëèéí õîðòîé, àþóëòàé õîã õàÿãäëûã õàÿõ, çàéëóóëàõ æóðàì íýã
áàéñíûã ººð÷èëæ, òóñ òóñàä íü æóðàìëàâ. Èíãýñíýýð õîã õàÿãäëûí áàéãàëü îð÷èíä ¿ç¿¿ëýõ ñºðºã íºëººëëèéã áàãàñãàõ,
ò¿¿íèéã äàõèí àøèãëàõ, äàõèí áîëîâñðóóëàõàä äºõºì áîëíî.
Õîã õàÿãäëûã ñààðìàãæóóëàõ, õàÿõ, öóãëóóëàõ, òýýâýðëýõ, óñòãàõ, äàõèí áîëîâñðóóëàõ, èìïîðòëîõ, ýêñïîðòëîõ, õèë
äàìæóóëàí òýýâýðëýõ, õîã õàÿãäëûí áàéãóóëàìæèéã äýìæèõ æóðìûã õóóëèéí òºñºëä íàðèéâ÷ëàí òóñãàâ.
Õîã õàÿãäëûí ýäèéí çàñãèéí çîõèöóóëàëò ãýñýí 4 ä¿ãýýð á¿ëýãò õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ, ò¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
÷èãëýëýýð èðãýä, òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíû ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ ºã뺺. Ýíýõ¿¿ õóóëèàð
õ¿ëýýñýí ¿¿ðãýý áèåë¿¿ëñýí èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãàä ¿ç¿¿ëýõ äýìæëýãèéí òàëààð òóñãàâ. Ýíý á¿ëýãò õîã
õàÿãäëûã äàõèí àøèãëàõ, ñýðãýýí àøèãëàõ, äàõèâàð íººö á¿ðä¿¿ëýõ, äàõèâàðûí ¿éëäâýðëýëèéã äýìæèõ, óðàìøóóëàõ
òàëààð ìºí òóñãàëàà. Õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéí ñàíã àéìàã, íèéñëýëèéí Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí Õóðàë áàéãóóëæ,
îðîí íóòãèéíõàà õîã õàÿãäëûí ìåíåæìåíòèéã ñàéæðóóëàõàä õºðºíãèéã çàðöóóëàõ òàëààð õóóëèéí òºñºëä òóñãàâ.
Õóóëèéíòºñºëä“Áàéãàëüîð÷íûáîëîâñðîë”ãýñýíçóðãààäóãààðá¿ëãèéãøèíýýðîðóóëæ,ò¿¿íäáàéãàëüîð÷íûáîëîâñðîëûí
õàìðàõ õ¿ðýý, ¿íäýñíèé áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîëûí òºëºâëºãºº, áàéãàëü îð÷íû áîëîâñðîë îëãîõ áàéãóóëëàãà, ò¿¿íèé
ýðõ, ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëñîí.

18. 18
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Ìîíãîë Óëñàä îäîî ìºðäºãäºæ áóé “Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëü”-èéã ñàéæðóóëàõààð
õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ ýõýëëýý.
3, 7 äóãààð õîðîîíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àæëûí àëáàíààñ “Õîãèéã àíãèëàí ÿëãàõ òóõàé” òºñºë õýðýãæ¿¿ëæ “Äàõèâàð” õîãèéí
ñàâààð õàíãàâ.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë, Ë.Áîëä íàðûí ñàíàà÷èëãààð íèéñëýëèéí Çàõèðàã÷èéí Àæëûí
Àëáà, Õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýäýýð õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí ¿íäýñíèé õîëáîîòîé õàìòðàí “Õî¸ðäîã÷
ò¿¿õèé ýäýýð õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí ýðõ ç¿éí îð÷èí, õîò õýýðèéí õîãèéí ñàâíû øèíý÷ëýë”
÷óóëãà óóëçàëòûã çîõèîí áàéãóóëëàà. Òóñ ÷óóëãà óóëçàëòàä õî¸ðäîã÷ ò¿¿õèé ýäýýð õºäºëìºð
ýðõëýã÷èä áîëîõ õîã ò¿¿äýã, àíãèëàí ÿëãàäàã, õóäàëäàí àâäàã, á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýäýã õóâü
õ¿í, àëáàí áàéãóóëëàãà, èðãýíèé íèéãìèéí òºëººë뺺ñ á¿ðäñýí 800 ãàðóé òºëººëºã÷ îðîëöîâ.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýëèéí àæëûí àëáà 2012.09.20- 2012.10.01 õîîðîíä Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí
á¿õ õîðîîäîä ¿¿ññýí õóð õîãèéí öýãòýé òàíèëöàí, òîîëëîãî ñóäàëãààã ãàðãàñàí. Òóõàéí ¿åä 31
õýñýãò õóð õîãèéí öýã ¿¿ññýí áàéñàí. 2015 îíû 7 äóãààð ñàðä õóð õîãèéí öýã 7 áîëæ öººðñºí.
Õîãèéí öýã¿¿äèéã òîäîðõîé áîëãîæ 27 áàéðøëûã òîãòîîæ, õîëáîãäîõ õîðîî ä¿¿ðãèéí Ò¯Ê-ä
ìýäýãäýæ, àðãà õýìæýý àâàõóóëñíààð îäîî ãóðâàí áàéðøèëä õóð õîã ¿ëäýýä áàéíà.
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 3 äóãààð õîðîîíû 49 ä¿ãýýð áàéðûã æèøèã áîëãîí äàõèâðûí óóò, îðöíû ¿¿äýíä àíãèëàí ÿëãàëòòàé
õîñ õîãèéí ñàâûã áàéðëóóëëàà.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýëèéí áîëîâñðóóëñàí “Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë”-èéí
ýõíèé õóâèëáàðò ͯÁ-ûí Áàéãàëü îð÷íû õºòºëáºðººñ ø¿¿ìæ èð¿¿ëñíèé äàãóó ñóäàëãààã ¿ðãýëæë¿¿ëæ òºñëèéã
øèíýýð áè÷èõýýð òîãòîâ.
Äàõèí àøèãëàõ õàÿãäëûí îíîîñîí íýð øàëãàðóóëàõ óðàëäààí çàðëàæ, ×.Äàøäýëýãèéí ÄÀÕÈÂÀÐ ¿ã øàëãàðëàà.
Òºðèéí õýëíèé çºâëºëèéí ýýëæèò õóðëààð “RECYCLE” ãýñýí áàéãàëü îð÷íû õîã õàÿãäëûã áàãàñãàõ çîðèëãîîð õýðýãëýäýã
àíãëè ¿ãíèé íýð òîìú¸îã “ÄÀÕÈÂÀД õýìýýí àëáàí ¸ñîîð îð÷óóëæ, õýðýãëýõ øèéäâýðèéã õýëýëöýí áàòàëëàà.
2013
2012
2012
2012
2012
2012.12.19
2013.02.21
2013
2013
2013.03.28
ºìíº íü äàðàà íü
Óëààíáààòàð õîòûí çàõèðàã÷èéí àëáàíààñ øèíý÷èëñýí õîãèéí ñàâûã ä¿¿ðã¿¿äýä õóâààðèëàõàä Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí
3 äóãààð õîðîî, “Öýöýý ã¿í” öîãöîëáîð ñóðãóóëüä øèíý÷èëñýí õîãèéí ñàâûã òóðøèëòûí æóðìààð áàéðëóóëñàí íü
àìæèëòòàé õýðýãæèæ, õîã èë õàÿãäàõã¿é áàéõ íºõöºë á¿ðäñýí áàéíà.
ÕÎà ÕÀßÃÄËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÛÍ ÒªÑËÈÉÍ ßÂÖ
“Íóòãèéí øèéäýë” ñàíãààñ æèë á¿ð çàðëàí ÿâóóëäàã òýòãýëýãò õºòºëáºðò õîã õàÿãäëûã ÿëãàí àíãèëàõ ÷èãëýëýýð
òºñºë áè÷èæ øàëãàðñàí 10 îþóòàí 2012 îíû 10 äóãààð ñàðûí 7-ä “ßàðìàãèéí öîì” òýìöýýíä îðîëöîã÷äîä õîã
ÿëãàí àíãèëàõ òàëààð ñóðãàëò ÿâóóëæ, ä¿¿ðãèéí õýìæýýíä òºñ뺺 õýðýãæ¿¿ëñýí.

19. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
19
2014 ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë “Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë”-ä Îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóäûí ñàíàëûã òóñãàí õî¸ð äàõü óäààãàà áîëîâñðóóëëàà.
2015
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àæëûí àëáàíààñ Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 3, 6, 7, 11 ä¿ãýýð õîðîî áîëîí 10 ãàðóé òºðèéí
áîëîí òºðèéí áóñ àëáàí áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, 500 ãàðóé èðãýäòýé óóëçàæ, õóóëèéí òºñëèéã
òàíèëöóóëæ èðãýäèéí ñàíàë àâëàà.
2015
2015.03.30
2015.03.31
2015.04.01
2015.04.03
2015.04
2015.06.03
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Íèéñëýëèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ìýðãýæèëòí¿¿äèéí õàìòàðñàí àæëûí õýñýã
áàéãóóëæ õîã õàÿãäëûí òàðõàëò, áàéðëàë, õóðèìòëàë çýðýã àñóóäàëòàé ãàçàð äýýð íü òàíèëöàæ, òºñºëä
çàéëøã¿é òóñãàõ ñàíàëûã öóãëóóëëàà.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Áàãàíóóð ä¿¿ðãèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãäëèéí ýìíýëãèéí õîã õàÿãäàë óñòãàõ
¿éë àæèëëàãàà, äàõèâàð àâàõ öýãèéí ¿éë àæèëëàãàà, áîëîâñðóóëàõ ÿâöòàé òàíèëöëàà.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Áàãàõàíãàé ä¿¿ðãèéí Õîò òîõèæèëòûí àëáà, Óñ ñóâàã àøèãëàëòûí òîâ÷îî,
Äàõèâàðûí ¿éëäâýðòýé òàíèëöëàà.
Õàí-Óóë ä¿¿ðýã áîëîí áóñàä ä¿¿ðã¿¿äýä áàéðëàõ Óëààíáààòàð õîòûí òºâëºðñºí õîãèéí öýã¿¿äýä
àæèëëàâ.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àæëûí àëáà õîã õàÿãäëûí õóóëèéí òºñëèéã òàíèëöóóëæ, Áàÿíãîë áîëîí Õàí-Óóë
ä¿¿ðýãò àæèëëàâ.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Îðõîí àéìàã, Ýðäýíýò ¿éëäâýð, Òàðèàëàí ñóìàíä àæèëëàæ õóóëèéí
òºñëèéã òàíèëöóóëæ, èðãýäèéí ñàíàë áîäëûã ñîíñîâ.
Õîã õàÿãäëûí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéã ÓÈÕ-ä ºðãºí
áàðèëàà.
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿íèé àæëûí àëáà “Óëààíáààòàð íýãòãýë” ÎͪÀÀÒ¯Ã-ò õî¸ð óäàà àæèëëàæ, õóóëèéí òºñºëòýé õîëáîîòîé ñàíàë àâëàà.2014
Õàí-Óóë ä¿¿ðãèéí 60 äóãààð ñóðãóóëüä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýëèéí àæëûí àëáà “Õîãèéã ÿëãàí àíãèëàõ òóõàé”
òºñëèéã õýðýãæ¿¿ëæ, àíãèëàí õàÿõ íàéìàí øèðõýã “Äàõèâàð” õîãèéí ñàâààð õàíãàâ.2013.04.20

20. 20
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÕÈËÈÉÍ ÁÎÎÌÒÛÍ
ÒÓÑÃÀÉ Á¯ÑÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË
Ìîíãîë Óëñ øèã äàëàéä ãàðöã¿é, ýõ ãàçðààð õèëëýñýí õî¸ð õºðøòýé óëñ îðíû õóâüä õèëèéí áîîìòûã
ºðãºæ¿¿ëæ, õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéã õèëèéí á¿ñò áàéãóóëàõ íü õèëèéí àþóëã¿é
áàéäàë, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí óÿëäààã íýìýõ îíîâ÷òîé øèéäýë ãýæ ¿çäýã. ͺ㺺òýéã¿¿ð ýäèéí
çàñãèéí ÷ºëººò á¿ñèéí äýëõèé íèéòèéí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí õàíäëàãà íü óëñ îðíóóä õèë äàìíàñàí
÷ºëººò á¿ñèéã õàìòðàí áàéãóóëàõ ¿éë ÿâö áîëæ áàéíà. Ãàäààä õàðèëöààíû ñàéäààð 2012-2014 îíä
àæèëëàæ áàéõäàà ÁÍÕÀÓ-ä àéë÷èëæ, Õÿòàä, Êàçàõñòàíû õèëèéí áîîìòîä áàéãóóëàãäñàí Õîðãîñûí
÷ºëººò á¿ñòýé òàíèëöñàí. Õîðãîñ áîîìò íü òóñ õî¸ð óëñûí àíõíû õèë äàìíàñàí õóäàëäàà, ýäèéí
çàñãèéí á¿ñ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí õàìòûí àæèëëàãààíû òºâ¿¿äèéí íýã þì. Õîðãîñ áîîìòûí õàæóóä
2011 îíû 12 äóãààð ñàðûí 2-íä àëáàí ¸ñîîð íýýãäñýí Õÿòàä, Êàçàõñòàíû Õîðãîñûí îëîí óëñûí
õèëèéí õàìòûí àæèëëàãààíû òºâ àæèëëàäàã áºãººä õî¸ð óëñûí õîîðîíä àìæèëòòàé õýðýãæèæ áóé
ñòðàòåãèéí òºñºëä òîîöîãääîã.
Ìàíàé óëñ èéì õèë äàìíàñàí ýäèéí çàñãèéí á¿ñèéã áàéãóóëæ, áóñàä óëñ îðíû áèçíåñèéí òºëººëºë,
õºðºí㺠îðóóëàëòûã òàòàæ ÷àäñàíààð óëñ îðíû áèå äààñàí áàéäàë, àþóëã¿é áàéäàë, ãàäààä áîäëîãî
ãýýä îëîí ç¿éëä áàòàëãàà áîëîõ þì.
Áàÿí-ªëãèé àéìàã äºðâºí óëñòàé õèë çàëãàí îðøäîã á¿ñ íóòàã òóë òýíä äºðâºí óëñûí õèë äàìíàñàí
òóñãàé á¿ñèéã íýýí àæèëëóóëáàë ìîíãîë÷óóä Òºâ Àçèéí óëñ îðíóóä ðóó ãàðàõ ÷óõàë ãàðöòàé áîëíî.
Äîðíîä àéìàã Îðîñ, Õÿòàäòàé õèë çàëãàà îðøäîã. ̺í õèë äàìíàñàí òóñãàé á¿ñ áàéãóóëáàë Àçè,
Íîìõîí äàëàéí óëñ îðíóóä ðóó øóóä ãàðàõ, äàëàéä ãàðöòàé áîëîõ ÷óõàë øèéäýë áîëæ ÷àäíà.
Õàìãèéí ãîë íü áèä ñàíàà÷ëàã÷ áàéõ õýðýãòýé, ýðõç¿éí ñóóðü îð÷íûã íü á¿ðä¿¿ëýõ ó÷èðòàé.
20

21. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
21
ÕÈËÈÉÍ ÁÎÎÌÒÛÍ ÒÓÑÃÀÉ Á¯ÑÈÉÍ
ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Ìîíãîë Óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºí íýìýãäýæ áàéãàà õóðäûã ã¿éöýõã¿é áàéãàà
õèë îð÷ìûí á¿ñ íóòãèéã îíöãîé áîäëîãîîð äýìæèæ, õºðºí㺠îðóóëàã÷äàä òààòàé
íºõöºë á¿ðä¿¿ëýõ çàìààð õºãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. Õèë, õèëèéí áîîìòûã
ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí ãàðö áîëãîí àøèãëàõ, õèëèéí áîîìò á¿ðèéã òóñãàé á¿ñ
áîëãîí õºãæ¿¿ëýõ, õèë äàìíàñàí ýäèéí çàñãèéí òóñãàé á¿ñ áàéãóóëàõ, õî¸ð
õºðøèéí õàðèëöààã øèíý ò¿âøèíä ãàðãàõ, õºðºí㺠îðóóëàëòûí òîãòâîðòîé
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü Õèëèéí áîîìòûí á¿ñ íóòàãò õóäàëäàà, ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò á¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí íºõöºë áîëîõ þì.
Èéìä îëîí äàâõàð á¿òýö, äàâõàðäàë áèé áîëãîõã¿é, òºðèéí çàõèðãààíû
áàéãóóëëàãûí íººö áîëîëöîîã äàé÷ëàõ, òºñâèéí õºðºí㺠èë¿¿äýë çàðäëûã
áàãàñãàõ ¿íäýñëýë, øààðäëàãûã õàðãàëçàí õèëèéí áîîìòûí á¿ñýä òóñãàé á¿ñèéã
õºãæ¿¿ëýõ ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿ðä¿¿ëýõ, ãàäààä õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ, òºðèéí
¿éë÷èëãýýã õ¿íä ñóðòàëã¿é, øóóðõàé áîëãîõ çîðèëãîîð Õèëèéí áîîìòûí òóñãàé
á¿ñèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëæ õýëýëö¿¿ëýõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ
áàéíà.
Õóóëèéí òºñºë íü 7 á¿ëýãòýé áºãººä òºñºëä äàðààõ àñóóäëûã òóñãàñàí.
¯¿íä:
1. Õóóëèéí çîðèëò, õóóëèéí ¿éë÷ëýõ õ¿ðýý, íýð òîìú¸îíû
òîäîðõîéëîëò, òºðººñ õèëèéí áîîìòîä òóñãàé á¿ñèéã áàéãóóëàõ, ¿éë
àæèëëàãààã ýð÷èìæ¿¿ëýõýä áàðèìòëàõ çàð÷èì;
2. Òóñãàé á¿ñèéí ãàçðûí õàðèëöàà;
3. Òóñãàé á¿ñèéí óäèðäëàãà, çîõèîí áàéãóóëàëò;
4. Òóñãàé á¿ñèéí õºãæëèéí õºòºëáºð, õºðºí㺠îðóóëàëò;
5. Òóñãàé á¿ñèéí àþóëã¿é áàéäàë;
6. Òóñãàé á¿ñýä ýðõëýõ ¿éë àæèëëàãàà, òàòâàðûí õºíãºëºëò, á¿ðòãýë
õÿíàëòûí òîãòîëöîî;
7. Õóóëü õ¿÷èí òºãºëäºð áîëîõ õóãàöààíû òàëààð òóñ òóñ àâ÷ ¿çñýí áîëíî.

22. 22
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÕÈËÈÉÍ ÁÎÎÌÒÛÍ ÒÓÑÃÀÉ Á¯ÑÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑËÈÉÍ ßÂÖ
2015.02.12
׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé õóóëèéã / øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ ÓÈÕ-ààð áàòàëëàà.
2014.06.11
׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçðààñ ÓÈÕ-ä ºðãºí ìýä¿¿ëýâ. Óã õóóëèéí òºñëèéí íýãä¿ãýýð
á¿ëãèéí 3 äóãààð ç¿éëèéí “3.1.11.“õèë äàìíàñàí ÷ºëººò á¿ñ” ãýæ õèë çàëãàà óëñûí õèëèéí áîîìòûí ãàçàð íóòàãò Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí
õýëýëöýýðò ¿íäýñëýí áàéãóóëñàí ÷ºëººò á¿ñèéã õýëíý” ãýæ çààñíààð Õèëèéí áîîìòûí òóñãàé õóóëèéí ¿íäñýí ñàíàà, ¿çýë áàðèìòëàë
òóñãàëàà îëñîí. Õî¸ðäóãààð á¿ëãèéí 6 äóãààð ç¿éëèéí 6.2-ò “׺뺺ò á¿ñèéã õèëèéí áîîìòûí áîëîí Çàñãèéí ãàçðûí ñàíàë áîëãîñîí á¿ñ
íóòàãò áàéãóóëíà”, 6.3-ò “Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí äàãóó õèë äàìíàñàí ÷ºëººò á¿ñ áàéãóóëæ áîëîõ áºãººä óã ÷ºëººò
á¿ñýä áàðèìòëàõ áîäëîãî, ÷èãëýëèéã õîëáîãäîõ óëñòàé áàéãóóëñàí ãýðýýãýýð çîõèöóóëíà” ãýæ òóññàí.
2014.05-Ð ÑÀÐ
Õèëèéí áîîìòûí òóñãàé á¿ñèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçðûí õóðàëäààíààð õýëýëöýýä Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
ÿàìíààñ áîëîâñðóóëñàí ׺뺺ò á¿ñèéí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºëòýé íýãòãýí õýëýëöýõýýð øèéäâýðëýâ.
2014.04.09
Õèëèéí áîîìòûí òóñãàé á¿ñèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàí Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàë àâàõààð õ¿ðã¿¿ëýâ.

23. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
23
ÑΨËÛÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜÄ ÍÝÌÝËÒ
ªªÐ×˪ËÒ ÎÐÓÓËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÈÉÍ ÒªÑªË
Ìàíàé óëñ ñî¸ëûí ºðñºë人í äóíä àëü íýã ñî¸ëûí äàðàíãóéëàëä ºðòºõã¿é áàéõ, ººðèéí óëàìæëàëò
çàí çàíøèë, ñî¸ëîî õàìãààëàõ, ñî¸ëûí äàâòàãäàøã¿é áàéäàë, îíöëîãèéã õàäãàëàí äàÿàðøèõûí
òóëä Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ¿íäýñíèé ñî¸ë, çàí çàíøèë, àõóéã õàðóóëñàí ðàäèî, òåëåâèçèéí íýâòð¿¿ëýã,
õºòºëáºðèéã íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà.
Çàñãèéíãàçðûí2010îíû276äóãààðòîãòîîëä“Òåëåâèç,ðàäèîãèéíçîõèöóóëàëòûíòàëààðáàðèìòëàõ
÷èãëýë”-ä “Òåëåâèçèä òóñãàé çºâøººðºë îëãîõäîî íýâòð¿¿ëãèéí íèéò àãóóëãûí 50 õóâèàñ äîîøã¿éã
íü ¿íäýñíèé ýðõ àøèã, ñî¸ë, õýë, çàí çàíøèë, õ¿¿õäýä çîðèóëñàí íýâòð¿¿ëýã, Ìîíãîë Óëñàä á¿òýýñýí
á¿òýýë áàéõ çîõèöóóëàëòûã ãýðýýíä òóñãàæ áàéõ”-ûã çààñàí. Ãýâ÷ ºíººäºð ¿íäýñíèé ýðõ àøèã, ñî¸ë,
õýë, çàí çàíøèë, õ¿¿õäýä çîðèóëñàí íýâòð¿¿ëýã, Ìîíãîë Óëñàä á¿òýýñýí á¿òýýë íü íèéò àãóóëãûí
ýçëýõ õóâüä õ¿ðýõã¿é áàéíà. Èéìýýñ òåëåâèç, ðàäèî áîëîí êàáåëèéí ñóâãààð äàìæóóëæ áóé óðàí
ñàéõíû íýâòð¿¿ëãèéí àãóóëãûí çîõèñòîé õàðèëöààã áèé áîëãîõ, õýðýãëýã÷èéã ¿íäýñíèé ýðõ àøèã,
ñî¸ë, õýë, çàí çàíøèë, õ¿¿õäýä çîðèóëñàí íýâòð¿¿ëýã, Ìîíãîë Óëñàä á¿òýýñýí á¿òýýëýýð õàíãàõ,
¿íäýñíèé ñî¸ë, çàí çàíøëûã õºõè¿ëýí äýìæèõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí Ñî¸ëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò,
ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õî¸ð ç¿éë á¿õèé õóóëèéí òºñëèéã Çàñãèéí ãàçðààñ ñàíàà÷ëàí áîëîâñðóóëæ
ÓÈÕ-ààð áàòàëñàí.
Ýíý õóóëü õýðýãæñýíýýð ¿íäýñíèé ñî¸ëûã õàìãààëàõ õýðýãöýý ºñ÷, ¿íäýñíèé óðàí á¿òýýë÷äèéí
ýðýëò ñàéæèð÷, àæëûí áàéð íýìýãäýíý.
̺í òåëåâèçèéí õºòºëáºðò ¿íäýñíèé àãóóëãàòàé ñî¸ë, õýë, çàí çàíøèë, õ¿¿õäýä çîðèóëñàí
íýâòð¿¿ëãèéíýçëýõõóâüíýìýãäýæ¯íäýñíèéîëîííèéòèéíðàäèîòåëåâèç60õóâü,ºðãºííýâòð¿¿ëãèéí
àðèëæààíû òåëåâèç 50 õóâü, êèíî òåàòð, êàáåëèéí áîëîí IPTV 40 õóâüä õ¿ðãýíý.
23

24. 24
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÑΨËÛÍ ªÂÈÉà ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
/ØÈÍÝ×ÈËÑÝÍ ÍÀÉÐÓÓËÃÀ/
Ñî¸ëûí ºâèéã õàìãààëàõ òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë íü 13 á¿ëýã, 59 ç¿éëòýé. Õóóëèéí
íýð òîìú¸îíû õýñãèéã øèíýýð òîäîðõîéëæ, íàéðóóëãà õèéñýí, ºâèéí àíãèëëààñ õàìààð÷ ò¿¿íèéã õàäãàëàõ,
õàìãààëàõ íºõöºëèéã òîäîðõîéëñîí çýðýã ººð÷ëºëòèéã îðóóëñàí. Õóóëèàð ñî¸ëûí ºâèéã ýäèéí çàñãèéí ýðãýëòýä
îðóóëàõ, ¿çìýðèéí õóóëáàð, çàãâàðààð áýëýã äóðñãàëûí ýä ç¿éë õèéõ, áîðëóóëàõ, ¿éëäâýðëýõ àæèëëàãààíä
ìåð÷àíäàéçèíã àøèãëàõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëæ, ìåð÷àíäàéçèéí ãýðýýíä çààâàë òóñãàõ øààðäëàãà, íºõöºëèéã
òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Òóñ õóóëü õýðýãæñýíýýð ñî¸ëûí ºâèéã ¿ðýãä¿¿ëæ, óñòãàõààñ ñýðãèéëýõýýñ ãàäíà áóðóóòãàé ýòãýýäýä òîîöîõ
õàðèóöëàãà, õÿíàëòûí òîãòîëöîî ÷àíãàðàõ þì.
̺í ñî¸ëûí ºâèéã á¿ðòãýõ, õàìãààëàõ, ñóäëàõ, ñýðãýýí çàñâàðëàõ, ¿íýëýõ, äààòãàëä õàìðóóëàõ çýðýã õàðèëöààã
çîõèöóóëàõààð òóñãàñàí. ̺í ñî¸ëûí ºâèéí òàëààð òºðèéí áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã òîãòîîæ,
õàìãààëàëòûí á¿ñ, äýãëýìèéã òîäîðõîé áîëãîõ, èðãýäèéí îðîëöîîíä ñóóðèëñàí õàìãààëàëòûí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäëûã ÷ òóñãàñàí. Ò¿¿í÷ëýí àøèãò ìàëòìàëûí òàëáàéä ò¿¿õ, ñî¸ëûí ¿ë õºäëºõ äóðñãàë, öîãö ºâ
áàéãàà òîõèîäîëä òóñãàé çºâøººðëèéã öóöàëäàã áàéõ, ïàëåíòîëîãè, àðõåîëîãèéí óðüä÷èëñàí õàéãóóë ñóäàëãàà
õèéëãýæ, çºâøººðºë àâààã¿é òîõèîëäîëä àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ãàçàð ýçýìøèõ ýðõèéí ãýð÷èëãýýã íü
õ¿÷èíã¿é áîëãîõ òàëààð ç¿éë çààëò îðóóëñàí.
2014 îíû 5 äóãààð ñàðûí 17-íû ºäðèéí ÓÈÕ-ûí íýãäñýí ÷óóëãàíààð Ñî¸ëûí ºâèéí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí
íàéðóóëãûã áàòàëñàí.
2014îíû5äóãààðñàðûí16-íûºäºðÓëñûíÈõÕóðëûíãèø¿¿í,Ñî¸ë,ñïîðò,àÿëàëæóóë÷ëàëûíñàéäÖ.Îþóíãýðýë
Íîìûí ñàíãèéí òóõàé õóóëèéí òºñëèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí äàðãàä ºðãºí áàðüñàí. Ýíý õóóëèàð íîìûí ñàíãèéí
¿éë÷èëãýý ýðõëýõ ýòãýýä, ò¿¿íèé ýðõ ¿¿ðýã, ¯íäýñíèé íîìûí ñàíãèéí ýðõ ç¿éí áàéäàë, ¿éë àæèëëàãàà, íîìûí
ñàíãèéí ¿éë÷èëãýý áîëîí óíøèã÷èéí ýðõèéã õàíãàõ, õîëáîãäîõ õàðèëöààã çîõèöóóëíà. Íîìûí ñàíãèéí òóõàé
õóóëü íü 7 á¿ëýã, 27 ç¿éëòýé.
Èðãýäèéí äóíä íîì óíøèõ õºäºëãººí ºðí¿¿ëýõ, íîìûã á¿òýýë÷ýýð óíøèõ àðãà ç¿éã ò¿ãýýõ, íîì óíøèõ ñî¸ëûã
äýëãýð¿¿ëýõ ¿éëñèéã äýìæñýíýýð ¿íäýñíèé çàí çàíøèë, èðãýíèé íèéãìèéí ñî¸ëûã õàìòàä íü õºãæ¿¿ëýõ àñóóäàë
÷óõëààð òàâèãäàæ áàéãàà ýíý öàã ¿åä óã õóóëü íîìûí ñàíãèéí ñàëáàðò òóëãàìäàæ áóé àñóóäëûã öîãöîîð íü
øèéäâýðëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ þì. ̺í íîìûí ñàíãèéí ¿éë÷èëãýýã èðãýäýä îéðòóóëàõ ¿¿äíýýñ 纺âðèéí
íîìûí ñàí áîëîí öàõèì óíøëàãà, íîìûí ñàí õîîðîíäûí íîì ñîëèëöîîíû ¿éë÷èëãýýã çîõèöóóëíà. Ò¿¿í÷ëýí
¯íäýñíèé õýìæýýíèé íîìûí àðõèâ, íîì õýâëýëèéí á¿ðä¿¿ëýëòèéí áîäëîãî àëäàãäñàíààð òºñºâ õàíãàëòã¿é
áàòëàãäàõ, çàðèì òîõèîëäîëä íîìûí áàÿæèëò õèéãäýõã¿éä õ¿ð÷ ¿éë÷ë¿¿ëýã÷äèéí ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ ýðõ
á¿ðýí õàíãàãäàõã¿é íºõöºë áàéäàë ¿¿ñýýä áàéãàà. Òèéìýýñ çîõèîã÷ ººðèéí á¿òýýëèéíõýý áàãàõàí õóâèéã
¯íäýñíèé íîìûí àðõèâò ¿íý òºëáºðã¿é ºãäºã áàéõààð õóóëüä òóñãàñàí.
2015 îíû 2 äóãààð ñàðûí 03-íû ºäºð ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë Ìîíãîë Óëñûí àíõíû “Íîìûí ñàíãèéí òóõàé
õóóëü”-èéí ýõ õóâèéã Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé íîìûí ñàíä õ¿ëýýëãýí ºãºâ.
ÍÎÌÛÍ ÑÀÍÃÈÉÍ ÒÓÕÀÉ ÕÓÓËÜ
/ÀÍÕÄÀÃ× ÕÓÓËÜ/
í
õà
îðó
ìåð
òîäî

25. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
25
ÓÈÕ-ÛÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÄ ÁÎËÎÍ
ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯ÄÝÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÁÀÉÄÀË

26. 26
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
ÓÈÕ ÄÀÕÜ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÍÀÌÛÍ Á¯ËÝÃ, ÁÀÉÍÃÛÍ
ÕÎÐÎÎ, ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯ÄÝÄ ÀÆÈËËÀÑÀÍ ÁÀÉÄÀË
ÓËÑÛÍ ÈÕ ÕÓÐÀË ÄÀÕÜ ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÍÀÌÛÍ Á¯ËÃÝÝÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
1. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàëä
ñóóäàëòàé áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.11.12
2. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ àñóóäëààð Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàëä
ñóóäàëòàé áóñàä íàì, ýâñýëòýé çºâøèëöºõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.11.25
3. ÁÍÕÀÓ-ûí Çàñãèéí ãàçðààñ îëãîñîí 300 ñàÿ þàíèéí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí
õºðºí㺺ð õýðýãæ¿¿ëýõ “Åðºíõèé áîëîâñðîëûí 21 ñóðãóóëü”-èéí áàðèëãà áàðèõ
àæèëä õÿíàëò òàâèõ, ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.01.22
4. Ìîíãîë Óëñûí 2014 îíû òºñâèéí òóõàé õóóëèéí 2 äóãààð õàâñðàëòûí XV.1.59 äýõ
çààëòàä òóñãàãäñàí Ñóìûí òºâèéí øèíý÷ëýë òºñëèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò òàâüæ,
õàðèóöàæ àæèëëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.06.16
5. Óëñûí Èõ Õóðàë äàõü Àðä÷èëñàí Íàìûí á¿ëãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ä¿ðìèéí òºñëèéã
2012 îíû 8 äóãààð ñàðûí 20-íû äîòîð áîëîñâðóóëàõ àæëûí õýñýã 2012.08.15
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä ¿éë àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõäàà íàìûí á¿ëýã áîëîí áàéíãûí õîðîîä, àæëûí õýñã¿¿äýä
õóâààðèëàãäàí àæèëëàäàã.
Òàéëàíò õóãàöààíä ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ë.Áîëä ÓÈÕ äàõü Àðä÷èëñàí íàìûí á¿ëýã, Àþóëã¿é áàéäàë,
ãàäààä áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî, Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîî, Áàéãàëü îð÷èí, Õ¿íñ, պ人 àæ àõóéí
áàéíãûí õîðîî, Ýäèéí çàñãèéí áàéíãûí õîðîî, Õ¿íèé ýðõèéí äýä õîðîî, ÓÈÕ-ûí äàðãûí çàõèðàìæààð
áàéãóóëàãäñàí íèéò 37 àæëûí õýñýãò, ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í Ö.Îþóíãýðýë ÓÈÕ äàõü Àðä÷èëñàí íàìûí á¿ëýã,
Áàéãàëü îð÷èí, Õ¿íñ, պ人 àæ àõóéí áàéíãûí õîðîî, Íèéãìèéí Áîäëîãî, Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ
óõààíû áàéíãûí õîðîî, Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû òîãòîîëîîð áàéãóóëàãäñàí íèéò 25 àæëûí õýñýãò
òóñ òóñ àæèëëàñàí áàéíà.
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË

27. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
27
ËÀÍ 2012-2015
27
6. Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí Òàÿííóóð òºìðèéí õ¿äðèéí, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí Àñãàòûí
ìºíãºíèé, Õîâä àéìãèéí Õºøººòèéí í¿¿ðñíèé îðäóóä, Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí
Óëààíõóñ ñóìûí íóòàãò Õºõ ýðãèéí ÷èãëýëýýð ÎÕÓ-òàé õèëëýäýã õýñýãò õèëèéí áîîìò
íýýõ àñóóäëûã ñóäëàõ, Áàÿí-ªëãèé, Óâñ, Õºâñãºë àéìàãò áàéðëàõ õèëèéí õîðîîä,
çýâñýãò õ¿÷íèé àíãè, ñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãàà, õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí
áàéäàëòàé òàíèëöàõ, ñàíàë ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2009.10.15
7. Çàâõàí, Óâñ àéìàã äàõü õèëèéí öýðãèéí àíãè, ñàëáàðóóäûí ¿éë àæèëëàãàà,
õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàëòàé òàíèëöàõ ¿¿ðýã á¿õèé
àæëûí õýñýã 2011.03.15
8. ÓÈÕ-ûí òîãòîîëîîð 1998 îíä áàòàëñàí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ áàðèìò
áè÷èã áîëîí Áàòëàí õàìãààëàõ òóõàé, Çýâñýãò õ¿÷íèé òóõàé, Èðãýíèé öýðãèéí ¿¿ðãèéí
áîëîí öýðãèéí àëáà õààã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèóäûí õýðýãæèëòòýé
òàíèëöàæ, ñàëáàðûí ýðõ ç¿éí îð÷íûã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ñàíàë áîëîâñðóóëàí
ÀÁÃÁÁÕ-íû õóðàëäààíä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2012.02.14
9. Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.04.25
10. Öºìèéí çýâñãýýñ àíãèä áàéõ òóõàé õóóëü, óã õóóëü áàòëàãäñàíòàé õîëáîãäóóëàí
àâàõ àðãà õýìæýýíèé òóõàé ÓÈÕ-ûí 2000 îíû 19 òîîò òîãòîîë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä
õóóëü òîãòîîìæèéí õýðýãæèëòèéã ãàðãàæ, ñàíàë ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàí 2014 îíû
01 ä¿ãýýð ñàðä áàãòààí Áàéíãûí õîðîîíä òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.01.08
11. Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäýñ áàðèìò áè÷èã áîëîí Çýâñýãò õ¿÷íèé
áàéãóóëàëòûã 2015 îí õ¿ðòýë õºãæ¿¿ëýõ õºòºëáºðèéí õýðýãæèëòýä õÿíàëò øèíæèëãýý
õèéõ öýðãèéí çýâñýãëýë òåõíèêèéí õàäãàëàëò, õàìãààëàëòûí áàéäàëä øàëãàëò õèéæ,
ñàíàë ä¿ãíýëò ãàðãàõ, øèéäâýðèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.02.04
12. Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷ººñ 2015 îíû 04 ä¿ãýýð ñàðûí 13-íû ºäºð ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëñýí Ìîíãîë Óëñûí Òºðèéí öýðãèéí áîäëîãûí ¿íäñèéã áàòëàõ òóõàé
ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààí, Áàéíãûí õîðîîíû
õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëò áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã
á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.05.07
ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄÀË ÃÀÄÀÀÄ ÁÎÄËÎÃÛÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
13. Õóóëü ñàõèóëàã÷èéí ýðõ ç¿éí áàéäëûí òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîí äàãàëäàõ
áóñàä õóóëèéí òºñëèéí äýä àæëûí õýñýã 2013.05.09
14. Öàãäààãèéí àëáàíû òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîí äàãàëäàõ áóñàä õóóëèéí
òºñëèéí äýä àæëûí õýñýã 2013.05.09
15. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí
òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí
õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ
¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.01.22
16. Õóóëèéí ýòãýýäèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé õóóëèéí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí
òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí
òºñë¿¿äèéã Áàéíãûí õîðîî áîëîí íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë
õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.10.28
17. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2015 îíû 01 ä¿ãýýð ñàðûí 23-íû ºäºð ÓÈÕ-ä ºðãºí
ìýä¿¿ëñýí Õóóëü, òîãòîîìæèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ, ºðãºí ìýä¿¿ëýõ æóðìûí òóõàé
õóóëèéí òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí
õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí
òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.02.04
ÕÓÓËÜ Ç¯ÉÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
27

28. 28
УИХ-ЫН ГИШҮҮН
Л.БОЛД, Ö.ÎÞÓÍÃÝÐÝË
Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ ÄÝÄ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
30. 2012 îíû 04 ä¿ãýýð ñàðûí 12-13-íä øèëæèõ øºíº ÌÀÕÍ-ûí äàðãà Í.Ýíõáàÿðûã áàðèâ÷ëàõ
¿åä íü òýíä áàéñàí ãýì áóðóóã¿é èðãýäèéí ýðõèéã íîöòîé çºð÷ñºí òàëààð èðãýäýýñ èð¿¿ëñýí
ãîìäëûã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ºãºõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.05.06
31. Ñýæèãòíèéã áàðèâ÷ëàõ, ñýæèãòýí ÿëëàãäàã÷èéã öàãäàí õîðèõ, õîðüæ ìºðäºõ õóãàöààã ñóíãàõ,
öàãäàí õîðèõîîð àâñàí òàñëàí ñýðãèéëýõ àðãà õýìæýý íü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã çºð÷èæ
áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò, øàëãàëò õèéæ, ¿ð ä¿íã Õóóëü ç¿éí áàéíãûí õîðîîíû õóðàëäààíä
òàíèëöóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.05.05
18. Çàìûí õºäºë㺺íèé àþóëã¿é áàéäëûí òóõàé /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ áîëîí õîëáîãäîõ
áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ
áýëòãýë àæëûã õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.04.16
19. Ýä õºðºíãèéí ýðõèéí óëñûí á¿ðòãýëèéí òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí
òºñë¿¿äèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë
àæëûã õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.05.21
20. ¯ë õºäëºõ ýä õºðºíãèéí áàðüöààíû òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ
áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ
áýëòãýë àæëûã õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.05.25
21. Ãýð á¿ëèéí òóõàé /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã
Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã õàíãàõ, ñàíàë,
ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.06.04
22. Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ òóõàé /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí
òºñë¿¿äèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë àæëûã
õàíãàõ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.06.04
23. ªðøººë ¿ç¿¿ëýõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýãò
áýëòãýë, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.08.06
ÁÀÉÃÀËÜ ÎÐ×ÈÍ, Õ¯ÍÑ, ժĪª ÀÆ ÀÕÓÉÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
24. Õèìèéí õîðò áîëîí àþóëòàé áîäèñûí òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí
õýðýãæèëòèéã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.04.25
25. Áàÿíõîíãîð, Àðõàíãàé, Õîâä çýðýã àéìãèéí íóòàãò áè÷èë óóðõàéãààð àøèãò ìàëòìàë îëáîðëîæ
áóé áàéäàë Àøèãò ìàëòìàëûí òóõàé, Áàéãàëü îð÷íûã õàìãààëàõ òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ
áóñàä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.04.29
26. Íîîñ íîîëóóðûí ñàëáàðûí áîäëîãûí õýðýãæèëòèéí áàéäàëòàé òàíèëöàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ
¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.05.14
27. Ãàçðûí òóõàé, Ãàçðûí òºëáºðèéí òóõàé, Ãàçðûí êàäàñòðûí òóõàé, Ìîíãîë Óëñûí èðãýíä ãàçàð
ºì÷ë¿¿ëýõ òóõàé õóóëèóäûí øèíý÷èëñýí íàéðóóëãûí òºñºë, Ãàçðûã àëáàäàí ÷ºëººëºõ òóõàé
õóóëèéí òºñºë, Ãåîäåçè çóðàã ç¿éí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí
òºñëèéã Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû õóðàëäààíû õîëáîãäîõ øàòàíä õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýëèéã
õàíãàæ, ñàíàë, ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñãèéã áàéãóóëàõ òóõàé 2013
28. “Òºðººñ îéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî áàòëàõ òóõàé” Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí òºñëèéã
õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.02.04
29. Ãîâü-Àëòàé àéìàãò òºìðèéí õ¿äýð îëáîðëîõ ¿éë àæèëëàãàà áàéäàëä Áàéãàëü îð÷íûã
õàìãààëàõ òóõàé áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí õýðýãæèëòèéã øàëãàæ, ä¿ãíýëò ãàðãàõ ¿¿ðýã
á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.04.26
ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑÝÃ
32. Ǻâøººðëèéí òóõàé õóóëèéí òºñºë áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí òºñëèéã õýëýëö¿¿ëýãò
áýëòãýõ, Áàéíãûí õîðîîíû ñàíàë ä¿ãíýëòèéí òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.10.08

29. ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
29
ËÀÍ 2012-2015
29
ÓÈÕ-ÛÍ ÄÀÐÃÛÍ ÇÀÕÈÐÀÌÆÀÀÐ ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä:
33. Òºðººñ Ýðäýñ áàÿëàãèéí ñàëáàðò áàðèìòëàõ áîäëîãî áàòëàõ òóõàé ÓÈÕ-ûí òîãòîîëûí
òºñëèéã ÓÈÕ-ûí ÷óóëãàíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ, ñàíàë ä¿ãíýëòèéí òºñºë
áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.07.10
34. Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí
òºñºë áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.01.13
ÍÈÉÃÌÈÉÍ ÁÎÄËÎÃÎ, ÁÎËÎÂÑÐÎË, ÑΨË, ØÈÍÆËÝÕ ÓÕÀÀÍÛ ÁÀÉÍÃÛÍ ÕÎÐÎÎÍÎÎÑ
ÁÀÉÃÓÓËÑÀÍ ÀÆËÛÍ ÕÝÑï¯Ä
35. Íèéñëýëèéí ñî¸ë óðëàãèéí áàéãóóëëàãûí àæèë áàéäàëòàé ãàçàð äýýð íü øàëãàæ òàíèëöàõ
¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2012.09.03
36. Òàìõèíû õÿíàëòûí òóõàé õóóëüä íýìýëò, ººð÷ëºëò îðóóëàõ òóõàé òºñëèéã áàéíãûí õîðîî
áîëîí Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíààð õýëýëö¿¿ëýõ áýëòãýë õàíãàõ
¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2012.10.08
37. Õ¿íèé äàðõëàë õîìñäîëûí âèðóñûí õàëäâàð, äàðõëàëûí îëäìîë õîìñäîëîîñ ñýðãèéëýõ
òóõàé /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëèéí òºñë¿¿äèéã áàéíãûí
õîðîîíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2012.11.18
38. Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé /øèíý÷èëñýí íàéðóóëãà/ õóóëèéí òºñëèéã
áàéíãûí õîðîîíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2012.12.14
39. Õºäºëìºðèéí àþóëã¿é áàéäàë, ýð¿¿ë àõóéã õàíãàõ áîëîí áàðèëãûí ñàëáàðûí òàëààð àâàõ
àðãà õýìæýýíèé òóõàé Óëñûí Èõ Õóðëûí ÷óóëãàíû íýãäñýí áîëîí áàéíãûí õîðîîíû
õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2013.01.30
40. “Òºðººñ øèíæëýõ óõààí, òåõíîëîãèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî øèíý÷ëýí áàòëàõ òóõàé”
Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí òºñëèéí áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí õóðàëäààíû
õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.12.10
41. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí
õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2014.12.23
42. Òºðèéí àëáàí ¸ñíû õýëíèé òóõàé õóóëèéã øèíý÷ëýí íàéðóóëñàí Ìîíãîë õýëíèé òóõàé
õóóëèéí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîäûí áîëîí íýãäñýí õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã
á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.06.25
43. Ìîíãîë Óëñûí òºðººñ õ¿í àìûí õºãæëèéí òàëààð áàðèìòëàõ öîãö áîäëîãî áàòëàõ òóõàé
Óëñûí Èõ Õóðëûí òîãòîîëûí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí õóðàëäààíû
õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.01.13
44. Ñî¸ëûí òóõàé õóóëüä íýìýëò îðóóëàõ òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîíû áîëîí
÷óóëãàíû íýãäñýí õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.01.13
45. Òºðººñ òýòãýâðèéí øèíý÷ëýëèéí òàëààð áàðèìòëàõ áîäëîãî áàòëàõ òóõàé Óëñûí Èõ
Õóðëûí òîãòîîëûí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò
áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.04.21
46. Õ¿¿õýä õàðàõ ¿éë÷èëãýýíèé òóõàé õóóëèéí òºñëèéã áàéíãûí õîðîîíû áîëîí íýãäñýí
õóðàëäààíû õýëýëö¿¿ëýãò áýëòãýõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.05.20
47. Òýòãýâðèéí çýýëèéí õ¿¿ã áóóðóóëàõ áîëîí òýòãýâðèéí çýýëèéí ýðõç¿éí îð÷íûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîõ òàëààð õîëáîãäîõ õóóëü, òîãòîîìæèéí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã
á¿õèé àæëûí õýñýã 2015.06.03
48. Áýëãèéí çàìûí õàëäâàðò ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, öààøèä àâàõ àðãà õýìæýýíèé
òóõàé áàéíãûí õîðîîíû òîãòîîëûí òºñëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿¿ðýã á¿õèé àæëûí õýñýãò 2015.06.23
ÀÆËÛÍ ÒÀÉËÀÍ 2012-2015
29
òóñ òóñ áàãòàí àæèëëàà.