1. 1
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
Źródło: http://pl.fotolia.com/
KURS Zasady pielęgnacji włosów
MODUŁ Techniki i metody pielęgnacji włosów
2. 2
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
2 Techniki i metody pielęgnacji włosów
2.1 Pielęgnacja włosów
Pielęgnacja – to zestaw czynności higienicznych i pielęgnacyjnych, których celem
jest utrzymanie czystości oraz prawidłowej fizjologii włosów i skóry głowy.
Elastyczność, połysk i sprężystość włosów uzyskuje się dzięki używaniu odpowiednich
preparatów i prawidłowemu wykonywaniu czynności pielęgnacyjnych. Do zbiegów
pielęgnacyjnych zaliczamy:
szczotkowanie włosów – powoduje rozprowadzenie na długości włosów
wydzieliny gruczołów łojowych, poprawia ich sprężystość, oczyszcza skórę
i włosy z zanieczyszczeń, masuje skórę głowy;
mycie – polega na oczyszczaniu skóry głowy oraz włosów;
masaż – poprawia ukrwienie skóry i relaksuje;
czesanie – powoduje utrzymanie ładu we fryzurze i usuwanie zanieczyszczeń;
strzyżenie końcówek – usuwa uszkodzone, stare końce włosów oraz je odświeża;
ochrona – zabezpiecza włosy przed działaniem szkodliwych czynników
chemicznych stosowanych w preparatach fryzjerskich i działa profilaktycznie;
regeneracja – wzmacnia strukturę wewnętrzną włosów;
kondycjonowanie – wpływa na wygląd włosów, od jednego do drugiego mycia;
stymulacja pracy mieszków włosowych – reguluje procesy fizjologiczne
mieszków włosowych, zapobiega powstawaniu łupieżu (preparaty do stymulacji
mają w składzie kwas salicylowy, który zapobiega powstawaniu grzybów,
łysieniu i przetłuszczaniu się skóry głowy).
Wybór zabiegu i czynności pielęgnacyjnych uwarunkowany jest stanem włosów.
Pielęgnacja ma charakter mechaniczny i chemiczny1:
pielęgnacja mechaniczna: czesanie, szczotkowanie, strzyżenie i masaż;
pielęgnacja chemiczna: zabiegi, do których wykonania stosuje się preparaty
fryzjerskie.
2.1.1 Pielęgnacja mechaniczna
Czesanie (porządkowanie) włosów powinno się wykonywać spokojnymi
ruchami, zgodnie z kierunkiem ułożenia łusek włosowych (z góry na dół). Włosy czesze
się warstwami, przesuwając się stopniowo od końcówek ku nasadzie.
1 Hülsken M., Kortekamp H., Wiggelinghoff B., Fryzjerstwo wraz z poradami kosmetycznymi, REA,
Warszawa 2006;
3. 3
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
Szczotkowanie wykonuje się 1–2 razy dziennie (przy włosach z przetłuszczającą
się skórą głowy zabieg należy wykonywać rzadko albo raz dziennie miękką szczotką).
Wykonuje się je płynnymi ruchami, zgodnie z kierunkiem wzrostu włosa (od nasady po
końce).
Mycie włosów wykonywane jest w przypadku ich zbrudzenia, w celu usunięcia z
nich i ze skóry głowy łoju, zanieczyszczeń i drobnoustrojów chorobotwórczych.
W czasie zabiegu wykonuje się również masaż skóry głowy.
Masaż skóry głowy (fryzjerski) jest to ruch rąk wywierający nacisk na skórę
głowy. Masaż wykonywany jest schematycznie i w określonym czasie. Pod jego
wpływem dochodzi do zwiększenia ilości krwi w naczyniach włosowatych, dzięki czemu
dochodzi do odżywienia cebulki włosa. Kierunek masażu powinien być od czoła do
karku i pionowy w okolicy skroni.
2.1.2 Pielęgnacja chemiczna
Wyróżnić można następujące typy zabiegów:
pielęgnacja ramowa – wykonywana w salonie fryzjerskim;
pielęgnacja kompleksowa – pełna pielęgnacja w salonie i w domu.
Pielęgnacja ramowa – to pakiet usług specjalistycznych opracowywanych przez
profesjonalne firmy fryzjerskie. Zabiegi ze wskazanego zakresu wymagają specjalnego
przeszkolenia i uzyskania odpowiednich certyfikatów potwierdzających umiejętności
fryzjera.
Pielęgnacja kompleksowa składa się z pojedynczych zabiegów wykonywanych
w salonie przez fryzjera, jak również przez klienta w domu. Pielęgnacja ta obejmuje
najczęściej zabiegi stymulacji i regulacji procesów fizjologicznych włosów, ochrony,
kondycjonowania i regeneracji.
Rodzaje zabiegów pielęgnacyjnych:
kondycjonowanie – ma na celu krótkotrwałą poprawę stanu włosów. Jest to
zabieg doraźny o działaniu pielęgnującym zewnętrzną warstwę włosów,
wykonywany między jednym a drugim myciem. Zasady kondycjonowania:
− produkty nakłada się na czyste i wilgotne włosy,
− środek kondycjonujący powinien być odpowiednio dobrany do typu i stanu
włosów na podstawie diagnozy,
− preparat rozprowadza się na włosy w ilości wskazanej przez producenta
(zbyt duża jego ilość może obciążyć i zmatowić włosy),
− należy przestrzegać czasu działania preparatu na włosy wskazanego przez
producenta,
− po nałożeniu preparatu można przykryć głowę czepkiem foliowym czy
ręcznikiem i podgrzać suszarką lub sauną, jeżeli producent preparatu zaleca
takie działanie;
cele kondycjonowania:
4. 4
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
− ochrona przed utratą wody,
− wygładzenie i zmniejszenie porowatości łusek włosowych do następnego
mycia włosów,
− uzupełnienie ubytków w zewnętrznej warstwie włosa,
− wyrównanie ujemnych ładunków gromadzących się na powierzchni włosów
(włosy przestają się elektryzować);
regeneracja – ma na celu długotrwałą poprawę stanu włosów. Zabiegi wykonuje
się na włosach uszkodzonych i zniszczonych. Składają się one z serii zabiegów,
a ich ilość zależy od stopnia zniszczenia włosów. Zasady regeneracji:
− stosowanie odpowiednich odstępów między kolejnymi zabiegami,
− prawidłowa diagnoza i dobór oraz zaplanowanie odpowiedniej pielęgnacji,
− dokładne wykonywanie wszystkich czynności składających się na dany etap
regeneracyjny;
Rysunek 2.1 Zasady regeneracji
Źródło: opracowanie własne
cele regeneracji:
− likwidacja ubytków w strukturze włosów,
− stopniowa odbudowa uszkodzonych fragmentów włosów,
− poprawa właściwości i stanu włosów – wytrzymałości mechanicznej,
elastyczności i sprężystości włosów;
ochrona – polega na zabezpieczeniu włosów przed szkodliwym działaniem
czynników zewnętrznych (promieni UV, wolnych rodników, preparatów
fryzjerskich). Środki ochronne zazwyczaj działają synergistycznie
z kondycjonerami i preparatami regenerującymi. Pobudzenie i regulacja
procesów fizjologicznych włosów polega na użyciu preparatów posiadających
substancje aktywne działające na mieszki włosowe. Zabieg wykonuje się w celu:
5. 5
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
− pobudzenia procesów odnowy naskórka,
− poprawienia krążenia,
− przyspieszenia porostu włosów i przeciwdziałania ich wypadaniu,
− normalizacji gruczołów łojowych,
− regulacji zaburzeń skóry głowy, np. łupieżu.
Zabieg pielęgnacyjny efektywnie wzmacnia, odżywia i reguluje procesy
fizjologiczne. Należy pamiętać, że nie wolno używać leczniczych środków stymulujących
bez konsultacji lekarza dermatologa czy endokrynologa.
2.2 Dobór techniki do rodzaju pielęgnacji
Wybór czynności pielęgnacyjnych czy zabiegu pielęgnacyjnego zależy od stanu
włosa. Fryzjer analizuje włosy metodą organoleptyczną, a do dokładniejszej oceny ich
struktury stosuje mikrokamerę.
2.2.1 Włosy normalne, suche, zniszczone i przetłuszczające się
Zapoznaj się z prezentacją „Dobór techniki do rodzaju pielęgnacji”. Dowiesz
się z niej więcej na temat pielęgnacji włosów normalnych, suchych, zniszczonych
oraz przetłuszczających się.
2.2.2 Włosy farbowane, rozjaśniane, po trwałej ondulacji
Wszelkie zabiegi chemiczne trwale zmieniają kształt i kolor włosów, wpływając
na ich stan. Keratyna jest białkiem elastycznym, zwartym i rozciągliwym, ale nie jest
niezniszczalna. Pod wpływem zabiegów chemicznych włosy tracą wilgoć, połysk, stają
się porowate, szorstkie, łamliwe, z rozdwojonymi końcówkami, mają tendencję do
plątania sprawiając problem podczas rozczesywania. Włosy samoistnie bardzo powoli
się regenerują, dlatego ich pielęgnacja powinna polegać na zabiegach regenerujących.
Przyczyny powstawania uszkodzeń:
nieprawidłowe dobranie preparatów do zabiegów chemicznych;
czynniki atmosferyczne;
nieumiejętne przeprowadzenie zabiegów chemicznych;
nieodpowiednie stosowanie kosmetyków pielęgnacyjnych.
Pielęgnacja włosów polega na:
używaniu preparatów hamujących niszczenie keratyny i uzupełniających jej
ubytek;
stosowaniu preparatów domykających łuskę włosów i nadających im połysk oraz
działających wygładzająco;
stosowaniu preparatów ochronnych przed zabiegami chemicznymi;
6. 6
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
używaniu neutralizatorów po zabiegach chemicznych;
odpowiednim doborze środków do pielęgnacji i do mycia w zależności od rodzaju
zabiegu, jaki zastosowano na włosach, delikatnym czesaniu i rozczesywaniu.
2.2.3 Włosy dziecka
Nieco innego sposobu postępowania wymaga od fryzjera pielęgnacja włosów
dziecka. Należy pamiętać, że włosy dziecięce są delikatniejsze. Do ich mycia stosuje się
szampony zawierające niejonowe środki powierzchniowo czynne, które nie powodują
podrażnień śluzówek i wykazują łagodnie działanie myjące. Włosy myje się raz
w tygodniu, ponieważ do okresu pokwitania gruczoły łojowe produkują mniejszą ilość
płaszcza lipidowego. Przy dłuższych włosach poleca się stosowanie delikatnych
odżywek o działaniu kondycjonującym, które ułatwiają rozczesywanie. Włosy małych
dzieci powinny wysychać samoistnie na powietrzu, natomiast u starszych dzieci można
suszyć suszarką.
Rysunek 2.2 Mycie włosów dziecka
Źródło: http://pl.fotolia.com/id/4685180
2.2.4 Mechanizm mycia włosów
Sposób mycia włosów na mokro
Do zabiegu używa się szamponów detergentowych. Jest to najczęściej stosowany
sposób mycia włosów. Wykonuje się go dwoma technikami:
do przodu, technika stosowana w warunkach domowych;
do tyłu, technika stosowana w salonach fryzjerskich.
7. 7
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
Rysunek 2.3 Technika mycia włosów
Źródło: http://pl.fotolia.com/id/36847767
Etapy mycia na mokro:
operacje przygotowawcze:
− zanim przystąpimy do mycia włosów przeprowadza się diagnozę włosów
w celu doboru odpowiedniego środka myjącego i odżywki o działaniu
kondycjonującym,
− przygotowanie stanowiska pracy,
− zabezpieczenie odzieży klienta;
mycie włosów;
operacje końcowe – kondycjonowanie, osuszenie włosów i rozczesanie.
Zapoznaj się z materiałem videocast „Mechanizm mycia włosów”. Dowiesz
się z niego więcej na temat mycia włosów na mokro, mycia na sucho oraz mycia
środkami specjalnymi.
Środki powierzchniowo czynne (SPC), które są składnikami szamponów, mają za
zadanie rozpuszczać tłuszcz i tworzyć ,emulsję z cząsteczkami brudu. Zbudowane są
z cząsteczek o podwójnej strukturze i składają się z części lipidowej (umożliwiającej
łączenie cząsteczek tłuszczu) i hydrofilowej (umożliwiającej łączenie cząstek wody).
W czasie mycia substancje myjące łączą się z wodą na powierzchni włosa, doczepiają się
8. 8
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
do tłustych cząstek brudu i stopniowo odrywają je od powierzchni skóry głowy
i włosów (emulgowanie). Wytworzona emulsja razem z pianą jest spłukiwana2.
Rysunek 2.4 Mechanizm mycia włosów
Źródło: Hülsken M., Kortekamp H., Wiggelinghoff B., Fryzjerstwo wraz z poradami kosmetycznymi, REA,
Warszawa 2006
2.2.5 Działanie preparatów myjących i odżywczych na włosach
Preparaty do pielęgnacji włosów mogą mieć działanie doraźne (maskują
uszkodzenia i wady włosów) lub długofalowe (wpływają na strukturę oraz
funkcjonowanie włosów i skóry głowy). Wyróżnia się preparaty o działaniu:
kondycjonującym, regenerującym, ochronnym oraz stymulującym i regulującym procesy
fizjologiczne włosów i skóry głowy.
Kondycjonery
Zaliczamy do nich:
balsamy;
odżywki aktywnie działające na powierzchni włosa (poprawiają kondycję łusek).
Działają doraźnie, efekt pielęgnacyjny jest krótkotrwały. Po ich zastosowaniu
włosy stają się miękkie w dotyku, puszyste, elastyczne, o ładnym połysku.
Preparaty ochronne
Mają postać emulsji, roztworów, działają na powierzchni włosów. Osadzają się na
łuskach tworząc filtr izolujący włókna włosa przed niszczącymi czynnikami
zewnętrznymi. Stosowanie ich ułatwia rozczesywanie i zapobiega plątaniu. Specyficzną
grupą preparatów ochronnych są środki używane przed zabiegami chemicznymi
(farbowaniem, rozjaśnianiem, prostowaniem chemicznym itp.).
Zabezpieczają strukturę włosa przed działaniem reduktorów, oksydantów,
wyrównują strukturę oraz uzupełniają ubytki, polepszają wygląd i wytrzymałość
włosów.
Preparaty regenerujące
Najczęściej są nimi: kremy, maski, odżywki długotrwale poprawiające strukturę
włosów. Zawarte w nich substancje aktywne wnikają do wnętrza włosa. Wbudowują się
w cement międzykomórkowy, substancję uszczelniającą znajdującą się w korze włosa
i w łańcuchy keratynowe. Efekty działania w początkowej fazie stosowania są prawie
niezauważalne, dopiero po dłuższym czasie używania poprawia się wytrzymałość
mechaniczna, nawilżenie, odżywienie.
2 Hülsken M., Kortekamp H., Wiggelinghoff B., Fryzjerstwo wraz z poradami kosmetycznymi, REA,
Warszawa 2006.
9. 9
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
Preparaty stymulujące i regulujące procesy fizjologiczne3
Występują w postaci: płynów, lotionów czy ampułek zawierających wysoko
skondensowane substancje aktywne. Efekt stosowania to: odżywienie, wzmocnienie
i stymulacja wzrostu włosów.
Celem stosowania tych środków jest:
regulacja innych zaburzeń, np. łupieżu;
poprawa ukrwienia skóry głowy i mieszków włosowych;
normalizacja pracy gruczołów łojowych;
przyspieszenie porostu i hamowanie wypadania włosów;
stymulacja procesów odnowy naskórka.
Zapoznaj się ze stroną http://www.fryzury.lux-
link.info/artykuly/pielegnacja_wlosow_preparaty.html, aby dowiedzieć się więcej
o wpływie preparatów kosmetycznych na włosy.
2.2.6 Postacie środków pielęgnacyjnych
Emulsja
Mieszanina dwóch nierozpuszczalnych wzajemnie cieczy. Składa się z dwóch faz:
wodnej i olejowej (tłuszczowej). Jednolitą konsystencję preparatu uzyskuje się przez
zastosowanie tzw. emulgatorów. Wyróżnia się emulsje typu:
woda/olej (w/o) – faza wodna jest zawieszona w fazie tłuszczowej;
olej/woda (o/w) – faza tłuszczowa jest zawieszona w fazie wodnej.
Preparaty pielęgnacyjne z przeważającą fazą wodną – to balsamy, a z fazą
tłuszczową – to kremy. Środki kondycjonujące lub regenerujące do włosów
z niewielkimi uszkodzeniami – to emulsje typu o/w, a regenerujące do włosów
z ubytkami w strukturze keratyny – emulsje typu w/o.
Żele
Wyróżnia się ich dwa rodzaje: żele wodne i wodnoalkoholowe o działaniu
nawilżającym oraz lipożele o działaniu regenerującym, ochronnym i natłuszczającym.
Środki pielęgnacyjne w formie żeli stosuje się głównie przy regeneracji włosów
suchych i zniszczonych.
Pianki
Powstają w wyniku wymieszania fazy ciekłej i powietrza za pomocą środków
powierzchniowo czynnych o działaniu pianotwórczym. Preparaty pielęgnacyjne
w formie pianek posiadają lekką konsystencję, nie wymagają spłukiwania, łatwo
i równomiernie rozprowadzają się na włosach.
3 Hülsken M., Kortekamp H., Wiggelinghoff B., Fryzjerstwo wraz z poradami kosmetycznymi, REA,
Warszawa 2006.
10. 10
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
Są to środki kondycjonujące i regenerujące do włosów z drobnymi
uszkodzeniami struktury. Klarowne roztwory powstają dzięki rozpuszczeniu się
substancji aktywnej w rozpuszczalniku. W tej formie występują preparaty stymulujące
mieszki włosowe i skórę głowy oraz preparaty lecznicze.
Olejki
Są to mieszaniny substancji tłuszczowych. Preparaty pielęgnacyjne występujące
w tej formie to głównie środki regenerujące, nawilżające i ochronne. Przeznaczone są do
pielęgnacji włosów silnie zniszczonych i przesuszonych.
Preparaty myjące
Stosowane do mycia włosów i skóry głowy. Zadaniem szamponów jest usuwanie
brudu, łoju, złuszczonego naskórka i innych zanieczyszczeń z włosów i skóry głowy. Ze
względu na skład i działanie wyróżnia się:
szampony mydlane – ich składnikami myjącymi są mydła sodowe i potasowe o
odczynie zasadowym, co powoduje rozchylenie się łusek włosa, dlatego po ich
użyciu należy spłukać włosy roztworem o odczynie kwaśnym. Działają
wysuszająco, odtłuszczająco oraz drażniąco na skórę głowy. Ten rodzaj
szamponów praktycznie nie jest stosowany;
szampony detergentowe – to środki powierzchniowo czynne (SPC) mające
właściwości myjące i pianotwórcze. Preparaty te są wydajne i nie powodują
rozchylenia włosa ani nie drażnią skóry głowy;
szampony lecznicze należą do grupy szamponów detergentowych,
zawierających również substancje lecznicze o różnym działaniu, np.:
− składniki odżywcze – aminokwasy, witaminy: A, E, H oraz z grupy B,
− wyciągi ziołowe: z rumianku, pokrzywy, szałwii, kasztanowca,
− środki o działaniu przeciwgrzybicznym i bakteriobójczym,
− środki przeciwłupieżowe, np.: cynk, pirytionian, selen, ketakonazol, siarka,
− środki keratolityczne – rezorcyna, kwas salicylowy,
− wspomagające wzrost włosa – nafta;
szampony-pudry, stosowane do mycia na sucho, występują w postaci proszku;
jest to mieszanina ziemi okrzemkowej, talku, skrobi oraz węglanu sodu, cechuje
się ona dużą higroskopijnością, nie należy ich używać do regularnego
oczyszczania włosów i skóry głowy, dlatego że mają słabe właściwości myjące
i niedokładnie usuwają zanieczyszczenia – preparatem posypuje się skórę
głowy, a po upływie 30 minut dokładnie wyczesuje;
szampony oleiste – produkowane z różnych olejów roślinnych, zawierają
trójetanoloaminę, mogą zawierać także alkohol, wazelinę, lanolinę, olej
rycynowy, środki lecznicze i wzmacniające włosy, nie wytwarzają piany; nakłada
się je na włosy, a dla lepszego przeniknięcia owija się głowę lub nakłada czepek
z tworzywa sztucznego, po 30 minutach spłukuje włosy ciepłą wodą; nie tylko
dobrze oczyszczają skórę i włosy, ale mają również działanie odżywcze, nadają
11. 11
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
włosom miękkość i jedwabistość; mają szczególne zastosowanie do włosów
zniszczonych, np. po trwałej ondulacji czy farbowaniu4.
2.3 Literatura
2.3.1 Literatura obowiązkowa
Hülsken M., Kortekamp H., Wiggelinghoff B., Fryzjerstwo wraz z poradami
kosmetycznymi, REA, Warszawa 2006.
2.3.2 Literatura uzupełniająca
Albinus I., Silke D., Nowe fryzjerstwo, REA, Warszawa 2012;
Fiest B., Kulikowska-Jakubik T., Richter M., Fryzjerstwo. Podstawy, WSiP,
Warszawa 2011;
Prochowicz Z., Podstawy masażu leczniczego, PZWL, Warszawa 1991;
Sumirska Z. (red), Bezpieczeństwo i higiena pracy w zawodzie fryzjer, SUZI,
Warszawa 2002;
Sumirska Z. (red), Chemia preparatów fryzjerskich i ich działanie na włosach
oraz bezpieczeństwo i higiena pracy w zawodzie fryzjer, SUZI, Warszawa 2006;
Sumirska Z. (red), Nowoczesna stylizacja, wyd. 2, SUZI, Warszawa 2011;
Sumirska Z. (red), Nowoczesne fryzjerstwo, SUZI, Warszawa 2005;
Sumirska Z. (red), Nowoczesne fryzjerstwo, wyd. 2, SUZI, Warszawa 2010;
Sumirska Z. (red)., Technologia fryzjerstwa. Stylizacja. Zeszyt ćwiczeń, SUZI,
Warszawa 2006.
2.3.3 Netografia
http://www.fryzury.lux-link.info/artykuly/pielegnacja_wlosow_preparaty.html;
http://www.hairstore.pl/jak-dobrac-stezenie-oksydantu-do-farby-do-wlosow-
r80.html;
http://www.khaja.pl/pl/?jak-szczotkowac-wlosy-,13;
http://www.krkapolska.pl/pl/w-trosce-o-twoje-zdrowie/problemy-z-
wlosami/lupiez-ndash-usunac-przyczyne-nie-tylko-widoczne-objawy/5097/;
http://www.przydatne-info.waw.pl/szampony-oleiste;
http://www.ziola.wwww.com.pl/lotiony_ziolowe.php.
4 http://www.przydatne-info.waw.pl/szampony-oleiste
12. 12
Kurs: Zasady pielęgnacji włosów
2.4 Spis rysunków
Rysunek 2.1 Zasady regeneracji ................................................................................................................4
Rysunek 2.2 Mycie włosów dziecka.........................................................................................................6
Rysunek 2.3 Technika mycia włosów......................................................................................................7
Rysunek 2.4 Mechanizm mycia włosów.................................................................................................8
2.5 Spis treści
2 Techniki i metody pielęgnacji włosów ..........................................................................................2
2.1 Pielęgnacja włosów .........................................................................................................................................2
2.1.1 Pielęgnacja mechaniczna ...............................................................................................................................................2
2.1.2 Pielęgnacja chemiczna ....................................................................................................................................................3
2.2 Dobór techniki do rodzaju pielęgnacji.....................................................................................................5
2.2.1 Włosy normalne, suche, zniszczone i przetłuszczające się.............................................................................5
2.2.2 Włosy farbowane, rozjaśniane, po trwałej ondulacji........................................................................................5
2.2.3 Włosy dziecka.....................................................................................................................................................................6
2.2.4 Mechanizm mycia włosów............................................................................................................................................6
2.2.5 Działanie preparatów myjących i odżywczych na włosach ...........................................................................8
2.2.6 Postacie środków pielęgnacyjnych ...........................................................................................................................9
2.3 Literatura..........................................................................................................................................................11
2.3.1 Literatura obowiązkowa.............................................................................................................................................11
2.3.2 Literatura uzupełniająca.............................................................................................................................................11
2.3.3 Netografia..........................................................................................................................................................................11
2.4 Spis rysunków.................................................................................................................................................12