2. Jednym z aspektów, a zarazem czynników rozwoju ruchowego dziecka jest
postępujący proces lateralizacji, czyli inaczej przewagi jednej strony nad drugą podczas
ruchowej czynności. Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”.
Szczególnie ważną rolę odgrywa specjalizacja i koordynacja ruchów rąk, która polega na
tym, że ruchy obu kończyn górnych są odmienne, przy czym ręka wiodąca wykonuje
główną czynność, a ręka podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy
dominującej ręce, tzw. „ruchowe tło”
T. Bogdanowicz
3. Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny: człowiek posiada dwoje
uszu, oczu, dwie pary kończyn. Jest to jednak pozorna symetria.
4. Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana
jest zdominowaniem jednej z półkul mózgowych.
Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja
prawego oka (prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność).
5. MODELE LATERALIZACJI
LATERALIZACJA JEDNORODNA PRAWOSTRONNA LUB LEWOSTRONNA
(np. prawooczność, praworęczność, prawonożność lub lewooczność,
leworęczność, lewonożność).
LATERALIZACJA NIEJEDNORODNA – SKRZYŻOWANA
(dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko
praworęczne, lewooczne, prawonożne. W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie
zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej) ujawniają się podczas
rysowania, pisania (niekształtne litery w nierównych odstępach, opuszczanie linijki), i czytania
(przeskakiwanie liter, opuszczanie sylab, opuszczanie wyrazów, zmiana kolejność liter).
LATERALIZACJA NIEUSTALONA (SŁABA)
brak funkcjonalnej dominacji jednej strony ciała. Jest stanem przejściowym (po 6 r.ż. świadczy o
opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje się do końca życia. U dzieci tych
często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji lewej i prawej strony własnego
ciała, w orientacji w przestrzeni, wykazuje trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych,
rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej
ułożonych w przestrzeni (p-b-d-g).
6.
7. Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się
około 2 – 3 roku życia, a leworęczność w wieku 3 – 4 lat. Ostatecznie dominacja
czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces
lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.
Etap pierwszy przypada na wiek niemowlęcy i poniemowlęcy. Widocznym efektem
tego okresu jest preferencja do jednej z rąk dziecka.
Etap drugi przypada na wiek przedszkolny, a dokładnie na 4. rok życia. Zauważalne
rezultaty to dominacja jednej z rąk i dominacja chwiejna w zakresie percepcji
słuchowej i wzrokowej.
Etap trzeci ma miejsce w młodszym wieku szkolnym. W momencie, w którym
dziecko trafia do szkoły, powinno mieć już ustaloną dominację ręki oraz dominację nad
percepcją słuchową i wzrokową.
Etap czwarty to zakończenie procesu lateralizacji. Dziecko do 12. roku życia powinno
mieć ustaloną lateralizację dotyczącą ręki, nogi i oka
W literaturze przedmiotu, można znaleźć wiele periodyzacji etapów kształcenia
się lateralizacji, przykładowy podział podaje Marta Bogdanowicz:
8. Trudności w nauce a szczególnie w czytaniu i pisaniu występują
przede wszystkim u dzieci:
Z lateralizacją osłabioną ( oburęcznych względnie obustronnych)
Lewostronnych ( z lateralizacją skrzyżowaną lub lewostronną )
Leworęcznych
9. Liczba dzieci z trudnościami szkolnym spowodowanymi zaburzeniami lateralizacji
jest stosunkowo duża, dlatego tak ważna staje się kwestia prawidłowego rozwoju
stronności u dzieci i wpływu, jaki na nią mamy
10. SYMPTOMY ZABURZEŃ
Umiejętności szkolne, w których odzwierciedla
się występowanie zaburzeń
Zaburzenia procesu lateralizacji
PISANIE
Mylenie liter o podobnych kształtach, a innym
położeniu i kierunku tzw. Statyczne odwracanie liter (
inwersja statyczna); b-d, p-b, u-n. w-m ( podobnie jak
w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji
przestrzennej). Dynamiczne odwracanie liter (
inwersja dynamiczna) zmiana kolejności,
przedstawianie ich, błędne odtwarzanie liter. W
początku nauki, głównie przy lateralizacji
skrzyżowanej może wystąpić pismo lustrzane,
zwierciadlane odbicie symboli literowych i cyfrowych.
Trudności związane z techniką pisania –
zniekształcenia graficznej strony pisania.
CZYTANIE
Przedstawianie liter i cząstek wyrazowych. Zmiana
kolejności liter a nawet wyrazów. Opuszczenie całego
wiersza. Wolne tempo czytania ( szczególnie przy
leworęczności) ( pismo ma kierunek od lewej do
prawe a więc prawe oko winno ,, prowadzić’’_
Odczytywanie wyrazów od prawej ku lewej., np. kos
jako sok, do jako od, szczególnie gdy są krótkie i po
odwróceniu zachowują sens. Odczytywanie cyfr w
sposób zwierciadlany no. 21 jako 12, 6 jako 9, co może
być powodem błędów w liczeniu.
11. RYSOWANIE
Zmiany kierunku w rysunkach, często
błędny kierunek odwzorowania – od
prawej ku lewej. W tym też kierunku
kreślenie figur geometrycznych, szlaczków
TRUDNOŚCI WYSTĘPUJĄCE W INNYCH
PRZEDMIOTACH SZKOLNYCH
Objawy podobne jak w zaburzeniach funkcji
wzrokowej i orientacji przestrzennej
uwidaczniające się na lekcjach geometrii i
geografii. Słaba orientacja w schemacie
własnego ciała rzutuj na błędne rozumienie
instrukcji na lekcjach wychowania
fizycznego ( np. zwroty)
13. W czasie którego dowiadujemy się o tym, jak rozwijała się dotychczas
lateralizacja u dziecka, kiedy zauważono pierwsze jej przejawy. Ze względu
na fakt dziedzicznego ukierunkowania leworęczności należy ustalić, czy w
rodzinie dziecka były osoby leworęczne. Na podstawie wywiadu oceniamy
również tempo procesu lateralizacji. Lateralizację wczesną cechują
wyraźne przejawy dominacji od okresu niemowlęcego i jej ustalenie się w
wieku przedszkolnym.
WYWIAD Z RODZICAMI
OBSERWACJA DZIECKA
Jego zachowań w różnych sytuacjach życiowych jest również cennym
źródłem informacji. Obserwujemy dziecko w takich sytuacjach w których
musi dokonać wyboru jednego z dwóch narządów ruchu lub zmysłu, np.:
Którą rękę dziecko je, kroi, rysuje, rzuca piłkę, trzyma nożyczki
Którą nogą kpie piłkę, ślizga się, skacze na jednej nodze
Którym okiem zagląda przez dziurkę od klucza, do wnętrza butelki
14. Dzięki nim możemy określić dominację :
Dziecko naśladuje pantomimicznie jak czesze włosy, myje zęby,
przekręca kontakt
Rysuje domek lub obwodzi kredką dwa koła, prawą i lewą ręką
( dominacja ręki)
Porównujemy obie ręce uwzględniając graficzny poziom
rysunku, siłę nacisku ołówka, oraz czas wykonania
Wejście na taboret, skoki na jednej nodze, gra w klasy
( dominacja nogi, obserwujemy która nogę stawia jako pierwszą
Sprawdzenie czy zegarek ,, chodzi’’ ( dominacja uszu)
Zaglądanie do kalejdoskopu lub dziurki zrobionej w kartonie
( dominacji oka)
PRÓBY ESKPERYMENTALNE
15. TEST LATERYZACJI
R.ZAZZO i N.GALIFRET- GRANJON
Pozwala ocenić lateralizację ręki, oka, oraz nogi. Zadania w nim
zawarte wyglądają następująco:
1. PRÓBA RĄK:
Odkładanie kart (pomoce: 32 karty pasjansowe, stoper) - zadaniem dziecka jest jak najszybsze
położenie kart jedna na drugą. Dziecko bierze karty do wybranej przez siebie ręki i przekłada po jednej na
druga talię. Wcześniej nauczyciel demonstruje wykonanie zadania. Włączamy stoper, gdy dziecko bierze
pierwszą kartę i zatrzymujemy, gdy położy ostatnią. Jeżeli dziecko upuści kartę lub weźmie dwie na raz, nie
pozwalamy mu podnosić tych kart i przerywać odkładania, natomiast na końcu doliczamy za każdą kartę
po jednej sekundzie do ustalonego czasu odkładania. Następnie dziecko wykonuje próbę drugą ręką.
Możemy poprzestać na jednokrotnym wykonaniu próby każdą ręką, jeżeli stosunek uzyskanych czasów
wynosi 2 do 3. Jeśli tak nie jest, przeprowadzamy próbę 3 razy każdą ręką. Uznajemy przewagę tej ręki,
którą dziecko odkładało karty krócej przynajmniej o 3 sekundy. Jeżeli nie ma różnicy lub jest ona mniejsza
stwierdzamy, że sprawność rąk jest jednakowa.
Marionetka - próbę wykonujemy w pozycji stojącej. Rękę odchyloną w bok unosi się do góry zginając
równocześnie w łokciu pod kątem prostym. Ramię – ustawione poziomo, przedramię – pionowo. Dłonią i
przedramieniem wykonuje się ruchem ciągłym obroty w jedną i drugą stronę wokół tej samej osi raz jedną
raz drugą ręką. Obserwujemy sprawność wykonywania zadania ręki prawej i lewej. Na przewagę jednej
ręki nad drugą wskazuje większa płynność i szybkość ruchów, a także brak współruchów.
UWAGA! Całkowita niezdolność do wykonania ruchu „marionetka” wskazuje na poważne zaburzenia
ruchowe. Należy wówczas wykonać badania neurologiczne
16. 2. PRÓBA OCZU:
- patrzenie przez dziurkę w kartonie (pomoce: karton o wymiarach 25 cm na 15 cm z otworem w
środku o średnicy 0,5 cm)
Zadaniem dziecka jest patrzenie przez otwór na jakiś przedmiot:
- trzymając karton w obu rękach,
- trzymając karton w lewej ręce,
- trzymając karton w prawej ręce.
Notujemy, do którego oka przybliża otwór w kartonie. Jest to oko kierujące, wiodące.
- Kalejdoskop - dziecko zagląda w kalejdoskop. Drugie oko musi zamknąć. Powtarzamy próbę
kilka razy i notujemy, którym okiem dziecko patrzy.
3. PRÓBA NÓG:
- klasy (pomoce: drewniany klocek o powierzchni 5 cm na 5 cm i wysokości 3 cm) -
zadaniem dziecka jest przesuwanie klocka tak, jak przy grze w klasy. Notujemy wybór
nogi. Polecamy wykonać to samo drugą nogą. Porównujemy sprawność obu nóg.
- kopanie (pomoce: klocek j.w.) - zadaniem dziecka jest kopnięcie klocka tak, jak piłki.
Powtarzamy próbę kilkakrotnie. Notujemy wybór nogi.
17. PRZYKŁADOWY ARKUSZ BADAJĄCY
Która rączka, która noga, które oko, które ucho?
Arkusz sprawdzający lateralizację u dziecka.
Imię i nazwisko dziecka:…………………………………………………..
Polecenia dla dziecka
(każde polecenie
wykonywane jest x 2)
Obserwacja I (wstępna)
Ocena
Obserwacja II
(końcowa)
Ocena
Data:…………..
Wiek:………….
Data:…………..
Wiek:………….
L P L i P L P L i P
Ręka
Wskaż rączką gdzie w sali siedzą lalki, misie.
Rzuć piłeczkę.
Noga
Kopnij piłeczkę.
Zejdź z ławeczki, wejdź na ławeczkę.
Oko
Popatrz przez wyciętą w kartce dziurkę.
Popatrz przez „lunetę” (rolka po papierowym
ręczniku).
Ucho
Posłuchaj jak „tyka” zegarek mały i duży.
Zadzwoń do kolegi, koleżanki.
18. Obserwacja uzupełniająca
Obserwacja I (wstępna)
Ocena
Obserwacja II
(końcowa)
OcenaData: Data:
L P L i P L P L i P
Podczas jedzenia dziecko posługuje się rączką:
Rysuje używając rączki:
Uwagi:
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………
osoba wypełniająca:
……………………………………………….
19. TERAPIA - ĆWICZENIA
Ćwiczenia powinny mieć na celu przyswojenie dziecku prawidłowych nawyków
ruchowych: właściwego sposobu trzymania ołówka, właściwego kierunku rysowania linii
pionowych, poziomych, okręgów. Należy ćwiczyć precyzję i szybkość ruchów, kształcić
zdolność kontrolowania napięcia mięśni, eliminować niepotrzebne ruchy. Motorykę rąk
powinno usprawniać się za pomocą różnorodnych ćwiczeń graficznych z zastosowaniem
różnych przyborów do rysowania: ołówka, kredek woskowych, mazaków, kredy, długopisu.
Mogą być one wykonane na tablicy lub na dużych arkuszach papieru.
W ramach zajęć korekcyjno- kompensacyjnych należy zwrócić uwagę na:
Usprawnianie motoryki rąk
Rozwijanie koordynacji wzrokowo- słuchowej, orientacji w przestrzeni
Wykształcenie prawidłowego uchwytu ołówka
Wyrobienie nawyków ruchowych związanych z zachowaniem
Prawidłowego kierunku w czasie rysowania szlaczków ( pisania w szkole)
Kontrolowanie i regulowanie napięcia mięśni w czasie ćwiczeń grafomotorycznych
20. Motorykę rąk należy usprawniać poprzez:
Zabawy manualne typu: nawlekanie koralików, lepienie z plasteliny,
Wydzieranki, rysowanie po śladzie, kalkowanie, odwzorowywanie,
Obrysowywanie, zabawy i układanie modeli z palców i dłoni, przewlekanie
Kolorowego sznurka przez dziurki, zawiązywanie kokardek, układanki typu puzzle, klocki
Niewyręczanie dziecka w czynnościach typu: ubieranie się, mycie, sznurowanie butów, zapinanie guzików itp.
Ćwiczyć nawyki ruchowe związane z kierunkiem pisania od lewej ku prawej stronie poprzez:
Uświadamianie dziecku kierunku we własnym schemacie ciała i przestrzeni
Utrwalanie kierunku ruchu rysowania okręgów w przeciwnym do ruchu wskazówek zegara
Utrwalenie kierunku ręki od lewej do prawej strony oraz z góry na dół przez kończenie już zaczętych szlaczków
Sposób pisania lewą ręką jest odmienny. Leworęcznemu dziecku trzeba więc dodatkowo ułatwić naukę:
Kartkę, na której będzie pisało, układamy ukośnie tak, by lewy róg uniesiony był ku górze,
Większa część kartki powinna leżeć na lewo od osi ciała dziecka
Zwracamy uwagę na prawidłowe oświetlenie. Światło powinno padać góry.
Siedząc w ławce szkolnej dziecko powinno mieć sąsiada po swojej prawej stronie, co zapewnia swobodę ruchów
Dbamy o prawidłowe ułożenie dłoni dziecka, gdy trzyma ołówek. Powinien być przytrzymywany między kciukiem
palcem wskazującym.
Pilnujemy, aby dziecko podczas nauki pisania posługiwało się wyłącznie ołówkiem (nie wymaga określonego kąta
nachylenia w stosunku do kartki ani precyzyjnego regulowania nacisku)
21. W procesie wdrażania prawidłowych ruchów podczas pisania należy zwrócić uwagę na
dbanie o prawidłowe zapisywanie liter, trening w zakresie płynnego przesuwania ręki od lewej do
prawej krawędzi zeszytu, wdrażanie dziecka, aby podczas pisania dłoń i przedramię cały czas były
oparte o zeszyt, a tylko pióro było unoszone ku górze, w czasie przesuwania ręki z końca jednej
linijki do początku następnej, łokieć powinien być oparty o ławkę, a tylko dłoń i
przedramię przesuwają się. Należy dbać o to, aby dziecko kontrolowało i regulowało własne napięcie
mięśniowe, aby ograniczało się ono do aktywizacji tylko tych mięśni, które uczestniczą w danej
czynności ruchowej. Sprawne zapisywanie tekstu jest wynikiem współdziałania obu rąk. Zatem
usprawniać należy także kończynę pomocniczą, która przytrzymuje zeszyt, przesuwa go do góry w
trakcie pisania, co umożliwia stabilność ręki piszącej
22. ĆWICZENIA ROZWIJAJĄCE ORIENTACJĘ W SCHEMACIE
WŁASNEGO CIAŁA
Zabawa przed lustrem: wskazywanie i nazywanie części ciała,
Poruszanie wskazaną częścią ciała,
Pokazywanie części ciała z określaniem, np.: Na górze mam włosy, z tyłu mam plecy itp.
Zabawa w cień – odtwarzanie ruchów nauczyciela, stojącego tyłem/ przodem do dziecka,
Ćwiczenia w różnicowaniu prawej i lewej strony (na początku można dziecku założyć na
nadgarstki kolorowe frotki),
Zabawy rytmiczno- ruchowe wdrażające do posługiwania się określonymi kierunkami,
np.: „Stonoga”, „pingwin”
Zabawy kierunkowe np.: „Ciepło –zimno”,
Szukanie ukrytego przedmiotu według mapy lub instrukcji werbalnych –
„idź 2 kroki w lewo itd.”
23. ĆWICZENIA ROZMACHOWE, ROZLUŹNIAJĄCE NAPIĘCIE MIĘŚNI
RAMION I PRZEDRAMION:
ĆWICZENIA GRAFOMOTORYCZNE:
Wymachy rąk- rzuty piłkami, papierowymi kulami, ,, zbieranie owoców do koszyków’’,
zataczanie kół w różnych kierunkach, krążenie rąk w przód i w tył w kształcie fal, ósemek itp.
Zamalowywanie dowolnych przestrzeni dużych płaszczyzn farbami, węglem, kredkami
Zamalowywanie dużych obszarów konturowych
Kreślenie palcem prostych kształtów,
Pogrubianie prostych kształtów,
Malowanie kolorowych pasów poziomych i pionowych,
Obrysowywanie szablonów od zewnątrz i od wewnątrz, kalkowanie obrazów, wzorów,
Łączenie liniami wyznaczonych punktów,
Przyklejanie konfetti,
Wypełnianie kształtów plasteliną,
Kolorowanie wacikiem lub gąbką określonych obszarów,
Rozwiązywanie i tworzenie własnych labiryntów.
24. KOORDYNACJA WZROKOWO-RUCHOWA
Malowanie palcami, z wykorzystaniem obu rąk,
Wycinanie nożyczkami,
Nawlekanie korali, makaronu, słomek, itp.
Prowadzenie metalowego spinacza po linii narysowanej na kartonie,
Układanie wzorów z klocków według wzoru,
Dopasowywanie obrazków do konturów ich cieni,
Zabawy z leniwą ósemką,
Dobieranie rysunków podobnych do siebie ze względu na jednakowy układ elementów
25. BIBLIOGRAFIA
Helena Skibińska, Praca korekcyjno – kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w
pisaniu i czytaniu
Irena Czajkowska, Kazimierz Herda- Zajęcia korekcyjno- kompensacyjne w szkole
Anna Klim- Kaliszewska –Pedagogika przedszkolna
