1. PULTSAREA Egun 400 pultsare baino gehiago eza-
IZAR-MOTAK PULTSAREAK ardatzarekiko oso azkar gutzen dira; gehienak Esne-Bidearen
NANO ZURIAK biratzen ari diren neutroi-izarrak direla planoan kontzentraturik daude. Nahiz
MASA txikiko izarrak dira nano zuriak, uste da, 20 km-ko diametroa baino ez eta guztiek antzeko jokabidea erakutsi,
gainazaleko tenperatura altua, baina dutenak eta supernobak kolapsatu oste- aldaketa nabarmenak daude beren perio-
argitasun txikia duena (Lurraren neu- an, izarraren materia izugarri konpri- doen luzeran. Pultsarerik mantsoenak
rriko erradioa eta Eguzkiak adinako matzen denean eratzen direnak. lau bat segundoko periodoa du, azka-
masa izan dezakete). Masa txikiko iza- Gainazaleko neutroiak desintegratu rrenak aitzitik, 1,55 milisegundo baino
rren eboluzioaren azken aldia adieraz- egiten dira, protoiak eta elektroiak ema- ez du behar bira osatzeko.
ten dute. nez. Partikula kargatu hauek gainazale-
tik aldentzen direnean, izarraren eremu ZULO BELTZA
SUPERNOBA magnetikoak harrapatzen ditu eta MATERIA eta are argia ere bere baitara
OSO masa handiko izarra da, bere bila- horrekin batera jirabiraka ibiltzen dira. erakartzeko eta bertatik irteten ez uzte-
kabidean maila aurreratu batera iritsiz Ia argiaren abiadura lortu arte azelera- ko adinako eremu grabitatorioa sortzen
gero lehertu egiten dena, eta leherketa- tzen dira partikulok eta sinkrotroi efek- duen gorputza da zulo beltza. Beren
ren ondorioz, bere distira 1010 handiago- tuaren bidez erradiazio elektromagneti- masa handiaren eraginez kolapsatuta-
tzen duena. Desagertzeko hainbat urte koa igortzen dute. Erradiazioa pultsare- ko supernoba erraldoien ondoriozko
behar ditu eta tarte horretan dagoen aren polo magnetikoetan zehar igortzen objektuak direla uste da, leherketa eta
galaxiaren argitasuna gainditzen du. da pultsu indartsu moduan. Polo mag- gero areago uzkurtu direnak. Uniber-
Esne-Bidean, hogeita hamar bat urtean netikoa eta errotazio-poloa ez datoz bat; tsoko zenbait izarretan, materiak berta-
behin jazotzen dira horrelakoak. pultsarearen errotazioaren ondorioz, tik ihes egiten duela eta puntu baten
Supernoba, izar batek helio osoa erre prezesioa gertatzen da, eta erradiazioak inguruan kiribiltzen dela detektatu
eta kolapsatzen denean gertatzen da. norabidea aldatzen du etengabe. dute zientzialariek.
Nola sortzen dira izarrak? ZERUAREN IRUDIKAPENA
Unibertsoan barreiaturik dagoen izarrarteko hautsa gra-
bitatearen eraginez kontzentratu eta konprimitzean sortzen
dira izarrak. Konpresioaren eraginez berotzen hasten dira,
nukleoan erreakzio termonuklearrak gertatzeko behar den
tenperatura lortu arte (milioika gradu). Orduan izar gaztea
energia kanpora igortzen hasiko da; diagramako serie nagu-
siko izarra izango da. Pixkanaka hidrogenoa agortzen joango
da nukleoan, eta gero eta tenperatura handiagoa beharko da
helio-nukleoak fusionatu eta elementu astunago bilakatzeko.
Helioa nukleoan kontzentratu eta fusio-erreakzioak pixkana-
ka kanpoaldera hedatzen dira: izarra beroago eta argiago
bilakatu eta bere materia hedatu egingo da, baina energiaren
parte bat barnean harrapaturik geldituko da. Izar erraldoi
bilakatuko da, azkarrago zenbat eta masa handiagoa duen;
oso handia bada, supererraldoi bihurtzera iritsiko da eta
nukleoa gero eta astunagoa izango da. Izar erraldoiaren
hurrengo fasea masak erabakiko du. Hiru aukera daude:
Eguzkia bezalakoak edo txikiagoak direnei, erraldoi gorri
bilakatu ondoren hidrogenoa kanpoaldean agortu eta, pixka-
naka, nano zuri bilakatuko dira; haien nukleoa emeki-emeki
txikiagotzen joango da. Gainazaleko tenperatura txikia izan-
go da eta, zenbaitetan, izarra lehertu egin daiteke (supernoba).
Eguzkia baino masa handiagoa dutenean, gainazala nukleo-
rantz ‘erori’ egingo da eta, atomoaren nukleoak desintegra-
turik, protoi eta elektroi askeen arteko erreakzioetatik neu-
troiak sortuko dira: izarra neutroi-izar edo pultsare bilakatu-
ko da; neutroiak elkartu egingo dira eta izarrak dentsitate
ikaragarria eta dimentsio txikia izango du. Azkenik, izarra-
ren masa oso handia bada, grabitazio-indarra eta eremu elek-
tromagnetikoak itzelak izango dira; materia eta energia ber-
tan harrapaturik geldituko dira, espaziora irten ezinik.
Izarrak ez du irradiaziorik igorriko orduan: zulo beltza izan-
go da. Ikustezina izango da beraz, baina haren inguruko
materia erakarri egingo du eta horri esker, zeharka bada ere,
beha daitezke zulo beltzak.