1. GĠRĠġ
Biomexanika canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları
haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının
nəzəri əsasını təĢkil edir, idmançıların fiziki, texniki hazırlığını
əsaslandırır. Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin
öyrənilməsi nəticə etibarilə hərəkət əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ
üsullarının axtarıĢına yönəlir.
Biomexanika elmi bir tədris fənni kimi toplanmıĢ biliklərlə
xarakterizə olunur. Bu biliklər müəyyən sistemdə - biomexanika
nəzəriyyəsində formalaĢır. Bununla bərabər, yeni biliklərin
alınma üsulları iĢlənib hazırlanır, bu isə biomexanika metodunu
təĢkil edir. Nəzəriyyə və metod müvafiq anlayıĢ və qanunlarla
ifadə olunur və biomexanikanın məzmununu aĢkara çıxarır.
Ġnsan hərəkətlərini tədqiq edərkən onun bədəninin kəmiyyət və
keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edirlər. BaĢqa sözlə, bədənin
biomexaniki xüsusiyyətlərinin ölçüləri nisbətini, kütlə bölgüsünü,
oynaqların mühərrikliyini və bütün bədənin, onun hissələrinin
ağırlıq mərkəzini qeyd edir.
Kinematik (məkan, vaxt, məkan-vaxt) və dinamik (ətalət,
qüvvə, enerji) xüsusiyyətləri mexaniki qanunları tətbiq etməklə
öyrənilir.
2. 1. Biomexanika fənni və metodu
Biomexanika elmi canlı orqanizmin anatomik-fizeoloji xüsusiyyətlərini
nəzərə alaraq, mexanika qanunlarına əsasən heyvan və insanın fəal
hərəkətlərini, onların meydana çıxma səbəblərini və dəyiĢikliklərinin
gediĢini, həmçinin hərəkət zamanı bədən vəziyyətlərinin
saxlanılmasını öyrənir.
Fiziki hərəkətlərin biomexanikası isə biomexanikanın bir Ģaxəsi
olub, insanın hərəkətlərini idman məĢğələləri zamanı öyrənir.
Bu elmin əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasını, hərəkətlərin baĢ
vermə səbəblərini, yəni onların icra olunma üsulunu, effektliyini
öyrənməkdir.
Ġdman biomexanikasında öyrənilən insanın mexaniki hərəkətləri xarici
qüvvələr (ağırlıq, sürtünmə, zərbə və s.) və həmçinin daxili qüvvələrin
(əzələlərin dartma qüvvəsi) təsiri altında baĢ verir. Ġnsanın əzələləri
isəmərkəzi sinir sistemi vasitəsilə idarə olunur. Odur ki, canlı təbiətin
hərəkətlərini tam baĢa düĢmək üçün, nəinki hərəkətlərin mexanizm
öyrənmək həm də onların biologiyasını aydınlaĢdırmaq lazımdır, çünki
əsas xüsusiyyətlər mexaniki qüvvələrin səbəblərini təyin edir.
(Məsələn, insanın hərəkətlərinin Ģəraitə uyğunlaĢması
səbəblərini, hərəkətlərin təkmilləĢmə üsullarını, yorğunluğunu, təsirini
və s.)
3. 2. Hərəkət haqqında əsas anlayıĢlar
Məlumdur ki, orqanizmin hüceyrələrində baĢ verən müxtəlif kimyəvi və
fiziki tənəffüs, qidanın həzmi və xaric edilməsi, bədənin və onun
hissələrinin bir-birinə nisbətən müəyyən fəzada yerlərini dəyiĢməsi,
mürəkkəb sinir fəliyyəti və s. Bütün bunlar materianın müxtəlif
formaları hərəkətləridir. Sadə hərəkət formaları olan mexaniki, fiziki və
kimyəvi hərəkət formaları həm canlı, həm də cansız təbiətdən
müĢahidə edir. Mürəkkəb formalarına isə bioloji (bütün canlılar aləmi)
və sosioloji (ictimai münasibətlər, düĢünmə) əlaqələr aiddir. Hər bir
mürəkkəb hərəkət forması özündə daha sadə hərəkət formalarını
birləĢdirir. Ġnsanın hərəkət əməliyyatları, hansı ki, idman
biomexanikasında öyrənilir, bunları mexaniki hərəkətlərdir. Lakin bu
hərəkətlər daha yüksək hərəkət formalarının iĢtirakı ilə icra edilir. Ona
görə də bioloji mexanikə (biomexanika) cansız cismlərin
biomexanikasından keyfiyyətcə fərqlənərək ondan daha geniĢ və daha
mürəkkəbdir. Ümumiyyətlə, həyatın əsas Ģərti, canlı orqanizmin onu
əhatə edən mühitlə qarĢılıqlı olan əlaqəsidir. Bu qarĢılıqlı əlaqədə
hərəkət fəaliyyəti mühüm rol oynayır. Biomexanika insanın
hərəkətlərini bədənin fəal hərəkətləri ilə vəziyyətlərinin qarĢılıqlı
əlaqəsi sistemi kimi öyrənir.
4. 3. Biomexanikanın ümumi və xüsusi məsələləri
Ġdman biomexanikasında insan hərəkətlərinin öyrənilməsinin ümumi məsələsi
qarĢıya qoyulan məqsədə çatmaq üçün təsir edən qüvvələrin effektliyini,
onların icra olunma üsulunu qiymətləndirmək və nəticədə hərəkət
əməliyyatlarının təkmilləĢmiĢ üsullarını tapmaq və onlardan səmərəli istifaə
etməyi bacarmaqdan ibarətdir. Bundan ötrü, hərəkət zamanı təsir edən
qüvvələrdən hansıların xeyirli iĢ gördüyü, onların mənĢəyi və təsir etdiyi sahə
təyin olunur. Bu, eyni zamanda mənfəətsiz iĢ görən və mənfəətli qüvvələrin
effektliyinin necə artırılması haqqında düzgün nəticə çıxarmağa imkan verir.
Ġdman biomexanikasının xüsusi məsələləri əsasən aĢağıdakılardan ibarətdir:
1. Ġdmançı bədənin quruluĢu, xüsusiyyətləri və hərəkət funksiyalarının
öyrənilməsi.
2. Ġdman texnikasının təhlili, onun düzgün qurulmasının öyrənilməsi.
3. Ġdmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsinin öyrənilməsi.
5. 1. Məlumdur ki, hərəkətlərin bir çox variantları vardır. Odur ki, fiziki hərəkətləri
öyrənərkən onları icra olunma xüsusiyyətlərini, hərəkətlərin xarici
görünüĢünü, onların forma və xarakterini aydınlaĢdırmaq, hərəkətlərin
mexanizminə təsir edən qüvvələri və bu qüvvələrin insanın hərəkətlərində və
fiziki obyektlərdə əmələ gətirdiyi dəyiĢiklikləri müəyyən etmək lazımdır. Bütün
bunların öyrənilməsi, hərəkətlərin müxtəlif yollarla icra olunmasının
qanunauyğunluqlarını baĢa düĢməyə imkan verir. Qeyd etmək lazımdır
ki, dayaq-hərəkət aparatının quruluĢunu, onun mexaniki xüsusiyyətlərini və
funksiyalarını öyrənərkən idmançının yaĢ və cinsi xüsusiyyətlərini, məĢqin
təsir dərəcəsini də nəzərə almaq lazımdır.
2. YarıĢlarda çıxıĢların effektliyini əldə etmək üçün idmançı yararlı, səmərəli olan
texnikadan istifadə etməlidir. Ona görə də o, yeni daha səmərəli idman
texnikasını öyrənməlidir.
3. MəĢqlər zamanı idman texnikasında aĢkara çıxan dəyiĢiklikləri öyrənmək
idmançının texniki cəhətdən təkmilləĢməsi üsulunun əsasını təyin etməyə
imkan verir. Ġdmançının hərəkətlərini öyrənərkən bu hərəkətlərin Ģəraitdən
asılılığı, hansı Ģəraitin yaxĢı nəticə, hansı Ģəraitin isə pis nəticə verəcəyi
müəyyən edilir. Bununla bərabər hərəkətin icra olunduğu Ģəraitdə hansı
hərəkət üsullarının daha müvafiq olması təyin olunur.
6. Biomexanika fənni və metodu (davamı)
4. (1.3) Biomexanikanın məzmunu, nəzəriyyə və metodları.
Biomexanikanın məzmunu, müəyyən anlayıĢlar və qanunları ifadə edən nəzəriyyə və
metodlar ibarətdir.
Biomexanika nəzəriyyəsinin əsasını hərəkətlərin reflektor təbiəti və bir-biri ilə mexaniki
əlaqələri təĢkil edir. Bütün hərəkətlər mexanika qanunlarına əsasən müxtəlif mənĢəli
qüvvələrin təsiri altında nervizm prinsip əsasında reflektor olaraq icra olunur.
Ġdman biomexanikasının metodu tədqiqat üsulu və qanunauyğunluqların dərk edilməsi
yoludur. Metod nəzəriyyə ilə, onun əsas ideyaları ilə təyin olunur və eyni zamanda
metodun özü elmdə yəni biliklərin alınma üsulunu təyin edir.
Biomexanika nəzəriyyəsində hərəkət əməliyyatları mürəkkəb bir sistem kimi təsvir olunur.
Ona görə, onların öyrənilməsinə sistemli analis və sistemli sintezin tətbiq olunması
vacibdir.
Sistemli analizin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, cihazlar vasitəsilə hərəkətlərin kəmiyyət
xüsusiyyətəri, məsələn, sürət, sürətləndirmə və s. qeyd edilir və bu xüsusiyyətlərə
görə hərəkətləri fərqləndirmək, bir-biri ilə müqayisə etmək və hərəkət sistemini tərkib
hissələrinə ayırmaq mümkün olar. Kəmiyyət xüsusiyyətlərini öyrənərkən, hərəkət
sisteminin bütövlüyünü səbəbini və onun hissələrinin bir-birinə necə təsir etdiyi də
aydın olur, bu isə hərəkətin strukturası və ya sistemili sintez bir-biri ilə sıx rabitədə
olub bir-birini tamamlayırlar.
Müasir biomexaniki tədqiqatlarda funksional metoddan daha çox istifadə edilir. Bu üsulun
köməyi ilə hadisələrin vəziyyət və xüsusiyyətləri arasındakı funksional asılılıq öyrənilir.
7. 5. (1.4) Ġdman biomexanikasının inkiĢafı və onun baĢqa elmlərlə əlaqəsi
Ġdman biomexanikası ümumi biomexanikanın sahəsi olub, son illərdə sürətlə
inkiĢaf etməyə baĢlamıĢdır. Biomexanika elminin sərbəst bir elm kimi
yaranması və inkiĢafına fizika və biologiya elmləri sahəsində toplanmıĢ elmi
materialların və həmçinin elmi-texniki tərəqqinin böyük təsiri olmuĢdur.
Biomexanikanın yaranmasında mexanika elmi həlledici rol oynamıĢdır. XVI-XVII
əsrlərdə Q. Qaliley və Ġ. Nyuton mexanikanın bir Ģöbəsi olan dinamikasını öz
əsrlərini əks etdirərək, mexanikanın əsas qanunlarını bərk cismin hərəkət
qanunlarını izah etmiĢlər. Bununla əlaqədar olaraq, biomexanikada ümumi
mexanika əsasında qurulma hidro və ayerodinamika, materialların
müqaviməti, elastiklik, çeviklik və sürüĢkənlik nəzəriyyələrin və həmçinin
maĢın və mexanizmlərin nəzəriyyəsi kimi sərbəst elmlərin məlumatlarından
da istifadə olunmağa baĢlamıĢdır.
Daha sonralar biomexanikada riyaziyyat elmi də geniĢ yer tutdu. 1679-cu ildə Ç.
Boreli (həkim, riyaziyyatçı, fizik) “Canlıların hərəkəti” adlı əsərində
biomexanikanın bir elmi kimi əsasını qoydu.
8. XVI-XVII əsrlərdə biomexanikada mexanika, fiziologiya və funksional anatomiya
elmlərin məlumatlarından istifadə olunurdu.
Beləliklə, biomexanika əsasən, mexanika, funksional anatomiya və fiziologiya
elmlərinin inkiĢafı ilə əlaqədar olaraq, sərbəst bir elm kimi meydana çıxmıĢdır.
Ç. Borelinin əsərləri ilə yaranmıĢ mexaniki istiqamət V. Braune və O. FiĢer
tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. Ġnsan hərəkətlərinin öyrənilməsinə mexaniki
cəhətdən yaranan hər Ģeydən əvvəl hərəkət proseslərinin miqdar ölçüsünü
təyin etməyə imkan verir. Hərəkət funksiyalarının göstəricilərinin mexaniki
ölçüsü mexaniki hadisələrin fiziki mahiyyətini aydınlaĢdırmaq üçün çox
vacibdir.
Bu biomexanikanın əsaslarından biridir. Fizika nöqteyi-nəzərindən insanın dayaq
hərəkət aparatının quruluĢ və xüsusiyyətlərini, həmçinin hərəkətləri
aydınlaĢdırılır.
9. Funksional anatomiyanın istiqaməti keçmiĢ Sovetlər Birliyində P. F. Lestqa, Ġ. M.
Seçenov, M. F. Ġvanitski və baĢqaları tərəfindən yaranmıĢdır. Onlar öz
əsərlərində oynaqlarda hərəkətlərin təhlilini təsvir etməklə bədən
vəziyyətlərinin sıxlanılmasında və hərəkətlərində əzələlərin iĢtirakını müəyyən
etməklə və digər zəngin materiallarda biomexanikanın əsasını qoymuĢlar.
Hal-hazırda elektromioqrafik üsul, yəni əzələlərin idman növündən asılı olaraq,
ardıcıllıqla iĢə qoĢulması fəallığının qeyd olunması geniĢ tətbiq edilir. Bu üsul
vasitəsilə ayrı-ayrı əzələlər və əzələ qrupları arasındakı qarĢılıqlı əlaqə
hərəkətlər iĢtirak edən əzələlərin təsir etmə vaxtı və dərəcəsi müəyyən edilir.
XIX əsrdə fiziologiya və təbabətin inkiĢafı nervizm ideyası ilə sıx rabitədə
fiziologiya elminin banisi olan Ġ. P. Pavlovun nervizm ideyası, ali sinir
fəaliyyəti haqqında təlimi və neyrofiziologiyaya aid son məlumatlar
biomexanikanın əsasını təĢkil edirdi. Rus alimlərindən Ġ. M. Seçenov, Ġ. P.
Pavlov, A. A. Ġxtomski, P. Anoxin, N. A. BernĢteyn və baĢqaları öz əsərlərində
hərəkət aparatının reflektor təbiətini və orqanizmlə mühitin qarĢılıqlı
əlaqəsində sinir sisteminin tənzimedici rolu aĢkara çıxararaq göstərmiĢlər ki,
bunlar insan hərəkətlərinin öyrənilməsini fizioloji əsasını təĢkil edirlər.
10. BernĢteyn öz tədqiqatlarına əsaslanaraq, hərəkətlərin idarə edilmə
prinsipini irəli sürmüĢdür. Bu prinsip sinir sistemindən verilən əmrlərin
hərəkətin icra olunduğu Ģəraitə uyğunlaĢması vasitəsilə və hərəkət
məsələlərindən uzaqlaĢmanın qarĢısını almaq vasitəsil həyata keçirilir.
BernĢteynin neyrofizioloji dəlilləri insan hərəkətləri biomexanikasının
müasir nəzəriyyəsinin formalaĢması üçün bir əsas olmuĢdur.
Beləliklə, biomexanikanın inkiĢafında mühüm rol oynayan
mexanika, funksional anatomiya və fiziologiya istiqamətlərinin birliyi
hərəkətlərinin öyrənilməsinin metodoloji əsasını təĢkil edir.
Ġdman biomexanikası XIX əsrin ikinci yarısında rus anatomu P. F.
Lestqaft tərəfindən inkiĢaf etdirilmiĢdir. O, 1877-ci ildə fiziki tərbiyə
kurslarında biomexanika fənnindən ilk dəfə mühazirə oxumuĢdur.
Oktyabr inqlabından sonra P. F. Lestqaft adına fiziki təhsil institutu
yaradılmıĢ və biomexanika kursu “Fiziki təhsil fənninin tərkibində tədris
edilmiĢ”, 1927-ci ildə isə “Hərəkətin nəzəriyyəsi” adı ilə sərbəst bir
fənn kimi və 1931-ci ildə “Fiziki məĢğələlərin biomexanikası” adı ilə
tədris planına daxil edilmiĢdir. 30-cu illərdən baĢlayaraq
Moskva, Leninqrad, Tbilisi, Xarkov və baĢqa Ģəhərlərdə bədən
tərbiyəsi institutlarında idman biomexanikası sahəsində tədris və elmi
iĢlər aparılmağa baĢladı.
11. 1939-cu ildə E. N. Kotikovun redaktorluğu altında “Fiziki məĢğələlərinin
biomexanikası” adlı tədris kitabı meydana çıxdı. 1960-1970-ci illərdə
isə E. K. Tukov, D. D. Donskoy və V. M. Zasiorskinin biomexanikaya
aid tədris kitabları da çapdan çıxdı. KeçmiĢ SSRĠ-də idmanın inkiĢafı
və xüsusən olimpiya oyunlarında sovet idmançılarının iĢtirakı öz
növbəsində idman biomexanikasının inkiĢafına böyük maraq oyatdı.
1958-ci illərdən baĢlayaraq bütün bədən tərbiyəsi institutlarında
biomexanika kafedraları təĢkil edildi, tədris proqramları hazırlandı,
namizədlik və doktorluq disertasiyaları müdafiə edildi. Hal-hazırda
yüksək dərəcəli idmançıların hazırlanması yalnız idman texnikası və
onun təkmilləĢmə metodlarına əsaslanan biomexanika elminə
dərindən yiyələnmək vasitəsilə əldə edilə bilər.
Biomexanika tədqiqatların nəzəri və təcrübi nəticələlərin baĢqa elm
sahələrində, məsələn, fiziki tərbiyə nəzəriyyə və metodunun
təkmilləĢdirilməsində kliniki təbabətdən, kosmik aviasion biologiyada,
əmək biologiyasında və s. istifadə olunur.
12. 1. Biomexanika fənni və metodu (davam)
6. (1.5.) Ġdman biomexanikasının inkiĢafında müasir dövr
Ġdman biomexanikasının əhəmiyyəti aĢağıdakılarla təsdiq edilir.
1. Bu elmin əsas məqsədi fiziki hərəkətlərin texnikasının, yəni onların icra
olunma üsulunun effektliyini öyrənməkdir. Fiziki hərəkətlərin texnikasını baĢa
düĢmək - hərəkətləri düzgün qiymətləndirməyə, əzələ iĢinin xarakterini
mühakimə etməyə, hər bir hərəkətin orqanizmə olan təsirini
müəyyənləĢdirməyə imkan verir.
2. Texnikanın təhlili idman texnikasını elmə əsaslarla təlim metodikasını
tapmağa imkan verir.
3. Fiziki hərəkətlərin biomexanikasını bilmək fiziki və ilk növbədə idman
hərəkətlərinin texnikasını təkmilləĢdirmək üçün lazımdır. Ġdman hərəkətlərinin
texnikası isə bildiyimiz kimi, həmiĢə inkiĢaf edir, bu da yalnız biomexaniki
tədqiqatların əsasında əldə edilir.
4. Fiziki hərəkətlərin texnikası haqqında düzgün təsəvvürün əldə edilməsi həmin
hərəkətlərin daha yaxĢı dərin və mürəkkəb tərəflərini (Biokimyəvi, fizioloji,
psixoloji və s.) öyrənməyə imkan verir.
5. ĠĢçi duruĢunu və əmək hərəkətlərini hərbi əməli hərəkətləri və həmçinin
müalicə məqsədilə istifadə edən hərəkətləri təkmilləĢdirmək üçün
biomexanikanı bilmək lazımdır.
13. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri
Məlumdur ki, insanın hərəkət aparatını sümüklər, onların birləĢmələrinə hərəkət
aparatının fəal hissəsi olan əzələlər təĢkil edir. Bütün sümüklər oynaq, qığırdaq və ya
birləĢdirici toxuma vasitəsilə birləĢib skleti təĢkil edirlər.
Sümüklərə birləĢən əzələlər isə yığılıb-boĢalmaları ilə istiqaməti və öz dartma qüvvələri
dəyiĢərək insanın, onun ayrı-ayrı hissələrinin hərəkətlərinə yerdəyiĢmələrinə səbəb
olur. Beləliklə, insanın hərəkət aparatının xüsusiyyətləri insan bədənini mexaniki
hərəkət obyekti və biomexaniki sistem kimi təsvir etməyə imkan verir. Biomexaniki
sistem ümumi xüsusiyyətlərə malik olan canlı törəmələri, məsələn, üzvlərin
toxumaların bir-biri ilə birləĢməsi deməkdir. Biomexaniki sistem əsasən mexaniki
hərəkət qanunlarının icrasında, bu hərəkətlərin idarə edilməsi üsullarında, bu
hərəkətlərdə iĢtirakında və ya onlardan istifadə edilməsində ümumi xüsusiyyətlərə
malikdir.
Ġnsanın hərəkətlərinin tədqiq edərkən onun bədəninin hərəki funksiyasının və mexaniki
vəziyyətinin kəmiyyət göstəricilərini ölçürlər. BaĢqa sözlə desək, bədənin biomexaniki
xarakteristikası (bədən proporsiyasını, kütlə bölgüsünü oynaqlarda mütəhərrikliyi və
s.) və bütün bədənin və onun hissələrinin hərəkətini qeyd edirlər.
14. Deməli, biomexaniki xüsusiyyət – biosistemin mexaniki vəziyyətinin və
onun dəyiĢikliklərinin ölçüsüdür. Ġnsan bədəninin biomexaniki
xüsusiyyətlərinə kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətləri daxildir.
Kəmiyyət xüsusiyyətləri ölçülərdən, hesablamalardan və həmçinin bir
ölçünün baĢqa ölçü ilə əlaqələndirilməsindən ibarətdir. Məsələn, sürət
müəyyən məkanda cismin yerdəyiĢməsinin göstərən miqdardır. Sürət
məkan və vaxt birləĢdirib, yolun keçdiyi vaxta olan nisbəti ilə müəyyən
edilir.
V=S/t
Keyfiyyət xüsusiyyətləri yalnız sözlə təsvir olunur; hərəkətin
forması,xarici görünüĢü, gərginliyi,azadlığı,cəldliyi,səlisliyi və s.heç bit
ölçü aparılmadan təsvir olunur.
Keyfiyyət xüsusiyyətleri kinematik və dinamik xüsusiyyətlərə bölünür.
15. 8.(2.1) Hərəkətin kinematik xüsusiyyətləri
Kinematika hərəkətin məkan və vaxt ərzində dəyiĢikliklərini öyrənir. Lakin hərəkəti əmələ
gətirən səbəbləri aydınlaĢdırmır. Yalnız hərəkətin formasını və xarakterini
(trayektoriyasını. istiqamətini, yolunu, sürətini, vaxtını təhlil edir)
Kinematik xüsusiyyətlər 3 qrupa ayrılır:
məkan
vaxt
məkan və vaxt xüsusiyyətləri
8. (2.2) Məkan kinematik xüsusiyyətləri
Məkan kinematik xüsusiyyətləri – bədənin – cismin kooordinatları üzrə ilkin və sonuncu
vəziyyətlərini və trayektoriya üzrə hərəkətini təyin etməyə imkan verir. Bunun üçün
kinokadrlardan istifadə edilir.
Koordinat – hesabat sisteminə görə hər hansı bir bədən nöqtəsinin və ya hisəsinin
məkanda yerləĢməsinin ölçüsüdür.
Trayektoriya - hərəkətin məkan xarakteristikasıdır, yəni hərəkət edən nöqtənin
istiqamətidir. Trayektoriyada nöqtənin yerdəyiĢməsini, yolun uzunluğunu, əyriliyini və
məkanda səmtini müəyyən edirlər.
16. Ümumiyyətlə, cismin hərəkətinin 2 əsas forması vardır: irəli və dövrü hərəkət.
Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələri eyni cür hərəkət edirlər (sürət və
sürətləndirmə olur) Belə hərəkətdə bütün bədənin yerdəyiĢməsini təyin etmək
üçün, hər hansı təsir bədən nöqtəsinin sonuncu vəziyyətinin koordinatından
onun ilkin vəziyyətinin müvafiq koordinatını çıxmaq kifayət edir.
Dövri hərəkət elə hərəkətə deyilir ki, cismin bütün nöqtələri dairə çəkərək, onun
mərkəzləri dairənin oxu adlanan düz xətdə yerləĢmiĢ olsun. Buna misal
yellənənlər, yırğalanmalar və s. ola bilər. Eyni vaxtda icra olunan irəli və
dövrü hərəkətlər mürəkkəb hərəkətləri əmələ
gətirir, məsələn, tullanmalar, akrobatik hərəkətlər.
Cismin irəli hərəkəti düzxətli və əyrixətli ola bilər. Düzxətli hərəkətdə istiqamət
dəyiĢilmir, sürət isə ancaq miqdarca dəyiĢə bilər. Əyrixətli hərəkətdə isə həm
istiqamət və həm də sürət deyiĢilir. Ġrəli hərəkətdə məsafənin miqdarı sm və
metrlə ölçülür. Dövrü hərəkətlərin ölçüsü isə bucaq sürəti və bucaq
sürətləndirməsidir.
17. Bucaq sürəti (W) dövri hərəkətin cəldliyini xarakterizə edir: W= v/r Burada
fırlanan bədən nöqtələrinin xətti sürəti: V= w/r bucaq sürətilə dönmə radiusunun
hasilinə bərabər olur.
Ġrəli hərəkətdə bədənin bütün nöqtələrinin xətti sürəti eynidir. Dövri hərəkətlərdə isə
bədən nöqtəsi ırlanam oxundan nə qədər uzaq olarsa (radius böyük olarsa) bir o
qədər onun xətti sürəti böyük olar. Bərk cismin bütün fırlanan nöqtələrinin xətti
sürətinin onların radiusuna olan nisbəti eynidir.
Bucaq sürəti bədənin dönmə bucağı ilə də ölçülə bilər:
W=la/t
Bucaq sürətinin vahidi saniyədə 1 radiandır (vadisan). Radian elə bucaqdır ki, bunun
qövsi 1 radiusa bərabərdir. (57* 14^44)
Bucaq sürətləndirməsi dövri hərəkətin dəyiĢilməsinin ölçüsüdür. Sürətləndirmə, sürətin
dəyiĢilməsinin baĢ verdiyi vaxt arasındakı nisbətlə müəyyən edilir:
a= v2-v1/t2-t1 : a=v/t
25. 2. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri (davam)
2.3 Vaxt – kinematik xüsusiyyətləri
Vaxt kinematik xüsusiyyətlərə aiddir: vaxt anı. Hərəkətin davam etmə müddəti ,
hərəkətin tempi və hərəkətin ritmi
Nöqtəni məkanda təyin edərkən, onun orada olduğu vaxtı mütləq təyin etmək
lazımdır. Vaxt anı (t) bədən nöqtəsi və sisteminin vəziyyətinin hərəkətin
baĢlanğıcında,gediĢində və sonunda vaxt ölçüsüdür. Həmçinin hərəkət
fazaları da vaxt anı ilə təyin olunur, yəni hərəkətin bir fazası qurtarır, o biri
fazası baĢlayır.Məsələn. qaçıĢ zamanı ayağın dayaqdan ayrılması – bu təkan
fazasının qurtarma anı və uçuĢ fazasının baĢlanma anıdır.Vaxt anı ilə
hərəkətin davametmə müddəti də təyin olunur.
Hərəkətin davametmə meddəti - hərəkətin ilkin və sonuncu vaxt onları
arasındakı fərqlə ölçülür:
t = tsan-tbaĢ ; ( t) = T
Burada t-vaxt anı, T-vaxt arasındakı fərq ölçüsüdür. Nöqtənin keçdiyi yolu
məsafəni və bu hərəkətin müddətini təyin etməklə onun sürətini də təyin
etmək olar. Həmçinin hərəkətin davametmə müddətini bildikdə, onun temp və
ritmini də təyin etmək olar.
26. Hərəkətin tempi – hərəkətlərin sıxlığı, tezliyi və təkrar olunbmalarının vaxt ölçüsüdür.
O, vaxt vahidində təkrar olunan hərəkətlərin miqdarı ilə ölçülür.
N= 1/ t: (N) = T-1
Temp hərəkətin davametmə müddətilə tərs mütənasibdir, yəni hərəkətin davametmə
müddəti nə qədər çox olarsa, bir o qədər hərəkətin tempi az oalr və əksinə.
Təkrar olunan (tsiklik) hərəkətlərdə temp texnikanın təkmilləĢmə göstəricisidir.
Məsələn, yüksək dərəcəli (xizək sürənlərdə, avar çəkənlərdə, üzgüçülərdə) hərəkətləri
tezliyi tempini sürətləndirir, nəinki aĢağı dərəcəli idmançılarda.
Yorğunluqla əlaqədar olaraq temp də dəyiĢilir, belə ki, bu zaman hərəkətin davamiyyəti
artır, temp isə azalır.
Hərəkətin ritmi – bu hərəkət hissələrinin nisbətini göstərən vaxt ölçüsüdür. Məsələn, qaçıĢ
zamanı dayaq vaxtının uçuĢa olan nisbəti və yaxud dayaq dövründə amortiz fazasının
təkan fazasına olan nisbəti:
Ritmi təyin etmək üçün hərəkəti fazalara ayırmaq lazımdır, çünki bu fazalar
istiqamət, sürət, sürətləndirmə və baĢqa xüsusiyyətlərlə bir-birindən fərqlənirlər.
Hərəkətlərin ritminə görə onların təkmilləĢmə dərəcəsini müəyyən etmək olar. Ritm daima
və dəyiĢkən olur. O, həm tsiklik və həm də a tsiklik hərəkətlərdə ola bilər. Əgər tsiklik
hərəkətlərdə hər hansı bir hərəkətin ritmi dəyiĢməz qalarsa, bu daimi ritmdir, əgər
dəyiĢirsə, onda müvəqqəti və ya dəyiĢkən ritmdir.
27. 2.4 Məkan-vaxt xüsusiyyətləri
Məkan – vaxt kinematik xüsusiyyətləri insan hərəkətlərinin və vəziyyətlərinin vaxt ərzində
necə dəyiĢdiyini müəyyən edirlər. Məkan və vaxtn ölçüsü nöqtənin sürəti hesab
olunur. Sürət müəyyən sahədə cismin yer dəyiĢməsini göstərən miqdardır. O keçilən
məsafənin vaxta olan nisbəti ilə ölçülür.
V=s/t
Beləliklə sürət hərəkətin istiqamətini və cəldliyini xarakterizə edir.
Lakin insan hərəkətlərinin sürəti daimi olmayıb, dəyiĢgəndir. Hərəkət artan sürətlə olarsa
sürətləndirmə, əksinə azalan sürət adlanır.
28. Bərabər və düzxətli hərəkətlərdə sürətin istiqaməti dəyiĢilmir. Qeyri –
bərabər və əyrixətli hərəkətlərdə isə sürətin istiqaməti dəyiĢilir. Belə
hallarda, hərəkətin ani sürətini təyin etmək lazım gəlir. Ani sürəti elə
sürət kimi təsəvvür etmək olar ki, bədən həmin sürəti oan artıq heç bir
qüvvə təsir etmədik də saxlaya bilsin. Əyrixətli hərəkətdə ani sürətin
istiqaməti daima dəyiĢilir.. Bu onu göstəriri ki, bədənin ayrı-ayrı
nöqtələrinin ani sürəti də dəyiĢkəndir. Bərabər vəı düzxətli
hərəkətlərdə isə ancaq orta sürət təyin edilir.
Beləliklə sürətin nə vaxt və necə dəyiĢildiyinin öyrənilməsi, hərəkətin
forma və xarakterini təyin edən səbəbləri aydınlaĢdırmağa imkan verir.
29. 2.5 Hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətləri
Ġnsanın bütün hərəkətləri və hərəkətə gətirdiyi cisimlər qüvvə təsiri altında
sürətlərini miqdarca və isitqamətcə dəyiĢirlər. Hərəkətlərin mexanizmini, yəni
onların baĢ vermə səbəblərini dəyiĢikliklərin gediĢini aydınlaĢdırmaq üçün
hərəkətlərin dinamik xüsusiyyətlərini tədqiq etmək lazımdır.
Dinamik xüsusiyyətlərə aiddir:
Ətalət xüsusiyyəti (insan bədəninin və onun hərəkətə gətirdiyi cismin
xüsusiyyətləri)
Qüvvə xüsusiyyətləri (bədən hissələri ilə baĢqa cisimlərin qarĢılıqlı təsirinin
xüsusiyyəti)
Enerji xüsusiyyəti (biomexaniki sisteminin halının və iĢ qabiliyyətinin
dəyiĢilməsi)
30. 2.6 Ətalət xüsusiyyətləri
Ətalət xüsusiyyət Nyutonun I qanununda əks olunur. Bu qanuna görə tətbiq
olunan xarici qüvvə cismin halını və hərəkətini dəyiĢdirənə qədər o, öz sakitlik
halını və bərabər düzxətli hərəkətini saxlayır.
Məsələn, hər hansı bir tullanmıĢ alət (qumbara, nizə və s.) öz uçuĢunu ətalət
qanunu üzrə davam etdirir. Lakin havanın müqaviməti və yerin cazibə
qüvvəsinin təsiri altında hərəkəti dəyiĢilir, alət yerə düĢür və öz bərabər
düzxətli uçuĢunu davam etdirə bilmir. BaĢqa sözlə , cisim öz sürətini, onu hər
hansı bir qüvvə dəyiĢdirənə qədər saxlayır.xarici qüvvə təsiri olmadıqda
cisimlər öz sürətini eyni cür dəyiĢməz saxlayırlar, bu cismin ətaləti adlanır.
Müxtəlif cisimlər qüvvə təsiri altında sürətini müxtəlif cür dəyiĢirlər. Bu isə
cisimlərin ətalətlik xassəsi adlanır. Elə bu xassəyə görə sürət necə
dəyiĢilməsini təyin edirlər. Deməli, ətalətlik fiziki cismin elə bir xassəsidir
ki, bu gün və təsiri altında zaman ərzində sürətin yavaĢ-yavaĢ dəyiĢilməsi
nəticəsində baĢ verir. Ətalətə görə sürətin dəyiĢməyərək saxlanılması real
Ģəraitdə o vaxt mümkündür ki, cismə tətbiq olunana bütün xarici qüvvələr
qarĢılıqlı olaraq tarazlaĢmıĢ olsun.TarazlaĢmayan xarici qüvvələr isə cismin
ətalətliyinin ölçüsünə müvafiq sürətini dəyiĢdirirlər.
31. Ətalət qanunu irəli hərəkət edən cisimlərə xas olan əlaəmtdir. Deməli, irəli
hərəkətdə cismin ətalətliyinin ölçüsü, onun kütləsidir.
Cismin kütləsi, tətbiq olunan qüvvə miqdarının onun əmələ gətirdiyi
sürətləndirməyə olan nisbəti ilə ölçülür. M=f/a
Kütlənin ölçüsü Nyutonun II qanununa əsaslanır: yəni “ hərəkətin dəyiĢilməsi
ona təsir edən xarici qüvvə ilə düz mütənasib olub, həmin qüvvənin tətbiq
olduğu isitqamətdə baĢ verir”.Eyni qüvvə az kütləli cisimdə böyük
sürətləndirməyə səbəb olur, nəinki böyük kütləli cisimlərdə. Deməli, hərəkət
təcili ona təsir edən qüvvə ilə düz, onun kütləsi ilə tərsmünasibdir; a=f/m bu
formuladan təsir edən qüvvəni almaq olar: F=ma və ya bu kütlənin çəkisini
almaq olar.
Beləliklə mexanika qanunları nöqteyi nəzərindən hərəkət edən cismin kütləsinin
az olması və həmin cisimlə əlaqədə olan cismin kütləsinin çox olması
sərfəlidir.Məsələn, yadro tullayan adamın çəkisinin çox olması, qaçan adamın
və ya hündürlüyə tullanan adamın çəkisinin az olması yaxĢı nəticə verir.
32. 2. Ġnsan bədəni və onun hərəkətlərinin biomexaniki xüsusiyyətləri. (davamı)
2.7 Qüvvə xüsusiyyətləri
Cismin hərəkəti hərəkətedici qüvvənin təsiri altında baĢ verdiyi kimi. Həmdə alət
üzrə, hərəkətedici qüvvə olmadıqda yalnız ləngedici qüvvə tətbiq edildikdə də
əmələ gəlir. Hərəkətedici qüvvələr həmiĢə tətbiq olunmur, ləngedici qüvvəsiz
isə hərəkət baĢ vermir. Hərəkətin dəyiĢilməsi isə qüvvə təsiri altında olur.
BaĢqa sözlə qüvvə hərəkətin səbəb olmayıb, hərəkət dəyiĢikliyinin səbəbidir.
Qüvvə xüsusiyyətləri qüvvə təsiri ilə hərəkət dəyiĢikliklərinin əlaəqsinin
aĢkara çıxarır.
Qüvvə bir cismin baĢqa cismə mexaniki təsirinin ölçüsüdür. Qüvvə, cismin
kütləsinin onun təcilinə olan hasili ilə ölçülür: F=ma. Qüvvənin ölçüsü də
kütlənin ölçüsü kimi Nyutonun II qanununa əsaslanır. Cismə tətbiq olunan
qüvvə, onda sürətləndirməyə səbəb olur. Qüvvənin mənbəyi baĢqa cisim
olur, deməli 2 cisim qarĢılıqlı təsir edir, II cisim I cismə təsir edir. I cisim isə iki
cismə əks təsir göstərir. Belə hallarda Nyutonun III qanunu bildirir ki. 2 cismin
bir-birinə təsiri həmiĢə bərabər və istiqamətcə əks olunur.
33. Qüvvənin təsiri nəticəsi yalnız cismin sadə irəli hərəkətində mümkündür. Ġnsan
hərəkətlərində isə harada ki, bədən hissələrinin bütün hərəkətləri fırladıcı
xarakter daĢıyırsa, dairəvi hərəkətlərin dəyiĢikliyi qüvvədən asılı olmayıb
qüvvə anından asılıdır. Qüvvə ani cismə tətbiq edilən qüvvənin fırladıcı
təsirinin ölçüsüdür. O, qüvvənin çiyninə olan hasilinə bərabərdir. Qüvvə çiyni
qüvvə anı mərkəzindən qüvvə təsiri xəttinə qədər olan qısa məsafəsidir.
Hər bir qüvvə impulsa malikdir. Qüvvə impulsu sürət dəyiĢikliyini müəyyən edir.
Qüvvənin özü isə sürətləndirməni, yəni sürət dəyiĢiklikləri sürətin
dəyiĢilməsində hərəkətlərin miqdarı və kinetik anı meydana çıxır.
Hərəkətlərin miqdarı cismin irəli hərəkətinin ölçüsü olub, mexaniki hərəkət kimi
digər cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Hərəkətlərin miqdarı kütlə
cisminin onun sürətinə olan hasili ilə ölçülür: k=mv
Cismin hərəkətlərinin miqdarı təyin oluna bilər, məs: hansı müddətlə cisim
ləngidici qüvvənin təsiri altında hərəkət edir. Hərəkət miqdarının müvafiq
dəyiĢikliyi qüvvə impulsunun təsiri altında baĢ verir.
34. Kinetik an cismin dövrü hərəkətinin ölçüsü olub mexaniki hərəkət Ģəklində baĢqa
cismə verilməsi əlamətini xarakterizə edir. Kinetik an fırlanma oxuna nisbətən
ətalət anının cismin bucaq sürətinə olan hasilinə bərabərdir: Kan= YW
Qüvvə ani impulsunun təsiri altında kinetik anın müvafiq dəyiĢikliyi baĢ verir.
Beləliklə, hərəkətin dəyiĢikliklərinin dinamik ölçüsü (hərəkətlərin
miqdarı,kinetikası) da əlavə olunur. Qüvvə təsiri ölçüləri ilə birlikdə onlar
qüvvənin hərəkətlə qarĢılıqlı əlaqəsini əks etdirirlər. Bunların öyrənilməsi
hərəkətin fiziki əsaslarını baĢa düĢməyə kömək edir ki,bu da insan
hərəkətlərinin spesifik xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi üçün çox vacibdir.
2.8 Enerji xüsusiyyətləri
Ġnsan hərəkətləri zamanı onun bədəninə tətbiq olunan qüvvə iĢ görür və bədən
hissələrinin vəziyyətini və sürətini dəyiĢdirir ki, bu da enerjinin dəyiĢilməsinə
səbəb olur. Qüvvənin iĢi-bu qüvvə təsiri altında cismin yerdəyiĢməsini
göstərən ölçüdür.
35. Əgər qüvvə hərəkətə tərəf yönəlmiĢsə, onda o hərəkət edən cismin enerjisini artıraraq,
müsbət iĢ görür.Əksinə qüvvə hərəkətin qarĢısına yönəlmiĢsə, onda qüvvənin iĢi
mənfi olur və hərəkət edən cismin enerjisi azalır.Cismin ağırlıq qüvvəsinin iĢi, onun
çəkisinin, ilkin və sonuncu vəziyyətlərinin hündürlük fərqinin hasilinə bərabərdir: A=RH
Cismin aĢağı hərəkətində ağırlıq qüvvəsinin iĢi müsbət, yuxarı hərəkətində isə
mənfidir.
Enerji sistemin iĢ qabiliyyətinin ehtiyat mənbəyidir. Mexaniki enerji sistemdə cisimlərin
hərəkətlərinin sürətilə və onların qarĢılıqlı yerləĢməsi ilə təyin olunur, deməli bu enerji
yerdəyiĢmə və qarĢılıqlı təsir enerjisidir.Cismin kinetik enerjisionun mexaniki
hərəkətinin enerjisi olub, iĢ görmək imkanını müəyyən edir. Ġrəli hərəktdə kinetik enerji
belə ölçülür: Ekin=mv2/2 yəni, cismin kütləsinin onun sürət kvadratına olan hasilinin
yarısı ilə ölçülür.Dövrü hərəkətlərdə isə kinetik enerji Ekin=1W2/2 yəni ətalət anının
bucaq sürəti kvadratına olan hasilinin yarısı ilə ölçülür.
Cismin potensial enerjisi onun vəziyyətinin enerjisidir.
Epot=GH, G- ağırlıq qüvvəsi, h-ilkin və son vəziyyətlərinin fərqidir.Ġnsanın
hərəkətlərdə hərəkətin bir növü baĢqa növə keçir. Bu zaman hərəkətin ölçüsü
olan enerji də 1 növdən baĢqa növə keçir.
36. 3.Hərəkət aparının biomexaniki sisteminin
quruluĢu və vəzifəsi
Məlumdur ki, hərəkət fəaliyyəti bədənin bütün üzvləri vasitəsilə əldə edilir, lakin əsas bu
fəaliyyət də hərəkət aparatının üzərinə düĢür. Ġnsanın hərəkət aparatında dayaq
vəzifəsini görən və bir-birilə hərəkətli birləĢən sümüklərdən – qollardan ibarət olan
sümük hər hansı bir qüvvə təsirinə qarĢımüqavimət göstərir və eyni zamanda bu qollar
əzələlər mvasitəsilə hərəkətə gətirilir.
Ġnsanın dayaq hərəkət aparatının quruluĢ və vəzifəsi çox mürəkkəb olduğu üçün onun
hərəkət və vəziyyətləri də çox müxtəlifdir.Ona görə də insan bədəni bütövlükdə və
həm də onun ayrı-ayrı hissələri biomexaniki sistem kim təsir edilir.
BaĢqa sözlə desək, insanın hərəkətlərini və onların səbəbini yalnız mexaniki nöqteyi
nəzərincə öyrənməklə kifayətlənmək düzgün deyil. Hərəkət aparatının quruluĢunu və
iĢ prinsipini düzgün anlamaq üçün insan bədəninin bioloji təbiətinin mexanizmini də
bilmək vacibdir.
37. Biomexaniki insan bədəninin, onun dayaq – hərəkət aparatının elə quruluĢ və
vəzifələrinöyrənir ki, bunlar hərəkətlərin təkmilləĢməsi üçün böyük əhəmiyyət
kəsb edilir. Beləliklə insan bədəni bir biomexaniki sistemdir. Biomexaniki
sistem insan bədəninin elə b ir moduluqdur ki, burada bütün
qanunauyğunluqlarını öyrənmək olar.
Biomexaniki sistem əsas aĢağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir.
1. Canlı orqanizmlərin hərəkət aparatı canlı hüceyrəvə toxumalardan ibarətdir.
Bu toxuma və hüceyrələrdə daima maddələr mebadiləsi prosesləri gedir.
Bunların quruluĢ və vəzifəsinin əsasını təĢkil edir. Zülal molekullarının üzvi və
qeyri üzvi kimyəvi maddə reaksiyaya maddə reaksiyaya giriĢməsi
hüceyrələrin daxilində gedən maddələr mübadiləsini və iĢ fəaliyyətini təmin
edir (məsələn, təqəllüs) Buna görə də hüceyrəlkərin və üzvlərin quruluĢ və
vəzifəsi onların gördüyü iĢdən asılı o0lur. Hərəkət aparatının vacib
xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, iĢ təsiri altında əzələlər morfoloji və
funksional cəhətcətəkmilləĢir, fəallaĢır və iĢsiz qaldığı zaman öz fəalliğını
itirir.
2. Ġnsan və heyvan hərəkət aparatının quruluĢu eyni törəmələrdən
ibarətdir.(sümük və onların birləĢmələri, bağlar və əzlələr) bir çox müxtəlif
hərəkətlərə imkan verir.
3. Hərəkət aparatının vəzifəsinin reflektor prinsipi. Bu prinsipə əsasən hərəkət
aparatı mərkəzi sinir sistemlə sıx bağlıdır.
38. 3. Hərəkət aparatının biomaxaniki sistemin quruluĢu və vəzifəsi (davam)
3.1 Biokinematik zəncirlər.
Bədənini bir neçə hissəsinin və ya sümüklərin oynaq vasitəsilə birləĢməsi
kinematik zəncir adlanır. Kinematik zəncirlər açıq və bağlı kinematik
zəncirə bölünür. Açıq kinematik zəencirdə üç hissə azaddır, o yalnız
bir ucdan bağlıdır (məsələn insanın ətrafları). Hər iki tərəfdən
bağlanan kinematik zəncirə isə bağlı kinemat zəncir
deyilir.Məsələn, qabırğa – döĢ, qabırğa, fəqərə oynaqları)Açıq
kinemtik zəncirdə adətən bir neçə oynaqda hərəkətlər eyni zamanda
icra olunur, ancaq oynaqlarda müstəqil hərəkətlərdə mümkündür. Açıq
biokinematik zəncirlərin çox hisssəsi çox oynaq əzələlərə malikdir, ona
görə də bir oynaqda hərəkətləri əmələ gətirən əzələlər qonĢu
oynaqlarda da hərəkətə səbəb olurlar.Bağlı kinematik zəncirdə isə bir
oynaqda müstəqil hərəkətlər mümkün olmur. Mütləq bu hərəkətlərə
eyni zamanda baĢqa birləĢmələr də cəlb olunur. Bir hissənin hərəkəti
hətta daha uzaq hissələrin hərəkətinə təsir edir. Bağlı kinematik
zəncirləri açmaq mümkün deyil.Ancaq açıq kinematik zəncirlər bağlı
kinematik zənciri əmələ gətirə bilərlər (məsələn, döĢəmə üzərində
durduqda və ya əlllər beldə olduqda)
39. ġəkil 1. Ġnsanın bədəninin kinamatik zəncirləri , a – zəncirlərin
növləri, bam-açıq zəncir, ABSDA-açıq zənsirlərin döĢəmə üzərində
durduqda və ya əllər beldə olduqda bağlanmasıdır və SDE
40. Kinematik zəncirlərdə azadlıq dərəcələri
Əgər bərk cismin irəli hərəkətində heç bir əlaqə, maneə yoxdursa, bu
cismin hərəkəti 3 perpendikulyar ox ətrafında yuxarı-aĢağı, sağa-
sola, önə-arxaya və həmçinin həmin oxlar ətrafında dövri hərəkətləri
mümükün ola bilər. Deməli belə cismin azadlıq dərəcəsi ola
bilməz, çünki onu bədəndən ayırmaq mümkün deyil. Oynaqlarda
hərəkətin azadlıq dərəcəsi 3-dür, buna da səbəb oynaq aparatının
elementləridir, yəni oynaq kisəsi, oynaq daxilində yerləĢən
bağlar, gialın qığırdaq, bunlar hərəkətləri azaldır.Həmçinin cismin bir
nöqtəsi fiksə olunduqda və ya bərkidildikdə də azadlıq dərəcələri
azalır. Bur ucdan bağlanan sümüklərdə 3 ox ətrafında 3 azadlıq
dərəcəsi olur. Məsələn, Ģarabənzər oynaqlar (bazu, bud-çanaq
oynaqları) . Ġki tərəfdən bağlanan sümüklərdə isə 1 azadlıq dərəcəsi
olur, belə ki bu nöqtələrdən 1 ox keçirilir. (1 alanqalov
arası, bazudirsək oynaqlar) Ġki oxlu oynaqlarda sümüklərin oynaq
səthləri inkonqurent olduğuna görə onlar iki azadlıq dərəcəsinə
malikdirlər (mil-bilək oynağı) Açıq kinematik zəncirdə sonuncu
hissənin hərəkəti baĢlanğıc hissəyə görə bütün ani hissələrin azadlıq
dərəcələrinin cəmi ilə ayıqrd edilir. Məsələn, bazu sümüyü kürək
sümüyünə görə 3 azadlıq dərəcəsinə, dirsək sümüyü bazu sümüyünə
görə 1 azadlıq dərəcəsinə və nəhayət,əl yuxarı ətraf radiusu
41. Beləliklə, insan bədənin hissələri bir neçə azadlıq dərəcəli kinematik
zəncirlərdən ibarətdir. Ġnsanın hərəkət aparatını fəaliyyətə gətirən
mərkəzi sinir sistemində mərkəzdən qaçma mühiti sinirlər vasitəsilə
gələn qıcıqlardır. Bu qıcıqlar müəyyən əzələləri gərginləĢdirir, hərəkəti
idarə edir. Ona görə də biz hərəkətlərimizi istədiyimiz kimi idarə edə
bilərik. Bu isə əmək fəaliyyətində, bədən tərbiyyəsi və
idmanda, xoreoqrafiyada geniĢ istifadə edilir.
Bədən hissələri sümük qollar kimi
Sümüklər oynaqlarda hərəkətli birləĢəerək, əzlə qüvvəsinintəsiri altında
müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edirlər.
Mexaniki nöqteyi nəzərindən sümüklər dairəvi hərəkət edən qollar kimi
təsvir edilir. Öz oxuətrafında hərlənən hər hansı bir bərk cismə və ya
sümüyə qol deyilir.
42. Bu qüvvələrdən birini hərəkətedici qüvvə, digərini isə müqavimət qüvvəsi
adlandırırlar. Əgər qüvvə sümük qola 2 ucdan təsir edirsə, həmin qol 2
çiyinli və ya 1 dərəcəli qol adlanır. Məsələn, əsas duruĢ vəziyyətində
yuxarı ətrafın zadə hissəsi yükü baĢ üstündə saxladıqda.
Əgər qüvvə sümük qola 1 ucdan təsir edirsə, həmin qol 1 çiyinli olur və
ya 2 dərəcəli qol sayılır. Bədənin eyni bərk hissəsi müxtəlif əzələlər
üçün həm bir çiyinli və həm də 2 çiyinli ola bilir. Məsələn, said öz
bükücü əzələlərinin iĢinə görə 1 çiyinli açıcı əzlələrin iĢinə görə
isə, yəni yükü baĢ üstündə saxladıqda isə 2 çiyinli olur.
Beləliklə, əzələqüvvəsi üstün gələn iĢdə hərəkətedici
qüvvə, müqavimətə tabe olan iĢdə isə ləngidici qüvvə olur.
43. 3.4 Əzələlərin mexaniki xüsusiyyətləri
Əzələlərin əsas vəzifəsi kimyəvi enerjini mexaniki iĢə və ya qüvvəyə çevirməsidir.
Əzələ fəaliyyətini xaraktezə edən əsas biomexaniki göstəricilər əzlənin ucunda olan
dartma qüvvəsi və əzlə uzunluğunun dəyiĢmə surətidir.BaĢqa sözlə, mərkəzi sinir
sistemində gələn impuls əzlə liflərində oyanma prosesini yaradır ki, bunun nəticəsində
əzələnin maxaniki vəziyyəti dəyiĢilir. Buna əzələnin təqəllüsü deyilir.
Təqəllüs-əzələnin uzunluğunun və həmçinin onun mexaniki xassələrinin
(elastikliyi, yapıĢqanlığı, sürüĢkənliyi) dəyiĢilməsi deməkdir. Əzələnin mexaniki
xassələri mürəkkəb olub, əzələni təsir edən liflərin, birləĢdirici törəmələrin və s.
mexaniki xassələrindən və əzələnin halından (oyanma, yorğunluq) asılıdır.
Əzələnin elastikliyi ondan ibarətdir ki, yükü artırdıqca əzələnin uzunluğu da artıq və
bununla bərabər əzələnin gərginliyi də artır. Əgər əzələ heç bir yük və ya qüvvə təsir
etmirsə, o zaman əzələ nə uzanacaq, nə də gərginləĢəcəkdir. Xarici qüvvə
götürüldükdə əzələ yenə öz əvvəlki uzunluğunu bərpa edir.
44. Əzələnin mexaniki xüsusiyyətlərindən biri də əzələnin yapıĢqanlığıdır ki,
bu əzələnin dartılmasının və ya qısalmasının sürətinə təsir göstərir.
Əgər yapıĢqanlıq yüksəkdirsə, o zaman ləngidici təsir göstərəcək, yəni
əzələ uzunluğunun dəyiĢilməsini yavaĢıdacaq. SürüĢkənlik xassəsinə
görə, əzələ müəyyən vaxtdan sonra öz uzunluğunu dəyiĢə bilər və yük
təsirindən gərginləĢmiĢ əzələ müəyyən uzunluğa malik olur, bir
müddətdən sonra həmin yük və təzyiq altında əzələ öz uzunluğunu
artırır. Nəhayat, dartılmıĢ əzələ uzunluğunu saxlayaraq, tədricən
gərginliyini azaldır və boĢalır. Əzələnin bu mexaniki xassələri birlikdə
elastik adlanır.
45. BĠOMEXANĠKĠ SĠSTEMĠNĠN QURULUġU VƏ VƏZĠFƏSĠ ƏZƏLƏ
TƏQƏLLÜSÜNÜN MEXANİKASI
Təbii hallarda mərkəzi sinir sisteminin təsiri altında əzələ sükunət vəziyyətindən
oyanma vəziyyətinə keçir. Bu zaman əzələdə fəal qüvvə əmələ gəlir ki, bu da əzələnin
uclarını bir-birinə yaxınlaĢdıraraq onun uzunluğunu azaldır. Bu əzələnin dartı
qüvvəsidir ki, insanın hər hansı bir hissəsini hərəkətə gətirir. Bu prosesin mahiyyəti
ondan ibarətdir ki, mərkəzi sinir sistemindən gələn impuls əzələ liflərində oyanma
prosesin yavadan zaman burada olan enerji ilə zəngin kimyəvi maddələr parçalanır.
Bu reaksiya zamanı çox miqdarda enerji azad olur, bu enerji əzələdə gərginlik yaradır.
Əgər iĢin Ģəraiti əzələ uclarının bir-birinə yaxınlaĢmasına imkan verirsə, yəni əzlə
qüvvəsinin təsiri əks qüvvələrin təsirindən yüksəkdirsə, onda əzələ təqəllüsü əmələ
gələn insan bədənin hər hansı bir hissəsini hərəkətə gətirir.
Buradan məlum olur ki, əzələ hərəkətedicisini bir xemo-dinamik hərərkətedici maĢın
adlandırmaq düzgün olar. Burada hərəkət potensial enerjinin əmələ gəlməsi
nəticəsində əldə edilir. Beləliklə, əgər əzələnin dartma qüvvəsi xarici müqavimət
qüvvəsinə bərabərdirsə, onda əzələnin uzunluğu dəyiĢilmir. Bu cür əzələ təqəllüsü
izometrik təqəllüs adlanır. Yunan sözü olub izo-bərabər, metr-uzunluq deməkdir.
46. Əgər əzələnin dartma qüvvəsi xarici müqavimətə bərabər deyilsə, əzələnin
uzunluğu dəyiĢir- bu isə anizometrik təqəllüs adlanır.
Əzələ dartma qüvvəsi xarici müqavimətə üstün gəlirsə, əzələ qısalır və ya yığılır
( ucları bir-birinə yaxınlaĢır ). Bu cür əzələ iĢi üstün gələn təqəllüs adlanır.
Əzələnin dartma qüvvəsi xarici qüvvədən az olarsa, əzələ dartılır uzanır, bu cür
əzələ iĢi tabe olan təqəllüs adlanır.
Beləliklə, əzələ təqəllüsü zamanı onun mexaniki vəziyyətinin dəyiĢilməsi onun
fəallığı adlanır.
Əzələ təqəllüsünün mexaniki xüsusiyyəti müqavimətin dərəcəsindən asılıdır.
Müqavimətin və yaxud yükün dartılması 3 cür dəyiĢiklik əmələ gətirir:
1) Latent dövrü artır. Latent dövrü əzələnin qıcıqlanması ilə onun uclarında
əmələ gələn mexaniki cavab arasındakı dövrüdür.
2) Əzələdə uzunluğun dəyiĢilmə və ya qısalma dərəcəsi azalır.
47. 3) Əzələnin qısalma sürəti azalır. Bu zaman dartma qüvvəsi ilə əzələ uzunluğunun
dəyiĢilmə sürəti arasındakı asılılıq tərs mütənasibdir. Tabe olan iĢ zamanı əzələnin
dartma qüvvəsi həmçinin sürətdən asılıdır. Əgər onun uzanma sürəti yüksəkdirsə,
onda onun göstərdiyi qüvvə də çox olacaq.
Əzələ dartılması zamanı potensial enerji toplanır ki, bu enerji sonra tabe olan iĢdən
üstün gələn iĢ rejiminə keçdikdə hərərkət edən hissənin kinetik enerjisinə çevrilir.
Beləliklə, əzələnin eyni dərəcədə qıcıqlanma zamanı onun dartma qüvvəsindən
asılıdır:
a) Onun hazırki momentdə olan uzunluğundan b) uzunluğun dəyiĢilmə sürətindən c)
stimulyasiyanın baĢlanma momentindən. Ona görə əzələyə verilən eyni sinir impulsu
əzələnin hansı vəziyyətdə olmasından asılı olaraq müxtəlif mexaniki effekt verəcəkdir.
Beləliklə, insanın hərəkət fəaliyyəti əsasən oyanmıĢ əzələlərin dartma qüvvəsi və
onların təqəllüsünün miqdarı ilə təyin olunar. Əzələ mexanikasının əsas qanunları
aĢağıdakılardır:
1) Veber prinsipi - bu onunla izah olunur ki əzələ tərkibinə nə qədər çox əzələ lifləri daxil
olarsa bir o qədər əzələ qüvvəsi çox olar yəni əzələ qüvvəsi baĢqa bərabər Ģəraitlərdə
onun en kəsiyi ilə düz mütənasibdir.
48. 2) Təqəllüsün miqdarı baĢqa bərabər Ģəraitlərdə əzələ liflərinin uzunluğu ilə düz
mütənasibdir ( Bernuli prinsipi ). Bu prinsip ona əsaslanır ki, əzələ lifləri nə
qədər uzun olarsa, əzələ təqəllüsü (qısalması) bir o qədər çox olar.(bir lələkli
əzələlərdə).
Əzələ gərginliyinin qüvvəsi ona təsir edən sinir impulslarından asılı olaraq
müxtəlif ola bilər. Nə qədər çox miqdarda əzələni idarə edən hərəki neyronlar
oyanarsa, bir o qədər əzələ gərginliyinin miqdarı çoxalır. Bundan əlavə, sinir
impulslarının tezliyindən də əzələ gərginliyinin qüvvəsi artıq.
Əzələ qüvvəsinə və onun iĢ qabiliyyətinə simpatik sinir sistemi əzələ iĢi zamanı
maddələr mübadiləsi proseslərini idarə edərək onun iĢ qabiliyyətini artırır.
Əzələ gərginliyinin qüvvəsinə adrenalin hormonu müsbət təsir göstərir:
Deməli, əzələ qısalması ondan yaranan oyanmadan və ona təsir edən yükün
miqdarından asılıdır.Əzələnin fəal qüvvəsi nə qədər çox olsa və ona əks olan
xarici qüvvələr nə qədər az olsa,bir o qədər əzələdə qısalma çox olar. Əzələ
təqəllüsünün gərginliyinin miqdarı və sürəti müvəqqətidir. Əzələ iĢinin
əvvəlində əzələ təqllüsü gərginliyinin miqdarı və sürəti yüksək olar, ancaq
yorulma nəticəsində göstəricilərin miqdarı azalır. Ġdman məĢğələlərinin təsii
altında bu göstəricilər artır, əksinə məĢğul olmayanlarda isə azalır.
49. ƏZƏLƏ TƏQƏLLÜSÜNÜN MĠQDARI, ĠġĠ VƏ ENERJĠSĠ.
Əgər əzələ anizometrik təqəllüsdədirsə, demək əzələ iĢ görür. Ġzometrik
təqəllüsdə isə yerdəyiĢmə olmadığından iĢ icra olunmur.
Əzələ təqəllüsünün böyüklüyü də buna oxĢardır. Ġzometrik rejimdə
təqəllüsünün böyüklüyü "0"-a bərabərdir,anizometrik rejimdə isə əzələ
uzunluğunun dəyiĢilmə sürətinin hasilinə bərabərdir.
Əzələnin maksimum qıcıqlanma vaxtı təqəllüsün böyüklüyü, onun sürətindən
asılıdır.
Əzələ təqəllüs edərkən enerji sərf edir ki, bu da iĢə və istiliyə çevrilir.
Ġzometrik rejimdə mexaniki iĢ bərabər olduqda kimyəvi reaksiyaların
nəticəsində azad olmuĢ enerjinin hamısı istiliyə çevrilir. Anizometrik rejimdə
isə enerjinin bir hissəsi mexaniki iĢə sərf olunur, digər hissəsi isə istiliyə
çevrilir.
50. ƏZƏLƏNĠN DARTMA QÜVVƏSĠNĠN NƏTĠCƏSĠ
Əzələnin dartma qüvvəsi mexaniki, anatomik və fizioloji Ģəraitlərin birgə
təsirindən asılıdır. Əsas mexaniki Ģərait yükdür. Əzələyə yük təsir
etmədikdə onun dartma qüvvəsi ola bilməz. Yük əzələni dartır ki, bu
zaman əzələ üstün gələn iĢ görür. Yükün artması ilə əzələnin dartma
qüvvəsi də artır. Əzələ dartılmasının nəticəsində kinematik zəncirin
hissələri hərəkət edirlər.
Əzələ dartmasını əmələ gətirən anatomik Ģərait, əzələnin quruluĢu
və onun yerləĢməsidir.
Fizioloji Ģərait isə əsas etibarilə əzələnin oyanması və yorulmasıdır.
Hər iki faktor əzələyə təsir edərək onun dartma qüvvəsini artıra və ya
azalda bilər.(Ģəkil 2)
52. Biokinematik zəncirdə də bu faktorlar təsir edərək hər bir əzələnin dartma
qüvvəsinin nəticəsini müəyyən edirlər. Lakin biokinematik zəncirdə bütün
hissələr bir-birilə əlaqədar olduqları üçün hər hansı bir konkret halda bütün bu
faktorlar yalnız birlikdə bütöv əzələ iĢinin nəticəsini təyin edir.
HƏRƏKƏT APARATININ BİOMEXANİKİ SİSTEMİNİN QURULUŞU VƏ
VƏZİFƏSİ ( DAVAM )
3.8 ƏZƏLƏ İŞİNİN NÖVLƏRİ
Mexanika nöqteyi nəzərindən bir qüvvənin təsiri nəticəsində yük yerini dəyiĢirsə,
buna iĢ deyilir. Lakin fizioloji nöqteyi nəzərindən əzələ daxilində oyanma
prosesləri varsa deməli əzələ iĢləyir.
Əzələ iĢinin mütəlif növlülüyünün onun dartma qüvvəsi və uzunluğunun
dəyiĢilməsilə təyin olunur.
Əzələ iĢinin növləri (üstün gələn və tabe olan iĢ) bütün əzələnin uzunluğunun
dəyiĢilməsilə, yəni qısalıb uzanması və yaxud öz uzunluğunu saxlaması
xarakteri ilə təyin olunur.
53. Əzələ iĢinin əsas iki növü vardır. 1) statik iĢ-insanın vəziyyətini saxlayan.
2) dinamik iĢ - fəal hərəkətləri tərpədən. Bu zaman əzələlər ya qısalır
(üstün gələn iĢ), ya da uzanır (tabe olan iĢ).
Statik iĢ zamanı əzələlər uzun müddət gərginlik vəziyyətində
qalırlar, ancaq uzunluqlarını dəyiĢmirlər. Bu zaman nə təqəllüs
edirlər, nə də dartılırlar. Bu gərginlik mərkəzi sinir sistemi tərəfindən
gələn impulsların təsiri altında əldə edilir. Deməli statik iĢdə bədən və
onun hissələri müəyyən vəziyyətdə saxlanılır. Məsələn: fəzada Ģaquli
istiqamətdə müxtəlif yüklərin Ģtanqın saxlanılması və s.
Beləliklə, statik iĢ zamanı fəal gərginlik vəziyyətdə əzələlər bədən
vəziyyətinin dəyiĢilməsinə yönəldilmiĢ qüvvələri tarazlaĢdırırlar.
Dinamik iĢ zamanı fəal əzələ qüvvələri və xarici mexaniki qüvvə
momentləri bədənə təsir edərək bir-birini tarazlaĢdırmırlar və bunun da
nəticəsində hərəkət əldə edilir. Bildiyimiz kimi əzələ qüvvə momenti
əks təsir edən qüvvə momentindən çox olarsa, onda əzələ təqəllüsü
baĢ verir. Əzələlər bu zaman üstün gələn iĢ görərək yükün və bədən
hissəsinin yerini dəyiĢirlər.
Dinamik iĢin çox effektli bir forması ballistik iĢdir, yəni çox tezliklə baĢ
verən hərəkətdir.
54. Dinamik iĢin üçüncü forması müqavimətə tabe olan iĢdir. Bu zaman əzələ
qüvvəsinin momenti əks qüvvə momentindən az olur. Və bunun nəticəsində
əzələ dartılır, maksimum uzanır. Məsələn: yükün aĢağı salınması.
Göstərdiyimiz müxtəlif formalı hərəkətlər müəyyən əzələlərlə idarə edilmir.
Əksinə iĢin xarakterindən asılı olaraq əzələlərin iĢi dəyiĢə bilər. Müqavimətə
üstün gələn qüvvə və müqavimətə tabe olan iĢ bir-birini dəyiĢirlər.
Məsələn, bazu oynağında uzaqlaĢma hərəkəti deltavari və tinüstü əzələlərin
müqavimətə üstün gəlməsi nəticəsində əldə edilir. Bazunu bu vəziyyətdə
saxlamaq üçün yenə də bu əzələlər statik iĢ görürlər. bazunu əvvəlki
vəziyyətə salan isə ağırlıq qüvvəsi olur. Bu zaman həmin əzələlər müqavimət
təsiri altında dartılaraq bazunun aĢağı hərəkətini idarə edirlər. Və həmin
əzlələr müqavimətə tabe olan iĢi yerinə yetirirlər.
Beləliklə, bazu oynağında qolun hərəkətinin bütün fazalarında uzaqlaĢdırıcı
əzələlər iĢ görürlər, bu zaman iĢin xarakteri dəyiĢilir.
Deməli, oynağı idarə edən əzələlər 3 növ iĢ görə bilərlər:
55. 1) Fəal hərəkətləri idarə edərək müqavimətə üstün gəlmək,yaxud dinamik iĢ əldə etmək;
2) Hərəkətləri fəal idarə edərək, bir fazadan o bri fazaya keçməyi əldə etmək, yəni
dinamik müqavimətə tabe olan iĢi həyata keçirmək;
3) Fəal iĢ gərginləĢərək, əks qüvvələri tarazlaĢdırmaq yəni statik iĢ əldə etmək.
Ayri-ayri oynaqların və kinematik zəncirlərin iĢinin koordinasiya (saziĢliyi) mərkəzi sinir
sistemi tərəfindən idarə edilir.
56. 3.9 ƏZƏLƏNĠN ĠġĠNDƏ SĠNERGĠZM VƏ ANTOQONĠZM
Məlum olduğu kimi hər oynaqdan bir neçə əzələ keçir. Oynaqda əmələ
gələn hərəkəti bir çox əzələnin təqəllüsü nəticəsində əldə edilir.
Əzələnin 2 növ qarĢılıqlı əlaqəsi var: Sinergizm və antoqonizm. Əzələlər eyni bir
hərəkətdə iĢtirak edir, üstün gələn iĢ görürlər, bunlara sinergistlər deyilir.
Bir-birinə əks olan müxtəlif hərəkətlərdə iĢtirak edən əzələlər tabe olan iĢ
görürlər. Bunlara antoqonizlər deyilir.
Həm sinerqist, həm də antoqonistlər hərəkəti təmin edirlər. Əzələlər arasındakı
sinerqizm və antoqonizm əlaqələri daimi deyil. Funksional anatomiyanın bir
çox misallarından aydın görünür ki, əzələlərin çoxu hərəkətin dəyiĢilməsilə
əlaqədar olaraq öz funksiyalarını da dəyiĢirlər. Bir hərəkət üçün sinerqist olan
əzələlər baĢqa bir hərəkət üçün antoqonist ola bilərlər. Bu isə sinir
mərkəzlərinin koordinə olunmuĢ iĢi sayəsində əldə edilir.
Bildiyimiz kimi, bir oynaqlı və çox oynaqlı əzələlər vardır. Çox oynaqlı əzələlərin
təqəllüsü bir neçə oynaqda hərəkət əmələ gətirir.
57. 3.10 AĞIRLIQ QÜVVƏSĠNĠN VƏ ƏTALƏTĠN ƏZƏLƏ ĠġĠNƏ
TƏSĠRĠ.
Bədənin ağırlıq qüvvəsi onun yerə olan cazibə qüvvəsidir. Hər bir əzələ iĢi zamanı ağırlıq qüvvəsi
öz təsirini göstərir. Konkret Ģəraitdən asılı olaraq bu təsir müxtəlif əzələlərin iĢi zamanı müəyyən
əzələlərin gərginliyi nəticəsində tarazlaĢır. Bu tarazlaĢma qolların qoyuluĢu ilə əldə edilir, yəni
əzələ qüvvəsi və ağırlıq qüvvəsinin momentləri bərabər olduqda ağırlıq qüvvəsinin qoyulduğu
nöqtə ağırlıq mərkəzi olarsa, tarazlaĢma əldə edilir.
Bədənin hər bir hissəsinin ağırlq qüvvəsinin momenti bu hissələr çəkisindən və qüvvə
qiymətindən ağırlıq xəttinin dayaq oynağından olan ən qısa məsafəsindən asılı olur.
Bədən hissələrinin vəziyyəti dəyiĢən zaman ağırlıq qüvvəsinin çiyin və bununla bərabər
momentdə dəyiĢir. Ağırlıq qüvvəsinin momentinin dəyiĢməsi nəticəsində əzələlərin dartma
qüvvəsinin momenti də dəyiĢir.
Məlumdur ki, bədən hissələrini horizontal istiqamətdə saxlamaq üçün gimnastika hərəkətlərində
yüksək əzələ gərginliyi lazımdır.
58. Beləliklə, statik iĢ zamanı bədən hissələrinin ağırlıq qüvvəsinin miqdarı və bu
hissələrin ağırlıq mərkəzinin yerləĢməsi əzələlərin statik gərginliyinin
dərəcəsini təyin edir, və bununla da müvafiq hərəkət sinir mərkəzlərinin
oyanmasının intensivliyini və əzələ iĢinə təsirinin xarakterini müəyyən edir.
Ağırlıq qüvvəsindən baĢqa, əzələ iĢinə ətalət də təsir edir. Ətalət bədənin öz
sükunət və ya hərəkət vəziyyətini saxlamaq və yaxud da onu qüvvə təsiri
altında dəyiĢmək xüsusiyyətinə deyilir. Bədəni sükunətdən çıxarmaq üçün və
ya onun istiqamətini dəyiĢmək üçün hərəkət ətalətinə hərəkətedici qüvvə
üstün gəlməlidir. Bunlar isə ətalətlərin iĢi vasitəsilə əldə edilir.
4. FĠZĠKĠ HƏRƏKƏTLƏRĠN BĠOMEXANĠKĠ TƏDQĠQAT
METODLARI
Fiziki hərəkətlərin biomexaniki tədqiqatlarının əsas məqsədi bu hərəkətləri icra
edən zaman insanın vəziyyətlərini və hərəkətlərini öyrənmək, bu hərəkətlərin
qanunauyğunluqlarını aĢkara çıxarmaq, icra olunan hərəkətlərin
xüsusiyyətlərilə onların effektliyi arasındakı əsas möhkəm asılılığı təyin etmək
və icra edilmə variantlarında daha səmərəli olanları seçməkdir.
Biomexaniki tədqiqatların qarĢıya qoyduğu məsələlər əsas etibarilə nəyi və
yaxud hansı asılılıqları öyrənməkdən, hansı obyekt üzərində tədqiqat
aparmaqdan, hansı Ģəraitlərdə və nə kimi üsullarla məlumatları toplamaq və
onları iĢləməkdən ibarətdir.
59. Bu məsələləri həll edə biləcək metodlar seçilir ki, bunlar kinematik hərəkətlərin qeyd
olunmasına, alınmıĢ məlumatların iĢlənməsinə, hərəkət və vəziyyətlərin
biomexaniki analizinə əsaslanır.
Biomexaniki tədqiqatların xüsusi məsələləri aĢağıdakılaar ola bilər:
a) konkret vəziyyətlər zamanı müvazinət Ģərtlərinin müəyyən edilməsi
b) duruĢun, yəni bədən hissələrinin qarĢılıqlı yerləĢməsinin dəqiq təyin edilməsi,
v) məlum vəziyyət və duruĢların saxlanılması üçün əzələlərin statik iĢlərinin müəyyən
edilməsi,
q) məlum vəziyyətdə dəyiĢən duruĢlar zamanı əzələ hərəkətlərinin və dinamik iĢinin
müəyyən edilməsi,
d) məlum vəziyyətlərdə sükutluqla və dəyiĢən duruĢlarda tənəffüs hərəkətlərinin
Ģəraiti.
Ġnsan bədəninin dinamik Ģöbəsi üzrə:
1) icra olunan hərəkətin strukturasının ( dövrlər, fazalar, hərəkət momentləri) müəyyən
edilməsi.
2) hərəkət fazalarının vaxt münasibətlərinin təyin edilməsi.
3) bədənin tamlıqda hərəkət xüsusiyyətlərinin (kinematika və dinamikası) xarakteri.
4) oynaqlarda hərəkətlərin xarakteri (bədən hissələrinin kinematika və dinamikası)
60. 5) eyni adlı hərəkətlərin (yeriĢ, qaçıĢ, tullanmalar, üzmə və s.) müqayisəli xarakteristikası.
Bütün bu məsələləri həll etmək üçün bədən və ya onun hissələrinin keçdiyi yolu, bu yola
sərf olunmuĢ vaxtı, hərəkətin sürətini və onun dəyiĢilməsini ( sürətləndirməni) təyin
etmək lazımdır.
Bundan baĢqa, bədən və onun hissələrinin çəkisi, hərəkəti əmələ gətirən qüvvələri və s.
müəyyən etmək lazımdır.
4.1 MÜġAHĠDƏ VƏ TƏCRÜBƏ
Fikizi hərəkətləri öyrənən zaman 2 əsas tədqiqat metodu olan müĢahidə və təcrübədən
istifadə olunur. Sadə müĢahidə zamanı tədqiqatçı hərəkəti olduğu kimi, onun gediĢinə
fikir vermədən öyrənir. Bu müĢahidə zamanı hərəkət haqqında ümumi təsəvvür
yaranır, yəni bədən hissələrinin hərəkəti, onun istiqaməti, amplitudası, sürəti, tempi,
ritmi, əzələlərin gərginlik dərəcəsi və hərəkətlərin miqdarı haqqında qeyd edirlər. Sadə
müĢahidə vasitəsilə həkimlər gimnastika, akrobatika, suya tullanma, idman oyunları və
s. üzrə aparılan yarıĢlarda bir sıra idman məĢqələlərinin icra olunmalarının keyfiyyətini
müəyyən edirlər.
61. MüĢahidə zamanı adi, stenoqrafiya və Ģərtli qeydlərdən istifadə olunur. Belə
müĢahidənin müsbət cəhəti adi Ģəraitdə (məsələn, yarıĢlarda) öyrənilən
hərəkət haqqında lazımi məlumatları almaqdadır, çünki bu zaman icra edici
Ģəxsin müĢahidə olunmasından xəbəri olmur. Mənfi cəhət isə, tədqiqatçı
tərəfindən hərəkətə verilən qiymətin subyektivliyidir, bu zaman hərəkətin
yolu, vaxtı, sürəti, əzələ qüvvəsi haqqında dəqiq, obyektiv məlumat almaq
mümkün olmur. Bu göstəricilər təxmini olaraq qəbul edilir.
Təcrübə, ya da qoyulmuĢ elmi təcrübə ən mühüm tədqiqat metodudur.
Bunun əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, burada tədqiqatçı öz fiziki
hərəkətlərin icrası üçün elə Ģəraitlər yaradır ki, bunlar hərəkət texnikasının
tədqiqatı üzrə qoyulmuĢ məsələni düzgün həll etmək mümkün olsun. Hər
hansı bir təcrübə zamanı həm müĢahidədən, həm də müxtəlif ölçü
cihazlarından və foto-kino çəkiliĢlərindən istifadə olunur.
62. 4.2 TƏDQĠQATLARIN MƏRHƏLƏLƏRĠ
Biomexaniki tədqiqatlarda Ģərti olaraq 3 mərhələ ayırd edilir:
1) Hərəkət xüsusiyyətlərinin qeydi,
2) Qeyd nəticələrinin iĢlənməsi,
3) Biomexaniki analiz.
Ġnsan hərəkətlərinin xüsusiyyətlərini qeydə almaqda məqsəd tədqiq olunan
hərəkəti kinematika və dinamika xüsusiyyətlərini, həmçinin özü haqqında
kəmiyyət məlumatları (bədən ölçüsü,funksional göstəricilər) almaqdan
ibarətdir.
Qeydlərin nəticələrinin iĢlənməsi və ya onların cəbri üsulla hesablanması
müxtəlif faktorlar arasındakı asılılığı, onların düzgünlüyünü təyin etməyə və
bunların əsasında cədvəl və qrafiklər vasitəsilə analizlər etməyə imkan
yaradır.Biomexaniki analiz isə hərəkətlərin qanunauyğunluqlarını
aydınlaĢdırır və nəticələri təyin edir.
63. 4.3 ĠNSAN HƏRƏKƏTLƏRĠNĠN MEXANĠKĠ XÜSUSĠYYƏTLƏRĠNĠ
ÖLÇMƏK ÜÇÜN CĠHAZDAN ĠSTĠFADƏ EDĠLMƏSĠ.
Yolun ölçülməsi - sahənin xarakterini ölçmək üçün sabtimetr lenti, xətkeĢ, ölçü
taxtası, boy ölçən, bucaq ölçən və s. cihazlardan istifadə edilir. Bu cihazların
köməyi ilə bütün məsafəni, ya da məsafənin bir hissəsini, addımın
uzunluğunu, tullanmanın hündürlüyünü təyin etmək olar. Hal-hazırda
mexaniki miqdarı ölçmək üçün elektrik ölçü metodu geniĢ yayılmıĢıdr. Bunun
köməyilə biləvasitə olaraq oynaqlarda hərərkət əyriliyini, bucaq sürətini,
sürətləndirmə əyriliyini və s. qeyd etmək mümkündür.
Vaxtın ölçülməsi - bunun üçün saniyə ölçənlər, xronoskoplar, xronomerlər,
metronomlardan istifadə edilir. Bunların köməyilə bütün məsafəni ya da
məsafənin bir hissəsini, hərəkətin ayrı-ayrı fazalarının davamlığını, dəqiq
vaxtla müxtəlif dərəcələrdə qeyd etmək mümkün olar və hərəkətin sıxlığını
müəyyənləĢdirmək olar. Vaxt göstəricilərini elektro saniyə ölçənlərlə,
fotoelementlərlə və s. qeyd etmək mümkündür.
Sürətin və sürətləndirmənin ölçülməsi - yolun böyüklüyünü və onun keçilmə vaxtı
haqqında məlumatlar əsasında hesablama yolu ilə baĢa gəlir. Əvvəlcə bütün
yolda olan sürəti, sonra isə yolun ayrı-ayrı sahələrində olan sürəti ayırırlar.
Vaxt ərzində sürətin dəyiĢilməsinin miqdarını hesablamaqla sürətləndirməni
almaq olar. Yolu, vaxtı, sürəti və sürətləndirməni əyani olaraq təsvir etmək
üçün qrafiki göstəricidən istifadə edilir.
64. Qüvvənin ölçülməsi- təsir edən qüvvənin ölçümünü, cismin kütləsi və sürətləndirməni
bilib, ölçməklə əldə etmək olar: F=ma . Əzələ qüvvəsini ölçmək üçün müxtəlif qüvvə
ölçən cihazlarda istifadə edilir. Bu cihazların köməyilə ayrı-ayrı əzələ qruplarının
gərginlik qüvvəsini, istinad nöqtəsinə olan təsirini, miqdarını, təkan, zərbə, sancma və
s. qüvvəsini müəyyənləĢdirmək olar. Bu cihazları 2 növə bölmək olar: birincilər adətən
qüvvənin maksimal əhəmiyyətini, ikincilər isə qüvvənin əyrilik Ģəklində dəyiĢdiyini qeyd
edirlər (dinamoqraf)
FĠZĠKĠ HƏRKƏTLƏRĠN BĠOMEXANĠKĠ TƏDQĠQAT METALLARI ( davam
)
4.4 HƏRƏKƏTLƏRĠN OBYEKTĠV QEYDƏ ALINMASI
Bu metod hərəkətlərin mexanikasını öyrənən zaman olduqda əlveriĢlidir. Hərəkətlərin
qeydə alınması müxtəlif üsullarla ola bilər. Ən sadə üsullardan ayaq ləpirlərinin
kağızda qeyd edilməsi kefaloqrafiya, pnevmoqrafiya və s. Ən dəqiq qiymətli qeydlər
müxtəlif foto çəkiliĢin köməyilə aparılır.
Ayaq izlərini almaq üçün qaçıĢ və ya yeriĢdən qabaq ayaq altına və çəkib, döĢəməyə
salınmıĢ kağız zolağı üzərində qaçmağı təklif edir. Kağız üzərində qalmıĢ izlərdə hər
addımın uzunluğunu, hərəkətin simmetriklərini, ayaqların arasındakı məsafəni ayağın
içəri və bayır tağına təzyiqi və s. düzgün təyin etmək olar.
65. Kefaloqrafiya insanın müxtəlif Ģaquli vəziyyətlərdə baĢının tərpənmə hərəkətləri
qeydə alınmasıdır. Kefaloqrafiya həmçinin ümumi ağırlıq mərkəzinin
dəyiĢməsini, əzələ qruplarında baĢ verən gərginliyin reflektor dəyiĢikliyini və
s. müəyyən edir.
Pnevmoqrafiya havanın sıxlığının köməyilə qeydə alınmasıdır. Bu metod əsas
etibarilə tənəffüs hərəkətlərini öyrənən zaman istifadə olunur. Bunun üçün
insanın gövdəsi ətrafına kəmər Ģəkilində 3 hava kamerası bərkidilir: döĢ xətti
səviyyəsində - aĢağı döĢ tənəffüsünün qeydi üçün, göbək səviyyəsində-qarın
tənəffüsünün qeydi üçün. Bu hava kameraları rezin borular vasitəsilə
kameraya təbillərlə birləĢdirilir və beləliklə, tənəffüs hərərkətləri (vaxtın qeydə
alınması Ģərtilə) kimoqrafda yazılır.
Sadə foto çəkiliĢi bir anlıq Ģəkil ki, insanın vəziyyəti və duruĢu haqqında təsəvvür
verir. Ancaq hərəkəti öyrənən zaman bir foto Ģəkili kifayət etmir. Mürəkkəb
hərəkətləri qeyd etmək üçün kino və ya tsiklo çəkiliĢi lazımıdır. Tsiklo çəkiliĢ
adi fotoaparatla hərəkətsiz foto plastika üzərində olur.
Kino çəkiliĢi bir anlıq bir-birinin ardınca çəkilən ayrı-ayrı hərəkət anlarının bir
neçə dəfə kinolentə kadrlar Ģəkilində çəkilməsidir. Adətən bir saniyədə 24
kadr çəkilir. Cəld hərəkətlərin öyrənilməsi üçün saniyədə 120-240 kadr çəkilir.
Kino çəkiliĢinin köməyilə fiziki məĢğələlərin icra olunması obyekti və dəqiq
sürətdə qeyd etmək olar.
66. Ölçünün (promerin) hazırlanması. Bir Ģəkildə hərəkətin saniyə ərzində Ģəkilinə
ölçü deyilir. Bu Ģəkil bədənin və onun hissələrinin ölçülməsi üçün, bədənn
müxtəlif nöqtələrini, koordinatlarını və hərəkət trayektoriyasını
müəyyənləĢdirmək üçün bir sənət sayılır. Ölçü kinolent ilə hazırlanır.
Xronoqramın hazırlanması. Xronoqramma hərəkət fazalarının vaxt üzrə
diaqrammasıdır. Bunu hazırlamaq üçün hər bir hərəkət fazasında kadrları
sayaraq, saniyədə fazaların davamlığını hesablayırlar. Məsələn, saniyədə 24
kadr çəkiliĢində əgər hərəkətin fazası 12 kadrda çəkilibsə, onda bu fazanın
davam etməsi 12/24 və ya 0.5 san olacaqdır. AlınmıĢ rəqəmi cədvəldə
yazıb, millimetr kağızı üzərində qrafikini çəkirlər.
Kinoqramın hazırlanması. Hərəkətin vaxtını hesaba almaq Ģərtilə neqativ kino
lentində hərəkətin icra edilən bir sıra Ģəkillərinin çəkilməsinə kinoqramma
deyilir. Belə ölçüləri aparanda kadrların nömrələrinə riayət etmək lazımdır.
Tsikloqrafik çəkiliş. Bədənin hərəkətini vaxt ərzində müəyyən edilməsi
tsikloqrafiya ilə mümkündür. Analitik üsulla tsikloqrammanı hesablamaq üçün
ĢüĢə üzərində çəkilmiĢ millimetr torundan istifadə olunur. Hansı hərəkətin
çəkiləcəyindən asılı olaraq, ayrı-ayrı hissələrin tsikloqramını əldə etmək olar.
Məsələn: qolun və qıçın tsikloqrammasını əldə etmək olar.
67. 4.5 KĠNO ÇƏKĠLĠġĠ VƏ TSĠKLOQRAFĠYA ÜZRƏ HƏRƏKƏTĠN MEXANĠKĠ
XARAKTERĠNĠN HESABLANMASI.
Promerlərin və tsikloqrammaların hazırlanıb ölçülməsi əyani olub, iki üsulla
aparılır: analitik və qrafik.
Analitik üsul nöqtələrin koordinatlarının çıxarılması əsasında aparılır. Qrafik üsul
isə nöqtənin keçdiyi yolun biləvasitə olaraq ölçülməsi əsasında aparılır.
Analitik üsulun köməyilə hərəkətlər Ģaquli və üfüqi tərtib edilir. Nöqtələrin
koordinatlarına görə üfüqi və Ģaquli sürətləndirmə və s. müəyyən edilir. Bu
üsulun hesablanmasında ölçülər millimetr kağızı üzərində aparılır.
Düz xəttə məxsus sürət və sürətləndirmənin hesablanması. Nöqtənin sürəti
V, yolu S-dir, bu da vahid vaxt ərzində keçirilir.. V=S/T sm/san. Promer üzrə
ikinci nöqtənin orta sürətinin təyin etmək üçün, 1-ci və 3-cü nöqtələr
arasındakı məsafəni ölçürlər. 3-cü nöqtənin orta sürətini ölçmək üçün, 2-ci və
4-cü nöqtələr arasındakı məsafəni ölçürlər.
Bucaq sürəti və sürətlanədirmənin hesablanması dövrə vuran hərəkətlər bucaq
sürəti və bucaq sürətləndirmələri üçün xarakterizə olunurlar ki, bu da
tsikloqram və ya promerlər üzrə müəyyən edilə bilər. Bucaq sürətləndirməsi
vahid vaxt ərzində bucaq sürətləri arasındakı fərqdir. Bucaq sürəti vahid vaxt
ərzində olan dönmə bucağıdır ki, bu saniyədə dərəcələrlə, radiyasiyalarla
ifadə olunur.
68. Sürət və sürətləndirmə cədvəlinin qurulması - sürət əyriliyini qurmaq üçün
koordinatların düzbucaqlı sistemi çəkilir. Üfüqi ox üzrə kadrların nömrələri olan vaxt
göstəriciləri Ģaquli ox üzrə sərbəst miqyasda olan sürətin ölçüsü üfüqi oxun
aĢağısından, müsbət ölçülər isə üfüqi oxun yuxarısından qoyulur.
Vektor sistemləri- nöqtənin orta sürətini vektorlarla ölçü üzərində qurmaq olar.
Müəyyən edilmiĢ sərbəst miqyasda vektorun ölçüsü hesablanmıĢ sürətin ölçüsünə
müvafiq vektorun istiqaməti isə hərəkətin toxunan trayektoriyası istiqamətinə
müvafiq olur.
Ağırlıq mərkəzinin təyin edilməsi - həm biləvasitə cihazların köməyilə, həm də
hesablamalar vasitəsilə aparılır. Borelli, Veber qardaĢları, Meyer, Ġvanitski öz
tədqiqatları ilə bədənin müxtəlif vəziyyətlərində bədənin ümumi ağırlıq mərkəzini
təyin etmiĢlər. Əsas duruĢ vəziyyətində BUAM 2-ci oma fəqərəsinin səviyyəsində
yerləĢir. Qadınlarda kiĢilərə nisbətən bu səviyyədən bir qədər aĢağı olur.
Ġnsan hərəkətdə olarsa, ağırlıq mərkəzi yerini dəyiĢir. Belə hallarda yəni hərəkət
zamanı BUAM-ın təyini hesablama ilə aparılır.
Bədən çəkisinin təyini - Yeməkdən qabaq tibb tərəzisində təyin edilir. Bədən
hissələrinin çəkisini isə keçən əsirin axırında O.FĠĢe dondurulmuĢ meyitlər üzərində
oynaqlardan hissələri ayırmaqla onların çəkisini təyin etmiĢdir. Bu çəkiləri bildikdən
sonra BUAM-ı təyin etmək mümkündür. BUAM 2 üsulla- analitik və qrafiki üsulla
təyin edilir. Analitik üsul hesablama yolu ilə aparılır. Qrafik üsulu isə paralel
qüvvələrin cəmlənməsi əsasında olur.
69. TƏSĠREDĠCĠ ƏZƏLƏ QÜVVƏSĠNĠN MĠQDARININ TƏYĠNĠ
Əzələ gücünü təyin etmək üçün hərəkətə müqavimət göstərən bütün
qüvvələri bilmək lazımdır. Adətən müqavimət iki qüvvə ilə ətalət və
ağırlıq qüvvəsi ilə Ģərtlənir. Bunu belə yazmaq olar: M=M+M , yəni
bədənin hər hansı bir hissəsinə təsir edən əzələ qüvvəsi
momenti, həmin hissəyə təsir edən ətalət qüvvəsi və ağırlıq qüvvəsi
momentlərinin cəbri cəminə bərabərdir.
Qüvvə təsiri momneti onun qoluna olan qüvvə ölçüsünün hasilinə
bərabərdir. Ətalət qüvvəsi və ağırlıq qüvvəsinin qolu promer üzrə
müəyyən edilə bilər. Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, bu nöqtələrin
tətbiq nöqtəsi bədən hissəsinin ağırlıq nöqtəsidir. Promer üzrə bədən
hissəsinin fırlanma oxunu da müəyyən etmək olar.
Əzələ gücü ətalət qüvvəsini dəf etməlidir. Həm də ağırlıq qüvvəsini
bərabərləĢdirməlidir.
Hərəkət aparatı iĢinin xarakteri fiziki hərəkətlərin texnikasına aid bir sıra
məsələləri həll etmək üçün icra edilən iĢin ölçüsünü qiymətləndirmək
lazımdır. Təcrübə Ģəraitində görülən iĢin ölçüsünü cihazların köməyilə
(erqometrlərlə) müəyyən edilir.
70. Əzələ iĢini öyrənilməsi üçün elektromiqrafiq üsulun tətbiq edilməsi. Bu və ya
digər hərəkətin icrasında hansı əzələlərin iĢtirak etməsini, vaxtın ölçüsünü və
əzələlərin hansı qüvvə ilə iĢlənməsi məsələlərin aydınlaĢdırmaq üçün
elektromioqrafiq üsuldan istifadə edilir. Hər bir dəfə əzələdə oyanma təsiri
altında gərginlik baĢ verən zaman onda elektrik potensialı yaranır. Bu hərəkət
potensialı osiloqrafda yazı həmçinin burada vaxt da qeyd edilir. Bu yazılara
əsasən təyin etmək olur ki, hansı əzələlər hansı hərəkəti icra edirlər, hansı
ardıcıllıqla iĢləyirlər, onların oyanması nə qədər müddətdə davam edir və
hansı nisbi qüvvə ilə gərginləĢirlər.
Hərəkətin təhlili üçün hərəkətin eyni vaxtda elektromioqrafiyası kino
çəkiliĢinin xüsusi böyük əhəmiyyəti vardır. Bu və ya digrə hərəkət fazasında
iĢləyən əzələni bilmək üçün elektromioqrammanı və kinokadrları ərzində
birləĢdirmək lazımdır.
71. Fiziki hərəkətlərin biomexaniki tədqiqat metodları
4.7 Biomexaniki məlumatların təhlilini ardıcıllığı
Hərəkətin tədiqqatı haqqında müxtəlif üsulların köməyi ilə əldə edilən bütün
materiallar cədvəl Ģəklində sahə və vaxt birləĢdirilir.Hərəkətin
fazalarının,sürət və sürətləndirilmə,təsiredici qüvvələrinin miqdarı ve
elektronioqramma vaxtin oxu vasitəsilə qrafiki olaraq birləĢdirilir.
Məsələn,velosiped sürənin ayağının hərəkətin.
Hərəkətin təhlilinin əsas məqsədi ondan ibarətdir ki, insan tərəfindən həmin
hərəkətin icra edəndə onun kinematik və dinamik quruluĢunu
aydınlaĢdırmaq,mexaniki və fizioloji iĢini müəyyən etməkdir.Hər bir fiziki
hərəkət qarĢısınnda müəyyən məqsəd qoyulur.
Fiziki hərəkətin təhlili bu məqsədin necə həll olunacğını göstərməlidir.Hərəkəti
təhlil edərkən hər Ģeydən əvvəl onu hissələrə,yəni dövrlərə və fazalara
bölmək lazimdir.Sonra hər fazanı,onun davamiyyətini,təkrar olunma zamanı
onun dəyiĢikliklərini təhlil etmək lazımdır.Xarici və daxili qüvvələr arasIndakı
qarĢılıqlı təsiri aydınlaĢdırmaq,daxili qüvvələrin fəallığını təyin etmək, onların
fəalliyyətini hərəkət üzvlərin vəzifələrinə əlaqələndirmək vacibdir.Hərəkət
zamanı meydana çixan səhvləri göstərmək (əgər varsa) və onları aradan
çıxarmaq üçün yollar axtarıb tapmaq.
72. Ġnsan bədəninin ümumi ağırlıq mərkəzi
Bənin ayrı-ayrı hissələrin çəkisi bütöv bədən çəkisindən aslıdır.Bədənin
bütünhssələrin öz çəkisi vardır.Təcrübü yoll O.FiĢer və N.A .BernĢteyn bədən
hissələrin çəkisini və onların ağırlıq mərkəzlərini təyin etmiĢlər. Bədənin bütün
hissələrinin ağırlığına bərabər təsir edn qüvvələrin qoyuldugu nöqtə bədənin
ümumi ağırlıq mərkəzi sayılır.
Deməli,biomexanikada həm bütün bədən hissələrinin ağırlıq mərkəzi ve
həm də bədənin ümumi ağırlıq mərkəzi ayırd edilir.
Cismin istinad səthi nə qədər böyük olarsa və ağırlıq mərkəzi aĢağı
yerləĢərsə,bir o qədər müvazinət möhkəm olar.Ġstinad səthi kiçik və ağırlıq
mərkəzi nisbətən yuxarıda olduğuna görə insan möhkəm müvazinət saxlaya
biməz.
Rahat ayaqüstə durarkən UAM texminən II oma fəqərəsi bərabərlərində
yerləĢir.UzamıĢ vəziyyətdə UAM baĢ tərəfə 1% qədər yerinə
dəyiĢir.Qadınalarda kiĢilərə nisbətən 1-2% aĢağıda yerləĢir.Məktəb yaĢlı
uĢaqlarda böyüklərə nisbətən yuxarıdı.
73. Bədənin vəziyyəti dəyiĢdikdə UAM da oz yerini dəyiĢir. Önə və arxaya
bükülmə vəziyyətində UAM bədəndən kənarda da ola bilər.
Braunes və FiĢer bədənin ayrı-ayrı hissələrinin ağırlıq mərkəzini
təyin edərək gostərmiĢlər ki,baĢın UAM-ağırlıq mərkəzi turk
Ģəhərindən 7mm arxada yerləĢir.Gövdənin ağırlıq mərkəzi I bel
fəqərəsinin önündə yerləĢir.Ətrafların AM ayrı-ayrı hissələrin
pronsimal və distal uclarindan 4:5 nisbətilə ayrılan nöqtəsində yerləĢir.
Bədənin UAM təyin etmek üçün təcrübi və ya hesablama üsullarından
istifadə edilir,lakin hesablama üsulundan daha geniĢ istifadə
olunur.Hər hansı bir vəziyyətdə UAM koordinatların hesablama yolu
ilə təyin etmək üçün aĢağıdakılari bilmək lazımdi :
1.Bədənin ayrı-ayrı hissələrin vəziyyəti
2.Bədən hissələrinin ayrılıqda çəkisi
3.Bədən hissələrinin AM-nin vəziyyəti
Bədənin UAM hesablama yolu ilə təyin etmək üçün Varion teoremindən
istifadə edilir.Bu teorem belədi. “Ona nisbətən qüvvə onların cəmi
həmin ona nisbətən bərabər bərabər təsirdici qüvvə anına
bərabərdir.”
74. Ġnsan hər bir zaman cazibə qüvvəsinin təsiri altındadır.Ağırlıq qüvvəsi
bədənin çəkisinə bərabərdir.Ağırlıq qüvvəsinin istiqaməti vertikal
olaraq aĢağı uzanır.Üzü aĢağı hərəkətdə ağırlıq qüvvəsi
hərəkətedici qüvvədir.Üzü yuxarı hərəkətdə isə ağırlıq qüvvəsi
yavaĢıdan qüvvədir.Horizantal istiqamətdə neytral qüvvədir.
Ağırlıq qüvvəsi hərəkət fəaliyyətində mühüm rol oynayır,bədənin
vəziyyətlərini və hərəkətlərinin koordinasiyasını təmim edir.
Mexanikada qüvvə dinamometr ilə ölçülür.Qüvvənin vahidi fizikada 1
dinadir,praktikada isə kiloqramdir.1 kq = 980 000 dina
Agırlıq qüvvəsi iĢi bədən çəkisinin hərəkətlərinin çıxıĢ və son
vəziyyətlərinin hündürlüyünün fərqinə vurma hasilinə
bərabərdir.A=Phs-c.Burada A-ağırlıq qüvvəsi,P-bədən çəkiĢi,h-
hündürlükdür.
75. 5.1 Mürəkkəb hərəkətlərin kinematikası.
Mürəkkəb hərəəktlər o hərəkətlərə deyilir ki,eyni zamanda həm irəli,həm
də dövri hərəkətlə mümkün olsun.Bu hərəkətlər biokinematik zəncirdə
birləĢmiĢ bədən hissələrini bir neçə hərəkətindən əmələ gəlir.Məsələn,topu
atan əlin hərəkəti,qıçın və gövdənibn həmçinin əl oynaqlarında hərəkətlərin
nəticəsində əldə edilir. Azadlıq dərəcəsi çox olan
biokinematik zəncirdə kinematika çox mürəkkəbdir.Açıq zəncirlərin
birləĢmələrində hər bir hərəkət daha uzaq hissələrin yoluna,sürətinə və
sürətləndirməyə təsir edir.
Sürətin istiqamətindən asılı olaraq bədən hissələrinin hərəkəti dövri-qayıdıcı,irəli-
qayıdıcı və dairəvi ola bilər.
BirləĢmələrin quruluĢu oynaqlarda ox ətrafında bir tərəfə qeyri-məhdud dönmələr
etməyə imkan verir.Ona görə bütün hərəkətlər qayıdıcı xarakter daĢıyır.Dövri-
qayıdıcı hərəkəylər bükülmə-açılma və ya supinasiya-pronasiya hərəkətlərini
xatırladır.
Biokinematik zəncirdə müxtəlif oynaqlarda dövrü hərəkətlərin müəyyən saziĢliyi
bədənin son hissələrinin irəli hərəkətinə imkan verir(bazu və dirsək
oynaqlarında dövri hərəkətlərdə boksçunun əli və ya ayaqla təkanda qaçan
adamın govdəsi). Nəhayət Ģarabənzər oynaqlarda mürəkkəb dairəvi
hərəkətlər mümkündür.Bu zaman 2 hərəkət saziĢə girir: Həm boylama ox və
həm də oxun ətrafında bədən hissəsi.yalniz bu cür konusabənzər hərəkətlər
qayıdıcı hərəkətlər olmadan da yerinə yetirilə bilər.
76. 5.3 Xarici və daxili qüvvələr
Hərəkət aparatının kinematik zəncirlərinin hərəkəti insan bədəninə nisbətən
daxili ve xarici qüvvələrin əlaqəsi nəticəsində əldə edilir. Xarici qüvvə bədənə
xaricdən təsir edən qüvvədir.Xarici qüvvə müxtəlif cisimlər arasındakı
qarĢılıqlı təsiri təyin edin. Fiziki hərəkətləri icra edən zaman insan bədəninə
təsir edən xarici qüvvələr aĢağıdakılardı:
1.Ağırlıq qüvvəsi və ya cazibə qüvvəsi-insanın çəkisi ilə təyin olunur.
2.Dayaq reaksiyası-bərk dayaq meydançasının qarĢılıqlı təsiri.
3.Ġnsan onu əhatə edən maddi qarĢılıqlı təsirdə meydana çıxan baĢqa qüvvələr-
alətin çəkisi,baĢqa insanın əzələ qüvvəsi,cisimlərin əlalət qüvvələri.
Daxili qüvvə-bədənin daxilində yerləĢən qüvvədir və ya bədənin ayrı-ayrı
nöqtələri və hissələri arasındakı bir-birinə qarĢılıqlı təsir edən
qüvvədir.Ġnsanın daxili qüvvələrinə əzələ qüvvəsi,reaksiya qüvvələri (dayaq
reaksiyası və bədən hssələrinin ətalət qüvvələri), əzələ və bağların dartma
qüvvəsi və s. aiddir.
77. Göstərdik ki,əzələ qüvvəsi daxili qüvvədir,yaıniz bu qüvvə ilə mexanikanın I qanunu
göstərir ki,hərəkət-yerləĢdirmə ilə əldə edilməz.Hərəkət üçün mütləq xarici qüvvələrin
təsiri lazımdır,yəni insanın baĢqa cisimlərlə əlaqəsi olmalıdı
Fiziki hərəkətləri icra edən zaman insan bədəninə təsir edən xarici qüvvələr
aĢağıdakılardır:
1) Ağırlıq qüvvəsi və ya cazibə qüvvəsi - insanın çəkisi ilə təyin olunur.
2) Dayaq reaksiyası - bərk dayaq meydançasının qarĢılıqlı təsiri.
3) Ġnsanın, onu əhatə edən maddi mühitlə qarĢılıqlı təsirdə meydana çıxan baĢqa
qüvvələr- alətin çəkisi, baĢqa insanın əzələ qüvvəsi, cisimlərin ətalət qüvvələri.
Daxili qüvvə - Bədənin daxilində yerləĢən qüvvədir və ya bədənin ayrı-ayrı nöqtələri
və hissələri arasındakı bir-birinə qarĢılıqlı təsir edən qüvvədir. Ġnsanın daxili
qüvvələrinə əzələ qüvvəsi, reaksiya qüvvələri (dayaq reaksiyası və bədən hissələrinin
ətalət qüvvələri), əzələ və bağların dartma qüvvəsi və s. aiddir.
78. Göstərdik ki, əzələ qüvvəsi daxili qüvvədir, yalnız bu qüvvə ilə mexanikanın 1-ci
qanunu göstərir ki, hərəkət- yerləĢdirmə ilə əldə edilməz. Hərəkət üçün
mütləq xarici qüvvələrin təsiri lazımdır, yəni insanın baĢqa cisimlərlə əlaqəsi
olmalıdır. Əks halda o, nə yeriyə, nə qaça bilər, nə də fəzada yerini dəyiĢə
bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici və daxili qüvvə anlayıĢları nisbidir. Hər bir qüvvə
eyni zamanda həm daxilidir, həm də xaricidir. Məsələn, ağırlıq qüvvəsi, dayaq
reaksiyası hava və maye mühitin müqaviməti insan üçün xarici
qüvvələrdir, ancaq yer kürəsi üçün daxili qüvvədir. Onlar insanın vəziyyətini
və hərəkətini dəyiĢdirir, lakin yer kürəsinin öz oxu ətrafında hərlənməyə və
günəĢ ətrafında hərəkətinə təsir edə bilirlər.
GərginləĢmiĢ əzələnin dartma qüvvəsi bağlandığı sümüklər üçün xarici qüvvədir.
Ancaq insan üçün daxili qüvvə sayılır, çünki bu qüvvə insan orqanizminin
hissələri arasında təsir edir.
Hərəkət aparatının daxili qüvvələri fəal və qeyri fəal ola bilər. əzələnin oyanması
nəticəsində əmələ gələn əzələnin dartma qüvvəsi fəal qüvvə sayılır. Əzələ və
birləĢdirilmiĢ toxumaların elastiklik və sürtünmə qüvvələri
əzələlərdə, sümüklərdə, bağlarda, oynaqlarda və s. qeyri-fəal qüvvə sayılır.
Qeyri-fəal qüvvələrin hərəkət aparatının vəzifəsində böyük əhəmiyyəti var.
Onlar xarici qüvvələrə əks təsir göstərərək, əzələnin fəal qüvvələr altında
oynaqlarda istiqamətli hərəkətin mümkün olmasını təmin edirlər.
79. 5.4 Hərəkət əməliyyatlarının bioenerjisi
Ġnsan hərəkətləri zamanı ona qüvvə təsir edərək iĢ görür və bədən hissələrinin
sürətini və vəziyyətini dəyiĢdirir ki, buda enerjinin dəyiĢilməsinə səbəb olur.
Qüvvənin iĢi – bu qüvvə təsiri altında cismin yerdəyiĢməsini göstərən ölçüdür.
Əgər qüvvə hərəkətin istiqamətinə uyğundursa, o zaman hərəkət edən cismin
enerjisini artırır. Əksinə, qüvvə hərəkətin istiqamətinə əksdirsə, onda hərəkət
edən cismin enerjisi azalır.
Enerji biomexaniki sistemin iĢ qabiliyyəti üçün bir ehtiyyat mənbəyidir. Onun bir
neçə növü vardır:
Kimyəvi enerji – mərkəzi sinir sistemindən gələn impuls əzələdə oyanma prosesi
yaratdıqda, burada olan kimyəvi maddələr parçalanır və kimyəvi enerji əmələ
gəlir.
Kimyəvi enerji gərginləĢən əzələnin potensial mexaniki enerjisinə çevrilir və
yayılmıĢ istilik enerjisi əmələ gəlir ki, bunun da nəticəsində hərəkət əldə edilir.
80. Hərəkətlərdə istifadə olan enerjinin digər növləri:
Mexaniki enerji yerdəyiĢmədə və qarĢılıqlı təsirdə meydana çıxır.
Cismin kinetik enerjisini onun mexaniki hərəkətinin enerjisi olub, iĢ görmək imkanını
müəyyən edir.
Cismin potensial enerjisi onun vəziyyətinin enerjisi olub, cisimlərin və ya onların
hissələrinin nisbi olaraq qarĢılıqlı yerləĢməsi və qarĢılıqlı təsirinin xarakterindən
asılıdır.
Beləliklə, insanın hərəkətlərində hərəkətin bir növü baĢqa növə keçdikdə materiyanın
hərəkətinin ölçüsü olan enerji də bir növdən baĢqa növə keçir.
Enerjinin bütün dəyiĢmələrində onun çox hissəsi istilik enerjisinə çevrilir və yayılır. Lakin
mexaniki enerji istilik enerjisinə çevrilərək mexaniki iĢ prosesində itir, mexaniki
enerjinin təxminən ¼ mexaniki iĢə sərf olunur.
5.5 Hərəkətetdirici keyfiyyətlərin biomexanikası
Hər bir insan müəyyən hərəkətedici imkanlara malikdir. Məsələn, yük qaldırma, müəyyən
vaxt ərzində neçə metr qaçmaq və s. Ġnsanın bütün hərəkət etmək imkanlarına birlikdə
motorika deyilir. Ġnsanın hərkət etmək imkanları təbii ki, müxtəlifdir. Hətta bir
hərəkətdə, məsələn, qaçıĢda, üzgüçülükdə müxtələf hərəkət tapĢırıqları bir-birindən
keyfiyyətcə fərqlənə bilərlər (qaçıĢ 200m və 400m və s.).
81. Əzələ qüvvəsi, sürət-cəldlik, davamlılıq kimi hərəkətetdirici keyfiyyətlərin ölçüsü qüvvə,
sürət və hərəkətin davametmə müddətidir.
Qüvvə, sürət və vaxt bir-birilə müəyyən münasibətdə olurlar. Bu münasibət müxtəlif
hərəkət tapĢırıqlarında müxtəlifdir.
5.6 Qüvvə keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası
Biomexanikada insanın təsir qüvvəsi, onun bədəninin iĢçi nöqtələri ilə baĢqa xarici
cisimlərə mexaniki təsirinin ölçüsüdür. Məsələn, dayağa təsir qüvvəsi, ayaq
dinamometrinin dəstəsi vasitəsilə dartma qüvvəsi və s. Ġnsnın təsir qüvvəsinin də
baĢqa qüvvələr kimi istiqaməti, miqdarı və tətbiq nöqtəsi müəyyən edilir.
Qüvvə keyfiyyətləri bu və digər insanın maksimum miqdarda göstərdiyi təsir qüvvəsi ilə
xarakterizə olunur.
”Qüvvə keyfiyyəti” anlayıĢı əvəzinə “əzələ qüvvəsi”, “qüvvə imkanları”,“qüvvə bacarıqı”
kimi terminlər istifadə olunur.
82. 5.Ġnsan bədəninin ümumi ağırlıq mərkəzi(davam)
5.6 Qüvvə keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası
Ġnsanın təsir qüvvəsi bilavasitə əzələnin dartma qüvvəsindən asılıdır, yəni o
qüvvədən, hansı ilə ki, ayrı-ayrı əzəzlələr sümük lingi, qolları dartırlar. Lakin bu və ya
digər əzələnin gərilməsinə təsir qüvvəsi arasında bir mənada uyğunluq yoxdur. Bu
onunla izah olunur ki, əvvəla hər hansı bir hərərkət böyük əzələlərin birgə fəallıqının
nəticəsidir. Ġkincisi, oynaq bucağının dəyiĢilməsilə əzələnin dartma qüvvəsinin Ģəraiti
də xüsusən, əzələ dartmasının çiyin qüvvəsi dəyiĢilir. Ona görə də əzələ
biodinamikasının qanunauyğunluqları insanın hərəkətlərində daha mürəkkəb surətdə
özünü göstərir. Bundan baĢqa, təsir qüvvəsinin meydana çıxmasına fizioloji və
psixoloji faktorlar həlledici təsir göstərirlər.
Insanın təsir qüvvəsi hərəkət edən bədən hissələrinin sürətindən və hərəkətin
istiqamətindən asılıdır.
83. “Təsir qüvvəsi”- hərəkətin istiqaməti asılılıqına aid misallar: Yüksək hündürlükdən yerə
enmədə göstərilən təsir qüvvəsi, idmançının təkanda göstərdiyi qüvvədən çoxdur. Çox
hallarda təsir qüvvəsinin maksimum miqdarı elə hərəkətin tabe olan fazalarında özünü
göstərir. Təsir qüvvəsi tabe olan rejimdə sürətdən asılıdır. Fəal əzələnin gərginliyi nə
qədər tez baĢ verirsə, o qədər də çox onlar qüvvə tətbiq etmiĢ olurlar.
Ġnsanın təsir qüvvəsi onun bədən vəziyyətindən asılıdır. Bu asılılıqı aĢaqıdakı əsas
səbəblər müəyyən edir.
1. Oynaqın vəziyyətinin dəyiĢilməsi ilə əzələ uzunluqu dəyiĢilir. Əzələnin göstərdiyi qüvvə
isə onun uznluqundan asılıdır.Əzələnin ən çox qısalması vaxtı əzələ gərginliyinin
miqdarının ən az olmasına səbəb olur.
2. Fırlanma oxuna nisbətən əzələ dartmasında çiyin qüvvəsinin dəyiĢilməsi onu göstərir
ki, hər hansı bir oynaqlı hərkətlərdə oynaq bucağı ilə maksimum təsir qüvvəsi
arasında müəyyən asılılıq vardır. Nə vaxt ki, hərəkətdə çoxoynaqlı əzələlər iĢtirk edir
(idmanda çox hallarda belə olur) vəziyyət mürəkkəbləĢir, beləki bu əzələlərin uzunluqu
qonĢu oynaqların vəziyyətindən asılı olur.Məsələn, diz oynaqının bükülməsində
maksimum təsirqüvvəsi yalnız bu oynaqdakı bucaqdan yox, həm də bud-çanaq
oynağındakı bucaqından asılıdır.
84. MəĢqçilər yaxĢı bilməlidirlər ki, yarıĢlarda idmançının təsir qüvvəsi onun bədəninin
müxtəlif vəziyyətlərində necə dəyiĢilir.Bunu bilmədən texnikanın ən yaxĢı
variantını tapmaq olmaz.
Bu və ya digər məĢğələlərin yerinə yetirilməsində hnsı əzələ və onun nə dərəcədə
iĢtirak etdiyini tətin etmək üçün elektromioqraflar vasitəsilə onun elektrik fəallıqı
qeyd olunur.Hal-hazırda bir çox idman növlərində həm yarıĢ, həm də xüsusi
məĢğələlərin yerinə yetirilməsində əzlə fəallağının “elektromioqrafik kartası”
tərtib edilmiĢdir.
5.7 Sürət keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası
Ġnsan üçün sürət keyfiyyəti hazırki Ģərait üçün ayrılmıĢ vaxtda hərəkət əməliyyatlarını
etmək bacarığı ilə xarakterizə olunur. Bu zaman güman edilir ki, tazpĢırığın
yerinə yetirilməsi uzun müddət davam etmir və yorğunluq baĢ vermir.
Sürət keyfiyyətinin meydana çıxmasının 3 əsas növü qeyd edilir:
Tək hərəkətin sürəti (kiçik xarici müqavimətlərdə)
Hərəkətlərin sıxlığı
Reaksiyanın latent vaxtı
85. Müxtəlif insanlarda bu göstəricilər arasında qarĢılıqlı münasibət çox azdır. Məsələn, cəld
reksiyaya malik insan hərəkətlərdə nisbətən yavaĢ olur və əksinə. Odur
ki, deyirlər, sürət keyfiyyətinin müxtəlif növlüyünə nisbətən bir-birindən asılı deyildir.
Praktikada adətən sürət keyfiyyətləri kompleks surətdə baĢ verir. Məsələn, sprint
qaçıĢında nəticə startdakı reaksiya vaxtından, ayrı-ayrı hərəkətlərin sürətindən (
təkan, budun dayaqsız fazaya keçirilməsi) və addımın sıxlığından asılıdır. Bu
mürəkkəbsaziĢli hərəkətdə əldə edilmiĢ sürət təkcə idmançının cəldlik
keyfiyyətlərindənasılı deyildir, o həm də baĢqa səbəblərdən asılıdır. Məsələn, qaçıĢın
sürəti addımın uzunluğundan, addımın uzunluğu isə öz növbəsində qaçıĢın
uzunluqundan, təkan qüvvəsi və texnikasından asılıdır.
Tsiklik xarakterli hərəkətlərdə yerdəyiĢmənin sürəti bilavasitə hərəkətlərin sıxlığı və V
tsikldə keçilə bilən məsafə ilə (addımın uzunluqu) təyin edilir. V=FL. Burada V-
sürət, F-sıxlıq, L-addımın uzunluqudur.
