1. «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәні
Дәріс № 12
Тақырыбы: Радиоактивті қалдықтар
«Экология және геология» кафедрасы
аға оқытушы: Баймукашева Ш.Х.
2. Радиоактивті қалдықтар (РАҚ) – адам
әрекеті нәтижесінде түзілген
радионуклидтері бар биологиялық
немесе техникалық зиянды заттар.
РАҚ қауіптілігі ең алдымен оның
құрамындағы радионуклидтердің
биосферада таралып, тірі ағза
клеткасында, сонымен қатар, адам
жасушасында да, генетикалық
өзгерістер туғызуында жатыр.
РАҚ мәселесі – «ХХІ ғасыр күн тәртібінің» құрамдас
бөлігі. Бұл құжатта радиоактитвті қалдықтармен жұмыс
істеу шараларының, осы салада халықаралық
серіктестікті кеңейту, РАҚ қауіпсіз сақтау мен көмуді
мемлекетпен қамтамасыз ету бойынша шаралар жүйесі
қарастырылған.
3. РАҚ пайда болуы:
атомдық энергетиканың барлық
сатысында;
ядролық қаруды өндіруде,
пайдалануда, жоюда;
радиоактивті изотоптарды өндіру
мен пайдалануда.
4. Ядролық қару арсеналынан, жарылғыш заттар өндіретін ЯЭУ және
АЭС-тен басқа ҚТО-ны радиоактитві ластаудың көздері:
- атомды мұзжарғыш флоты;
- күштік ЯАҚ бар су асты және су үсті әскери кемелері (және қару
таситын);
- осындай кемелердің судоремонттық, судоқұрылыстық
зауыттары;
- әскери өнеркәсіптік кешеннің РАҚ өңдеп, пайдаға асырумен
айналысатын кәсіпорындар және АЭС;
- батып кеткен атомдық кемелер;
- бортында ЯАҚ бар ғарыштық аппараттар;
- РАҚ көмілген жерлер.
5. РАҚ әртүрлі белгілері бойынша жіктейді: агрегаттық күйі бойынша, сәулелену құрамы (түрі)
бойынша, тіршілік уақыты бойынша (жартылай ыдырау периоды), белсенділігі бойынша (сәулелену
қарқындылығы) 1-сурет. Радиоактивті қалдықтарды жіктеу (Е.Э.Боровский, 2000) РАҚ ішінде
агрегаттық күйі бойынша көп таралғаны сұйық және қаттысы, ол негізінен АЭС жұмысы кезінде (1т
ТВЭЛ-ді өңдеу 0,9 м 3 жоғары белсенді және 150 м 3 орташа белсенді РАҚ береді), ядролық отын алу
жұмыстарында түзіледі.
6. Казгидромет атмосфераның
радиоактивті заттармен ластануын
гамма- сәуленің дозасының қуатын
өлшеу және қалалардағы радиоактивті
шығарындыларды өлшеу жолымен
анықтайды.
«Волковгеология» ұйымы ҚР аудандарын
бұрында уран алудан радиоактивті
заттармен ластанған зоналарға бөледі және
радиация деңгейі мониторингі үшін
нүктелерді анықтайды. «Волковгеология»
залалданған облыстардың радиациялық-
гигиеналық сипаттамасын құру саласында
ҚР ДМ санэпидемқызметімен серіктестіктес.
7. ҚР ұлттық ядролық орталығы
бұрынғы СЯП территориясының
радиологиялық және экологиялық
күйін бағалануын жүргізеді.
Радиоактивті ластану облыстары
бұрында қауіпсіз деп саналған
жерлерде байқалды.
Қазақстанның РАҚ кадастры құрамына
РАҚ сақтау мен көмудің 529 орны кіреді,
оның ішінде; 127 – уран алу және өңдеу
өнеркәсібі бойынша; 76 – урандық емес
кәсіпорындар бойынша; 16 – ядролық
жаралыс жүргізу орындары бойынша; 5-
ядролық энергетикалық қондырғылар;
305 – радиоизотопты өнімді қолданатын
кәсіпорындар бойынша.
8. Өнеркәсіптің осы саласы бойынша
кәсіпорындар Қазақстанның түгелімен
дерлік территориясында бар. Олардың
ішіндегі ең ірілері Целинный тау-
химиялық комбинаты (ОҚ, Орталық
Қазақстан), Үлбі металлургиялық
комбинаты, Ертіс хим-металлургиялық
зауыты (ШҚ), Каспий маңы тау-
металлургиялық комбинаты (БҚ),
Оңтүстік Қазақстанның кенбақылауы.
1999 бен 2003 жылдар аралығында уран
алудың қоршаған ортаға әсерін
бағалау жүргізілді. 2004 жылы Үлбі
металлургиялық кобинатының
(«Казатомпром») бақылау жүйесі ISO
стандарттарына сәйкестігіне бағаланды.
9. РАҚ жинау мен сорттау олардың
пайда болу және өңделу орындарында
қалдықтарды жіктеу жүйесіне сәйкес
радиациялық, физикалық және
химиялық сипаттамаларын есепке ала
отырып жүзеге асырылады.
Алғашқы сорттау құрамына
қалдықтарды радиоактивті және
радиоактивті емес құрамдастарға
бөлу кіреді.
Алғашқы сұйық және қатты РАҚ сорттау
қалдықтарды қабылданған
технологиялар бойынша өңдеу үшін
және ары қарайғы сақтау мен көму
үшін әртүрлі категорияларға бөлуге
бағытталады.
10. Жартылай ыдырау периоды 15 тәуліктен
аз радионуклиді бар РАҚ басқа РАҚ бөлек
жиналады, арнайы сәйкес ұсталымнан
кейін қатты қалдықтар қарапайым
өнеркәсіптік қалдықтар сияқты
жойылады, ал сұйық қалдықтар
айналымды щаруашылықты-техникалық
сумен қамтамасыз ету және шаруашылық-
тұрмыстық канализацияға құюға
пайдалануға болады.
Мүмкіндігінше, РАҚ физикалық,
химиялық және биологиялық инертті
күйге ауыстырылуы керек.
Құрамында альфа-сәулесі мен
трансуранды радионуклидтері бар РАҚ
пен өзінің ресурсын өңдеп болған
радионуклидті сәулелену көздерінің аса
жоғары радиациялық қауіптілігіне
байланысты бұл РАҚ басқа
қалдықтардан бөлек жинақталады.
11. РАҚ-мен әрекет етудің маңызды элементіне
оларды кондиционерлеу жатады, ол
қауіпсіздікті қамтамасыз етеді, олардың
көлемін азайтады және тасымалдауға,
сақтау мен көмуге ыңғайлы форма береді,
радионуклидтердің қоршаған ортада
таралуын азайтады.
Кондиционерленген РАҚ радиациялық,
химиялық, физикалық механикалық,
жылулық және биологиялық әсерлерге
оптимальді тұрақтылығын қамтамасыз
ететін қатты агрегаттық күйде болуы керек;
аз ерігіш және жер асты және үсті
суларымен сілтіленуі керек.
12. РАҚ сақтау сақтаудың барлық
уақытында қалдықтардың қауіпсіз
изоляциясын қамтамасыз ететін және
оларды сосын қайтып алуға болатын
жағдайларда әртүрлі категориялардағы
қалдықтар үшін жеке жүргізіледі.
Радионуклидтерінің ыдырау уақыты бір
жылдан аз, қысқамерзімді
қалдықтарды көмуге жібермей сақтауға
және ары қарай оларды радиоактивті
емес қалдықтарға қосуға рұқсат етіледі.
13. РАҚ уақытша сақтауды контейнерлерде
жүргізген дұрыс. РАҚ бар контейнерден 1
м қашықтықтағы гама-сәуленің
атмосферадағы қуаты 0,1м Гр/сағ болуға
рұқсат. Ал РАҚ сақтау орнынан тыс
гамма-сәуленің дозасы 0,005м Гр/сағ
аспау керек. Жинағыш-контейнерлер
дезактивациясы үшін арнайы орын
дайындалуы керек.
Жер үсті қондырғыларында сақтау
кезінде контейнердің ұзақтығы
(қызмет уақыты) РАҚ-ды геологиялық
формацияларға көмуге дейінгі
сақтау уақытына тең келеді де 50 жылдан
кем болмайды.
Жартылайыдырау периоды 30
жылдан көп емес радионуклиді бар
(Сs- 137 қосқанда) орташа белсенді
және барлық төмен белсенді
кондиционерленген қалдықтарды
ұзақ мерзімдік көму мен сақтау беттік
типті қондырғыларда жүзеге асады.
Ал жартылайыдырау периоды 30
жылдан асатын қалдықтар жер асты
қондырғыларында жүзеге асырылуы
керек.
14. РАҚ көму оларды адам мен қоршаған ортадан ұзақ периодқа
қауіпсіз изоляциясына бағытталған, кейде қол жетімсіз қылып.
Көму кезінде адамның радиациялық қауіпсіздігі
қалдықтардың потенциалды қауіптілігінің барлық уақытында
қамтамасыз етілуі керек.
Беттік көму жергілікті де, аймақтық деп те ұйымдастырылуы
мүмкін.
РАҚ геологиялық
формацияларға көму аймақтық
және орталықтандырылған деп
ұйымдастырылады. Аймақтық
және орталықтандырылған
могильниктер жеке қайта
құрылған көму орнына
немесе объект территориясына
– РАҚ ірі жеткізушісінің орнына
құрылады.
15. Инженерлік және табиғи барьерлермен
құрылатын радиациялық қорғау
қалдықтардың келесідей изоляциясын
қамтамасыз етуі керек:
халыққа жоспарланатын радиациялық әсер
деңгейі жылдық индивидуалды
эффективті сәулелену дозасынан – 0,01 м3в
аспайтындай.
Сәулеленудің радионуклидті көздерін көму
оларды транспорттық контейнерлерден
шығарған соң арнайы ыдыстарда жүзеге
асырылуы керек. Көму алаңы жер бетілік
және жер астылық кешендер объектісіне,
санитарлы-қорғау зонасына және бақылау
зонасына, ал геологиялық формацияға көму
кезінде – тау отводына ие болуы керек.
16. РАҚ жер үстілік және астылық көму орнының
гидрологиялық, топографиялық, сейсмикалық,
тектоникалық, климаттық және әлеуметтік
жағдайы арнайы нормативті құжаттармен
регламенттелген көму орнына қойылған
нормативті-техникалық талаптарға сай болуы
тиіс.
Соңғы уақытта ұсынылған РАҚ көмудің
әдістеріне:
Континентальді геологиялық
формацияларда көму;
Мұхит түбінде немесе оның кендерінеөму;
Трансмутация мақсатында реакторларда
ұзақмерзімді трансуранды элементтерді
сәулелендіру;
Атмосферадан тыс жерге ракета арқылы
ұшыру.
Халықаралық зерттеулер осы әдістердің
алғашқысына назар бөлуде.
