1. «Радиациялық қауіпсіздік негіздері» пәні
Дәріс № 5
Тақырыбы: Ағзалардың радиосезімталдығы
«Экология және геология» кафедрасы
аға оқытушы: Баймукашева Ш.Х.
2.
3.
4. Радиацияның тікелей әсері –
молекулалардың ионизациясы, оның
нәтижесі болып ДНҚ (Дезоксирибонуклеин
қышқылы)мен басқа макромолекулалардың
өзгеруі, және клетканың негізгі құрамын
құрайтын молекула суларынан бірнеше
жоғары реакциялық өнімдердің түзілуін
анықтау.
Жердегі барлық тірі зат иондық сәулеге
немқұрайлы емес. Алайда, белгілі бір
биологиялық түрдің радиацияға сезімталдығы
(радиотұрақтылық немесе радиорезистенттілік)
тек оған ғана тән және басқалардан
ерекшеленеді. Басқаша айтқанда, бірдей доза
адамға ақырғы болса, кей бактерия мен
насекомдарға жағымды болуы мүмкін.
Ядролық реактор каналында 100000Гр
дозасында сәтті өмір сүретін бактериялар бар.
5. Иондаушы сәуленің зақымдаушы
әсері биологиялық маңызды
молекулалардың зақымдануымен
байланысты болады. Жасушадағы
мұндай молекулаларға нуклеин
қышқылдары, ДНҚ, РНҚ,
нуклеотидтерден тұратын сызықты
полимерлер жатады. Олар
биологиялық ақпаратты сақтайды,
ұрпағына таратады және ақуыз
синтезі кезіндегі ДНҚ-да жазылған
ақпаратты жүзеге асырады.
Радиацияның тікелей әсері –
молекулалардың ионизациясы.
Оның нәтижесі болып ДНҚ мен басқа
макромолекулалардың өзгеруі, және
клетканың негізгі құрамын құрайтын
молекула суларынан бірнеше жоғары
реакциялық өнімдердің түзілуі табылады.
6. 2Гр шамасындағы дозада
клеткада жарты миллионға
жуық иондау акті
жүреді, ол адамның түрлі
ұлпаларының 10-нан 90%-ға
дейінгі жасушаларының
жойылуына алып келеді.
7. Бір түр ішінде де радиосезімталдық
деңгейі оның жасы мен жынысына
қарай өзгеруі мүмкін. Сонымен
қатар, тіпті бір ағзада да әртүрлі
жүйелердің жасушалары мен
ұлпалары радиосезімтал да
(қантарату жүйесі, ішек эпителиі),
радиотұрақты да (бұлшық ет, жүйке,
сүйек ұлпалары) болуы
мүмкін.
Радиосезімталдық критерийлері биообъектінің
өміршеңдігінің сатысына негізделген.
Осындай мақсатта ЛД50/30 өлшемі –
сәулеленудің ажалды дозасы қолданылады.
Бұл жағдайда бір айда зерттелетін ағзалардың
тең жартысы өледі.
8. 1 -кесте. Бір реттік гамма-сәулеленуде әртүрлі нысандардың радиосезімталдығы, ЛД 50/30
Нысан Доза, Гр
Қой
Теңіз шошқасы
Есек
Ит
Адам
Әр түрлі маймылдар
Әртүрлі линиядағы тышқандар
Әртүрлі линиядағы егеуқұйрықтар
Құс, балық
Қоян
Жылан
Жәндіктер
Жоғарыөсімдіктер
Қарапайымдар
Балдырлар
Әртүрлі бактериялар
Әр кластағывирустар
1,5 -3,0
1,5 -3,5
2,0 -4.0
2,5 -3,0
2,5 -4,0
2,0 -6,0
6,0 -15,0
7,0 -9,0
8,0 -20,0
9,0 – 10.0
80 -200
10 -100
10 -1500
1000 – 3000
180 -1000
50 -7500
4500 -7000
9. Радиотерапия кезінде кей ауруларда
бірінші сеанста ақ бас айналымы, жүрек
айну, әлсіздік сезіледі. Басқалары
болса, емнің барлық курсын ешқандай
ауыртпалықсыз көтереді. Бұл жерде
үлкен рольді иммунитет, ауруға деген
төзімділік, ағзаның жалпы жағдайы
ойнайды. Сәулеленуге ең сезімтал кез –
эмбриондық кезең.
Анасы үшін қауіпсіз доза іштегі балаға
зиян тигізуі мүмкін.
10. 2 -кесте. Дозаға байланысты адамның сәулелі зақымдануы
Доза, Гр Эффект
Шамамен 2000 Сәуле астындағы өлім
10-100 Сәуле ауруының церебральді формасы (коматозды жағдай, 1-2 сағ кейін
ажалды қорытынды).
6-10 Сәуле ауруының ішекті формасы (ішек
сілемейлісінің ауыр зақымдануы, 3-12 тәул кейін ажалды қорытынды).
4-6 Сәуле ауруының жілігті формасы (жілік майының ауыр зақымдануы,
ішек сілемейлісінің зақымы)
2-4 Әуле ауруының орташа ауырлығы (орташа өмір жасының 3-9 жылға
қысқаруы).
1-2 Иммунодефицитті жағдай (дәстүрлі кейінгі
канцерогенез және т.б.).
0,5-1 Қан айналым бұзылуы, иммунитет бұзылуы, мутацияның екі еселенуі,
қауіпті ісіктің пайда болуы).
0,1-0,5 Уақытша еркектік залалсыздық
0,05-0,1 Мутацияны тіркеу
0,002-0,05 Тіршілік әрекетін стимуляциялау
0,001-0,002 Тіршілік әрекетінің оптимумы
0,001-дан кем Тіршілік әрекетінің құлдырауы
11. Бақылау сұрақтары:
1. Радиосезімталдық деген не?
2. Әртүрлі биологиялық түрлер үшін ажалды дозаны сипаттаңыз.
3. Әртүрлі факторлардың радиосезімталдыққа әсерін сипаттаңыз.
