13 mineralak eta harriak eratzea

1. MINERALAK ETA HARRIAK
ERATZEA

2. 1. LURRAREN OSAKETA
1.1. Lurra osatzen duten harriak
 MINERALAK: substantzia solido bereziak. Osatzen
dituzten atomoak eta beraien espazioko antolamendua
hartu behar da kontuan.
 HARRIAK: mineralen agregazioak dira.

3. HARRIAK OSATZEN DITUZTEN ELEMENTUAK

4. 1.2. Zer da minerala?
 Solidoa: ura, petroleoa… EZ
 Ezorganikoak: ez dituzte izaki bizidunek sortzen
 Prozesu naturalez eratuak: gizakiak ez sortuak
 Osaketa kimiko homogeneokoak: mineral bakoitzak berea
du, baina aldaketa txikiak egon daitezke
 Egonkorrak: baldintza jakinetan
 Kristal egitura: 3D-ko egitura

5. KRISTAL EGITURA ETA SIMETRIA

6. MINERALEN KRISTALEN ADIBIDEAK
PIRITA KUARTZOA SIDERITA
ZOISITAFLUORITA PIROMORFITA

7. 1.3. Kristalak
 Unitate-gelaxkak errepikatuz osatzen dira
 Kanpoko itxura unitate-gelaxkaren araberakoa da
 Unitate-gelaxkak kristal bateko atomo bakoitzak espazioan
duen posizioa adierazten du
 Unitate gelaxka aukera kopuru jakin bat dago, unitate denek
elkarren ondoan kokatu behar baitute
 32 aukera daude teorian, baina mineraletan horietako 14
bakarrik aurki daitezke

8. UNITATE-GELAXKA MOTAK

9. KRISTALIZAZIOA
 Definizioa: kristalak eratzeko prozesua da.
 Atomoak eta molekulak mihiztatu (ensanblatu) egin behar
dira
 Kristalizaioa gertatzeko baldintzak:
 Tenperatura eta presio baldintza jakinak
 Espazio nahikoa
 Atsedena
 Denbora

10. KRISTALIZAZIOA GERTATZEKO MODUAK
 MAGMAK FINKATU
 Harria likido egoeran dagoen bitartean (magma edo laba), mineralak
osatzen dituzten elementuak barreiatuta daude
 Hoztean, mineralak finkatu egiten dira, harri solidoak osatuz, harri
magmatikoak
 Sumendietatik irtetean laba azkar hoztean osatzen diren harriak
bolkanikoak dira. Lur barruan astiro-astiro hozten den magmak harri
plutonikoak osatzen ditu.

11.  DISOLBATURIKO SUBSTANTZIAK HAUSPEATU
 Uretan ioiak aske egoten dira
 Ura lurruntzean, ioi horiek sare kristalinoak osatzen dituzte
 Posible da ura lurrundu gabe, baldintza fisiko-kimikoak aldatuta ere
hauspeatzea (kristalak agertzea) eragitea
 Harri sedimentarioak horrela osatzen dira
AREHARRIA

12.  SUBLIMATU
 Mineralen atomoak gas egoeratik solido egoerara pasatzen dira
zuzenean, kristalak osatuz
 Sumendien fumaroletan gertatzen da

13.  SOLIDO BIHURTU
 Lehendik dauden kristaletatik
 Berriro kristalizatu (rekristalizatu): inguruko baldintza fisiko edo
kimikoen eraginez, mineralen kristalen osagai batzuk askatu daitezke
 Ondoren beste modu batera antolatu edo beste elementu
batzuekin elkartu daiteke
 Kristal berri bat sortzen da horrela
 Harri metamorfikoak osatzen dira horrela
ARBELA MARMOLA

14. KRISTALEN NUKLEAZIOA ETA HAZKUNDEA
 Nukleazioa:
 Kristaliazazioa nukleo edo hozi batean hasten da
 Gehienetan, lehendik dagoen kristal batetik hasten da edo
elementu arrotz batetik

15.  Hazkundea:
 Atomoak aurretik zegoen kristalari lotuz gertatzen da
 Lehenik lerro bat, gero plano bat eta azkenik hiru dimentsioko egitura
bat osatzen da

16. KRISTALIZAZIOAN DAUDEN ALDAKETAK
ETA HORIEN ONDORIOAK
 Isomorfismoa
 Kristala osatzeko prozesuan elementuak ordezten badira, hau da,
beste elementu bat sartzen bada aurrekoaren tokian
 Kristal egitura mantendu egiten da
 Konposizioa desberdina da leku batzuetatik bestera
 Ordezpen kantitatea aldakorra da

17. Isomorfismoaren adibide bat:

18.  Polimorfismoa:
 Konposizio kimiko bera duten kristalak, baina kristal egitura
desberdina
 Karbonoa osagai duten mineralak:
 Diamantea: presio eta tenperatura altuetan eratzen bada
 Grafitoa: Baldintza leunagoetan eratuz gero

19.  Inperfekzioak:
 Kristal batean inperfekzioak agertu daitezke kristala hazterakoan
baldintzak ez badira egonkorrak
 Inperfekzio ugarienak dislokazioak dira
 Beheko irudiko dislokazioak ertz bat sortzea eragin du kristalaren albo
batean

20.  Kristalen asoziazioak:
 Kristalik gehienak bata bestearen alboan hazten dira eta ez bakarrik
 Bi modutan elkartu daitezke kristal mota desberdinak:
 Agregatuak: kristalak modu irregularrean antolatzen direnean. Harriak.
 Maklak: Kristalek egitura simetriko bat jarraitzen dutenean
Geoda, agregatua

21. Maklen adibideak

22. 1.4. Mineralen propietate fisikoak
 Haustura: minerala hausteko gaitasuna. Haustean sortzen
diren zatien arabera sailkatzen dira mineralak
 Esfoliazioa: minerala haustean xaflak osatzen baditu

23.  Gogortasuna: minerala marratzeko (marra bat egiteko)
gaitasuna. Mohs-en eskala erabiltzen da. Horren arabera,
honako gogostasuna dute mineral hauek:
Mineral bat zerrenda horretako zeinekin marratzen den
aztertzen da

24.  Zailtasuna: minerala hausteko eta okertzeko
 Minerala hausteko edo
deformatzeko zenbat indar
egin behar den neurtzen da
 Pisu espezifikoa: Mineral baten pisuaren eta bere bolumen
bera duen urak duen pisuaren arteko erlazioa
 Dentsitatearen baliokidea da, baina masa erabili beharrean pisua
erabiltzen da

25.  Fusio-puntua: zein tenperaturatan likidotzen den.
Horretarako kristal sarea desegin egin behar da
 Kolorea:
 Minerala hautsi egin behar da kolorea ondo antzemateko
 Bestela, gainazal zuri batean marra bat egin daiteke

26.  Errefrigentzia:
 Monorrefringentea: argia norabide guztietan abiadura berean
hedatzen bada
 Birrefringentea: argia norabide batean azkarrago hedatzen bada
 Luminiszentzia:
 Erradiazio jakin batekin argia igortzen dute
 Erradiazioa kendu ondoren argia egiten badute oraindik,
fosforeszenteak dira
Islandiako espatoa

27.  Distira: mineralaren gainazalak argia islatzeko duen gaitasuna
 Magnetismoa:
 Berez eduki dezakete magnetismoa
 Edo iman batekin kontaktuan egotean magnetizatu daitezke

28.  Propietate elektrikoak: karga elektrikoa eroateko edo
hartzeko gaitasuna
 Piroelektrizitatea: berotzean
 Piezoelektrizitatea: presiopean
CUARZOA. Piezoelektrikoa TURMALINA. Piroelektrikoa

29. 1.5. Mineral motarik aipagarrienak
 3500 mineral mota inguru dauden arren, lurraren azalean 20
mineralek osaturiko harriak daude gehienbat.
 Bi kategoria: silikatozkoak ez direnak eta silikatoak
 Silikatozkoak ez direnak:
 Jatorrizko elementuak
 Haluroak
 Sulfitoak
 Karbonatoak
 Karbonatozkoak ez diren oxigatzak
 Oxidoak eta hidroxidoak

30.  Silikatoak:
 Mineral mota ugarienak lurrazalean.
 Mineral petrogenetiko nagusiak.
 Silizio atomo bat lau oxigeno atomoz inguraturiko egitura tetraedrikoa
dute denek. Egitura hori metal batekin lotu daiteke edo beste
tetraedro batekin lotu polimeroak osatuz.
 Motak:
 Nesosilikatoak
 Sorosilikatoak
 Ziklosilikatoak
 Inosilikatoak
 Filosilikatoak
 Tektosilikatoak

31.  Silikato motak:

32. 1. 6. Baliabide mineralak
 Kristalak
 Bitxigintza
DIAMANTEA ERRUBIA ZAFIROA ESMERALDA
 Bildumagintza

33.  Elektronika:
 Kuartzoa: erdi eroalea da. Bulkada elektriko txikiak sortu ditzake.
 Kristal likidoko pantailetan
 Denbora neurtzeko
 Eguzki-plaka fotovoltaikoetan
 Errubia: laserrak egiteko
 Optika:
 Fluorita: kalitate handiko lenteak egiteko
 Turmalita: argia polarizatzeko

34.  Energia-iturriak
 Uranitita eta pekblendatik zentral nuklearretarako uranioa

35.  Metalezkoak ez diren baliabide mineralak
 Eraikuntza: harri blokeak, prozesatuak: zementua, hareak, zeramika…
 Ongarriak: nitratoak eta fosfatoak
 Pigmentuak: hematiak
 Azido sulfurikoa: pirita eta jatorrizko sufretik
 Gatzak: halita, silbina…
 Urratzaileak: diamantea, korindoia…
 Iragazleak: hareak
 Material erregogorrak: buztina
 Beira: harea urtuta
 Metalezko baliabide mineralak

36. 2. INGURU PETROGENETIKOAK
 Harriak sortzen diren inguruak dira inguru petrogenetikoak
2. 1. Inguru petrogenetiko magmatikoak
 Magmak solidotzean
 Magma: harri urtuak + ura + gasak
 Hiru gune hauetan gerta daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: plaken arteko aldeak

37.  Harriak urtzeko baldintzak:
 Tenperatura igotzea:
 Zenbat eta sakonago beroago
 Marruskadura guneak
 Motots termikoak (gune beroak sortzen dituztenak)
 Presioa jeistea:
 Litosfera hausten den tokietan
 Jariakinak sartzea, ura batez ere
 Urak kristalen egitura murriztu dezake mineralen osagaiekin erreakzionatzen
badu

38. 2. 2. Inguru petrogenetiko metamorfikoa
 Presio eta tenperatura handien eraginez harriek metamorfismoa
jasaten dute
 Mineralen egitura eta osaketa aldatu daiteke
 Inguru hauetan gerta daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: faila eraldatzaileak
D: plaken arteko aldeak

39. 2. 3. Inguru petrogenetiko sedimentarioa
 Sedimentuak pilatu egiten dira leku jakin batzuetan. Arro
sedimentario izena dute hauek
 Geruzak bata bestearen gainean pilatzen dira, diagenesia eraginez eta
harri sedimentarioak sortuz
 Inguru hauetan gertatu daiteke
A: ertz dibergenteak
B: ertz konbergenteak
C: plaken arteko aldeak

40. 2. 4. Inguru petrogenetikoen arteko lotura
 Harrien zikloa:
1. Magma hoztean harri magmatikoak osatu (bolkanikoak eta
plutonikoak)
2. Harri horiek meteorizatu, higatu, garraiatu eta sedimentatu
3. Harri sedimentario bihurtu
4. Harri sedimentario sakonean geratu eta metamorfismoa jasan
5. Harri metamorfikoa magma bilakatu