14. eta 24. galderak Uxue Alberdi eta Irati Garralda

1. KULTUR ZIENTIFIKOA
(unibertsoaren galderak 14 eta
24)
Uxue Alberdi eta Irati Garralda

2. 14. Esaten da neutroi izar baten zentimetro kubiko batek
mila milioi tonelada pisatzen dituela. Hau nola da posible?
- Atomo baten diametroa 10^-8 zentimetro dira. Likido eta solido ohikoetan atomoak oso elkartuta
daude → dentsitatea atomoen tamainaren eta atomoen pisuaren mende dago.
- Ohiko solidoetatik, dentsitate baxuagoena
solidifikatutako hidrogenoa da, 0,076 gramo
zentimetro kubikoko pisatzen dituena.
- Dentsoena, osmioa da (metal arraroa) 22,48
gramo zentimetro kubikoko pisatzen dituena.

3. - Atomoak bola trinkoak izango balira, haien zentimetro kubiko
batek ezin luke kilogramo ezta tonelada bat pisatu.
- Baina atomoak ez dira trinkoak. Ernest Rutherford 1909an frogatu
zuen atomoak gehien batean espazio hutsak zirela.
- Atomoen kanpokoaldea
elektroi arinak ditu
- Masaren %99,9a nukleo
atomikoa da.

4. - Nukleo atomikoak 10^-13 zentimetroko diametroa du → atomoaren 1/100.000
- Materiazko esfera baten atomoak marruskatu ahalko balira, elektroi guztiak desplazatuz eta
nukleo atomikoak kontaktuan utziz, esferaren diametroa bere tamainaren 1/100.000 txikiagotuko
litzateke.
- Lurra konprimatu ahalko balitz nukleo atomikoen baloi bat izan arte, bere
materia guztia 130m diametro dituen esferara murriztuko litzateke.
- Eguzkia 13,7 km diametroa izango luke.
- Unibertsoko materia guztia kontaktuan dauden nukleo atomikoetan bihurtu
ahalko balitz, ehun milioi kilometro diametro duen esfera lortuko genuke
(asteroideen gerrikoan sartuko litzatekena)

5. - Izarren erdigunean dauden beroa eta presioek
egitura atomikoa hausten dute eta nukleo
atomikoak elkarrekin jartzen dira.
- Eguzkiaren erdiguneko dentsitatea osmioarena
baino altuagoa da, baina nukleo atomikoak
mugitzen direnez, gas bat izaten jarraitzen du.
- Badaude atomo suntsitu horietaz osatzen diren
izarrak. Adb→ Sirio izarraren kidea “nano
zuria” dena, Urano planetaren antzekoa da, eta
hala ere, Eguzkiaren masaren antzekoa du.
nano zuria

6. - Nukleo atomikoak protoiak + neutroiak
-Karga elektrikoa positiboa dute eta bere artean
aurka egiten dute→ leku konkretu batean ezin dira
100 baino gehiago bildu
- Neutroiek ez dute karga eta baldintza egokietan
nahi bezala bildu daitezke “neutroien izarra”
sortzeko.
-Pulsarrak neutroien izarrak dira

7. -Eguzkia neutroien izar batean bilakatuko balitz, bere
masa guztia geratuko litzateke kontzentratua pilota
batean, errealitatean duenaren diametroaren 1/100.000
izango lukeena eta bere bolumena errealitatearen
(1/100.000)^3 izango litzateke.
- Bere dentsitatea orain duenaren
1.000.000.000.000.000 (mila bilioi) aldiz handiagoa
izango litzateke.

8. - Gaur egun Eguzkiaren dentsitatea 1,4 gramo zentimetro kubikoko da. Neutroien izar bat izango balitz
bere dentsitatea 1.400.000.000.000.000 (mila laurehun bilioi) gramo zentimetro kubikoko izango
litzateke.
Neutroien izar baten zentimetro kubiko bat
1.400.000.000 (mila laurehun milioi) tonelada
pisatzera ailegatu daiteke.

9. 24. Zergatik daukate kometek buztana?
- Kometen forma, beste gorputzekiko oso desberdina da. Hau da, haien silueta ez da
gardena, baizik eta lausoa eta buztan arin bat erakusten du.
-Lehen pentsatzen zen buztan hori emakume abaildu baten ilea zela. Horren
ondorioz, “cometa” izena eman zitzaion haren buztanari, izan ere, latineko hitza
“cabello” esan nahi du.
- XVIII. mendean aurkitu zen kometa batzuk Eguzkiaren
inguruan orbita erregular batean biratzen zirela (nagusiki
luzanga formakoak). Orbita bakoitzeko mutur urrunean
ikustezinak ziren, baina aldi batez hamabi, ehun edo mila
urteetan zehar ikusgai izaten ziren.

10. - 1950ean Jan H. Oort astronomoak iradoki zuen hodei handi baten
existentzia. Eguzki Sistemaren inguruan biratzen zuena milaka planetoidekin.
Gure sistematik oso urrun dagoena (Eguzkitik Plutonera dagoen distantzia
mila aldiz). Hodei horretan milaka planetoide egon arren, ikustezinak dira.
- Batzuetan, grabitate indarraren eraginez, hurbilen dauden izarrek haien
mugimendu orbitala moteldu egiten dute eta Eguzkirantz erortzen hasten
dira.
- Aldi horretako batean, planetoide batek Eguzki Sistema zeharkatu egiten du
eta Eguzkiaren inguruan biratzen hasten da milaka kilometroko abiadurara
eta horrela sortuko zen kometa.

11. - 1950. urtean gutxi gorabehera, Fred L. Whipple astronomoak esan zuen kometek nagusiki osatuta
zeudela amoniako, metano eta materia arrokatsuz.
- Hodei honek oso urrun dago Eguzkitik eta substantzia guztiak izoztuta daude, kometak barne. Eguzki
Sisteman sartzean, beroa geroz eta handiagoa da eta ondorioz, izotza desizoztu egiten da lurrundu arte.
Izotz geruzan gelditu diren partikula arrokatsuak libre gelditzen dira eta kometaren nukleoa, hautsez eta
baporez egindako hodei batez inguratuta gelditzen da.

12. - Eguzkiko haizeak indar handiago bat egiten du kometaren grabitate indarrarekiko. Eguzki haize
horrek, kometaren hodeia bultzatu egiten du Eguzkitik urruntzen.
- Eguzkitik geroz eta gehiago kometa hurbiltzean, hodei horrek luzatu egiten da buztan luzanga bat
sortuz. Beraz, kometa Eguzkitik geroz eta hurbilago egon, buztana luzeagoa izango da.

13. - Kometa batek ez du asko irauten Eguzki Sisteman. Eguzkitik hurbil dagoen bakoitzean, materia galera bat izaten du.
Dozena bat bira eman ondoren, kometa nukleo txiki arrokatsu batean edo meteoroz egindako hodei batean desegiten
da.
- Eguzkiaren inguruan dauden orbita erregularretan biratzen dute segida bat sortuz, “corrientes de meteoro” deiturikoa.
Orbita batek atmosfera lurtarra zeharkatzen duenean, izar erranten zabaltze bat gertatzen da. Beraz, kometa hildak dira.