Memoria 2018 San Paio

Museo Fortaleza San Paio de Narla
1
INDICE
1. LIMIAR .............................................................................................................................2
2. ESTADISTICA ANUAL DE VISITANTES..................................................................3
3. PROGRAMA ARQUITECTÓNICO..............................................................................9
4. PROGRAMA DIDÁCTICO..........................................................................................10
4.1. ACTIVIDADES ESCOLARES..................................................................10
4.2. OBRADOIROS DE VERÁN......................................................................42
4.3. OBRADOIROS DE NADAL ......................................................................66
4.4. OBRADOIROS EN FAMILIA (PEQUEAMIG@S).................................75
4.5. COLABORACIÓN COA UNIVERSIDADE.............................................85
5. PROGRAMA DE ACCIÓN CULTURAL...................................................................91
5.1. PROGRAMA INTERXERACIONAL........................................................91
5.2. PROGRAMA DA TERCEIRA IDADE......................................................96
5.3. PROGRAMA DE OCIO-TURÍSMO-CULTURAL.................................100
5.4. SEMANA DOS MUSEOS........................................................................107
5.5. PROGRAMA MUSEOLOXÍA SOCIAL .................................................118
5.6. PROGRAMA DE EXPOSICIÓNS ..........................................................127
5.7. PROGRAMA DE CONFERENCIAS .....................................................144
5.8. PROGRAMA DE RECURSOS EDUCATIVOS ...................................153
5.9. PROGRAMA DE TEATRO .....................................................................155
5.10. PROGRAMA DE CINE..........................................................................158
6. PROGRAMA DE PERSOAL ....................................................................................160

2
1. LIMIAR
A continuidade e a prolongación no tempo é un claro síntoma de que hai
vida, dun sentir e ser común que latexa na razón da existencia dos museos,
nacidos coa intencionalidade de acompañar a comunidade que os conforma a
meirante parte do tempo posible. Pensado de que o museo débese a súa
sociedade, que o nutre en engrandece coas súas vivenzas e inquedanzas para
ser garante de atractivo e aceptación por todas as xeracións, intentando hoxe en
día facer partícipe as máis novas.
Nembergantes na era da globalización e mediatización abusivamente
masiva, acadar con éxito a atención e participación da audiencia é tarefa ardua e
complexa. Sabedores da actuación que estamos a atravesar, xs profesionais dos
museos decidimos facer de debilidades e ameazas, “oportunidades e fortalezas”,
para facer que os museos sigan a impregnarse da esencia humana. Nada máis
triste e lamentable que un museo deshumanizado, inerte e impasible.
Por todo iso, debemos facer un esforzo por non quedarnos pechados nos
nosos museos, o certo é que temos mensaxes que comunicar e xa non podemos
seguir esperando que o público veña a nós, temos que saír a encontralo.
Estamos abertos ás emocións, queremos comunicar, sentir e vibrar cos
nosos visitantes e que lembren con cariño e saber a súa visita a San Paio de
Narla, museo acolledor e recetivo. Proba da nosa filosofía participativa e
colaborativa é contido desta memoria do ano 2018, que contempla a paixón coa
que vivimos e nos volcamos na museoloxía.
Tanto no eido social e conservador, co seu desglose na museoloxía e
museografía, integradoras ambas unísomo da filosofía dunha colección de fondos
de arte.

3
2. ESTADÍSTICA ANUAL DE VISITANTES.
Xaneiro Nº total de visitantes 1505
5 grupos escolares 108
9 grupos adultos 375
Visitas individuais 1022
Febreiro Nº total de visitantes 1280
Marzo Nº total de visitantes 2365
Abril Nº total de visitantes 2692
Maio Nº total de visitantes 2374
14 grupo adultos 408

4
Xuño Nº total de visitantes 2371
Xullo Nº total de visitantes 2451
4 obradoiros 144
Agosto Nº total de visitantes 3408
8 obradoiros 250
Setembro Nº total de visitantes 2156
Outubro Nº total de visitantes 2066

5
Novembro Nº total de visitantes 2174
Decembro Nº total de visitantes 1647
Total visitantes 26489
1329
1282
2278
2972
2230
1571
2400
3383
1786
2392
2124
15191505
1280
2365 2692
2374
2371
2451
3408
2156
2066
2174
1647
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000 SAN PAIO DE NARLA
Ano 2017
Ano 2018

6
XANE FEBR MARZ ABRIL MAIO XUÑO XULLO AGOS SET OUT NOV DEC ANUAL
HOMES 751 614 1148 1346 1173 1136 1192 1692 1186 981 1050 813 13082
MULLERES 754 666 1217 1346 1201 1235 1259 1716 970 1085 1124 834 13407
0-10 105 117 518 593 524 415 309 428 140 323 442 186 4100
11-14 145 4 128 201 96 329 112 129 58 22 141 237 1602
15-18 7 66 73 197 8 91 16 44 64 8 69 643
19-25 60 41 80 75 113 69 54 190 119 37 33 29 900
26-40 185 109 273 195 259 210 288 616 408 139 117 132 2931
41-65 632 442 788 741 814 690 1024 1084 832 731 723 546 9047
66 371 501 505 690 560 567 648 917 535 806 718 448 7266
LUGO CIDADE 281 159 290 489 487 394 436 331 93 209 230 195 3594
LUGO PROVINCIA 330 293 264 792 646 690 388 516 469 361 557 327 5633
GALICIA 647 688 1473 1060 1032 1030 1004 1400 783 1174 1088 947 12326
ANDALUCIA 17 12 18 16 17 40 145 78 11 26 15 395
ARAGON 23 4 11 24 9 3 17 57 61 6 6 6 227
ASTURIAS 30 29 61 118 30 27 86 157 108 57 51 31 785
BALEARES 19 3 6 13 31 96 8 27 203
CANARIAS 2 2 5 11 6 5 10 78 48 6 7 6 186
CANTABRIA 5 22 24 16 20 20 34 62 4 8 2 217
CATALUÑA 24 10 25 20 22 21 77 170 83 47 13 14 526
CASTILLA-LEON 8 8 6 14 10 20 37 61 54 20 45 23 306
CASTILLA-LA MANCHA 2 6 6 8 1 56 29 1 15 4 8 136
EUSKADI 17 17 36 42 4 20 61 111 40 21 4 36 409
EXTREMADURA 5 25 10 2 4 13 4 28 5 96
MADRID 82 33 50 38 32 49 87 104 62 46 28 19 630
MURCIA 2 12 4 5 3 16 14 4 60
NAVARRA 6 7 3 6 9 17 7 4 3 5 67
LA RIOJA 2 6 4 18 8 13 1 52
VALENCIA 19 2 5 12 2 42 116 38 7 2 245
ESTRANXEIROS 20 16 43 19 32 47 52 13 23 66 59 10 400
MAÑAS 731 493 1170 1327 1167 1202 1032 1544 1097 1028 1237 986 13014
TARDES 774 787 1195 1365 1207 1169 1419 1864 1059 1038 937 661 13475
LUNS 15 15
MARTES 146 198 277 487 287 368 362 433 208 252 267 146 3431
MERCORES 228 143 370 304 291 301 339 606 182 346 340 274 3724
XOVES 204 61 389 315 474 262 336 699 244 309 359 282 3934
VENRES 217 167 261 334 237 461 334 645 212 346 377 162 3753
SABADO 355 288 456 573 611 561 460 521 793 384 425 450 5877
DOMINGO 355 423 612 679 474 403 620 504 517 429 406 333 5755
GRUPOS ESCOLARES 108 166 471 1175 497 802 144 250 263 527 346 4749
GRUPOS ADULTOS 375 335 415 574 408 380 300 475 646 671 615 257 5451
VISITAS INDIVIDUAIS 1022 779 1479 943 1469 1189 2007 2683 1510 1132 1032 1044 16289
DOMINGOS NO MUSEO
TOTAIS MENSUAIS 1505 1280 2365 2692 2374 2371 2451 3408 2156 2066 2174 1647 26489
*RESUME EXTRANXEIROS
RUSIA
ARXENTINA/URUGUAI
BRASIL
EEUU
REINOUNIDO
HOLANDA
PORTUGAL
FRANCIA/ANDORRA
SUECIA
COLOMBIA
ITALIA
DINAMARCA
JAPON
MARRUECOS/TÚNEZ
VENEZUELA
IRÁN
SENEGAL
MEXICO
ALEMAÑA
PERU
AUSTRIA
PORTORICO
POLONIA
CHILE
CANADÁ
SUIZA
AUSTRALIA
ANUAL
XANEIRO 4 2 2 2 4 5 1 20
FEBREIRO 1 2 7 4 2 16
MARZO 4 2 10 19 2 5 2 1 45
ABRIL 2 10 2 1 3 1 19
MAIO 3 8 9 5 4 1 2 32
XUÑO 2 9 2 15 7 1 3 4 4 47
XULLO 5 2 8 6 4 7 1 2 1 3 9 4 52
AGOSTO 5 2 2 2 2 13
SETEMBRO 2 5 2 8 2 4 23
OUTUBRO 7 1 2 3 2 49 2 66
NOVEMBRO 2 12 1 43 1 59
DECEMBRO 1 1 3 2 2 1 10
TOTAL 6 36 8 13 59 5 10 39 4 16 22 19 2 7 3 1 1 6 111 7 2 2 1 3 9 8 2 402
* Nº DE GRUPOS XANE FEBR MARZ ABRIL MAIO XUÑO XULLO AGOS SET OUT NOV DEC ANUAL
Nº GRUPOS ESCOLARES 5 5 19 35 18 25 4 8 6 16 11 152
Nº GRUPOS ADULTOS 9 11 10 15 14 13 6 10 11 12 21 8 140
RESUME DE VISITAS AO MUSEO SAN PAIO DE NARLA ANO 2018

7
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
1505
1280
2365
2692
2374 2371 2451
3408
2156
2066
2174
1647
POR Nº DE VISITANTES
16%
6%
2%
3%
11%
34%
28%
Por idades
0-10
11-14
15-18
19-25
26-40
41-65
66

8
0
2000
4000
6000
8000
10000
12000
14000
3594
5633
12326
395227785
203186217526306136409
96 630
60 67 52 245 400
Por Procedencias
LUGO CIDADE LUGO PROVINCIA GALICIA ANDALUCIA
ARAGON ASTURIAS BALEARES CANARIAS
CANTABRIA CATALUÑA CASTILLA-LEON CASTILLA-LAMANCHA
EUSKADI EXTREMADURA MADRID MURCIA
NAVARRA LA RIOJA VALENCIA ESTRANXEIROS
15
3431
3724
3934
3753
5877
5755
0 1000 2000 3000 4000 5000 6000 7000
Por días da semana
DOMI
NGO
SABA
DO
VENR
ES

9
3. PROGRAMA ARQUITECTÓNICO
Limpeza dos accesos e plataforma do castro da fortaleza varias veces
Reposición de sistema de iluminación, por parte do servizo de mantemento da
Deputación, cando son de fácil reposición e urxencia son reparadas polo persoal
da fortaleza. (DURANTE TODO O SEMESTRE SEGUNDO HAI AS
INCIDENCIAS)
Desratización unha vez ao mes.
Routers novos, ao estropearse por tormentas
Deshumificadores novos
Cortaronse hedras que subían pola fortaleza
Arreglo pozo
Revisión extintores
Revisión de alarmas e cámaras de vixiancia.
Recepción das novas cartelas, que foron colocadas, sustituindo as vellas.

10
4. PROGRAMA DIDÁCTICO
4.1. Actividades escolares
Ao longo do curso ofrécese a posibilidade de solicitar dous tipos de visitas:
guiada e con actividade. Para realizar estas visitas é necesario a concertación
previa das mesmas, concertando con departamento de didáctica.
Visita de iniciación:
Comprende un recorrido por todo o castelo, recomendase para os grupos
que visitan o centro por primeira vez, independentemente do seu nivel educativo.
Duración aproximada de 60 minutos.
Para un mellor aproveitamento do Museo Fortaleza San Paio de Narla, xa
que existe unha variedade e riqueza de contidos, e na procura dun novo concepto
de visita máis participativa, como alternativa as tradicionais visitas guiadas e que

11
implique a colaboración directa de profesores e alumnos, ofrecemos un programa
de itinerarios os distintos niveis de ensino:
O Castelo encantado
O Porvir do pasado
O Labirinto do Castelo
Un Museo de Lendas
O xogo de verbas
Na lareira
A bela durminte
Visita de iniciación
Nivel: Todos os ciclos
Data: Curso escolar
Obxectivo: Comprender que a as sociedades actuais están condicionadas polo
seu pasado histórico. Recoñecer as ferramentas e analizar a súa evolución e
continuidade, así como a necesidade de conservalas para outras xeracións.

12
O Castelo encantado
Nivel: 1º e 2º ciclo de Primaria
Data: Curso escolar
Obxectivo: Identificar as distintas clases sociais; servos, señorío e cabaleiros
meirande os recursos que nos ofrecen as diferentes salas do museo.

13
O Porvir do pasado
San Paio de Narla é un museo axente para o coñecemento da vida pasado
dos nosos devanceiros, museos que deben de ser, e son, activos na educación
dos nosas xeracións.
Nivel: ESO e BAC

14
Data: Curso escolar
Obxectivo: Estudar o paso do tempo, no que se desenvolve o señorío de San
Paio de Narla, así como as distintas salas, a través da Lenda da Cova da Serpe.
Comprender que a sociedades actuais están condicionadas polo seu
pasado histórico, recoñecer as ferramentas e analizar a súa evolución e
continuidade, así como a necesidade conservalas para outras xeracións.
O Labirinto do Castelo
Nivel: ESO e BAC
Data: Curso escolar
Obxectivo: Coñecer a etnografía e desenvolver a creatividade do alumnado sendo
conscientes da importancia do pasado para comprender e presente.

15
Un Museo en Lendas
Nivel: 3º Ciclo de Primaria, ESO e BAC
Data: Curso escolar
Obxectivo: Coñecer a literatura e a mitoloxía popular do Concello de Friol a
través da comunicación cos nosos maiores.

16

17
O xogo de verbas
Nivel: 4º,5º e 6º Primaria
Data: Curso escolar
Obxectivo: Aproveitar a riqueza e a variedade do patrimonio cultural, tomando
conciencia da importancia do pasado para comprender o presente; para espertar
o interese polas visitas aos museo motivamos con xogos.
A) Nesta fotografía sinala o nome desta peza
B) ¿Sabes o nome de peza que vai do guindastre ó caldeiro?
C) O guindastre recibe tamén o nome de _____________

18
Localiza nesta sopa de letras as respostas dos apartados C das probas anteriores
e comprobarás que coas letras restantes contadas de 3 en 3 atoparás o nome
deste museo.
Na Lareira
Nivel: Ed. Infantil, 1º e 2º de Primaria
Data: Curso escolar
Obxectivo: Visitar a cociña para que o alumnado descubra a transformación que
esta dependencia sufriu ao longo do tempo. Compararemos as vellas cociñas e
as comidas que nelas se facían coas actuais

19

20
A bela durminte
Nivel: Ed. Infantil e 1º e 2º de Primaria
Data: Curso escolar
Obxectivo: Empregar como fío condutor o conto da Bela Durminte e aproveitar
como recurso os obxectos expostos, nun ambiente, en principio nada atraínte
para o neno, o castelo vaise convertendo nun escenario onde a imaxinación cobra
vida ata materializarse como real.

21
Peiteados y aderezos
Nivel: 3º e 4º ESO
Data: Curso escolar
Obxectivo: Concienciar aso rapaces e rapazas de cómo unha actividade que
pode parecer tan rutinaria como a de peitearse pode ser algo estético e artístico.
Ademais de agochar os entresixos de épocas históricas ao través das cales,
sometidas a un exhaustivo estudo, verase coma o peiteado era signo social de
distinción e ostentación.

22
Facendo historia (Heráldica)
Nivel: 1º e 2º da ESO
Data: Curso escolar
Obxectivo: Fusión heráldica e historia, condensándoos nun único concepto para
amosar que tras un escudo agóchase moita crónica histórica. Un escudo non é
unha peza inerte, ao contrario é unha peza parlante, e iso é o que se tentará facer
visible incidindo en que é unha fiestra para visionar como era a vida dos nosos
home e mulleres con rango nobiliario do Medievo.

23
Pescudas de detectives en San Paio
Nivel: 5º e 6º de Primaria e 1º da ESO
Data: Curso escolar
Obxectivo: Trátase de que os nenos e nenas se metan, por uns intres, na pel dun
detective. Pero dun detective peculiar, porque o seu campo de acción será o
Museo de San Paio, e terán que ir superando unha serie de pistas para acadar a
meta final. Unha desas pistas consistirá en localizar cunha lupa cal é a peza máis
antiga da lareira, etc. Finalmente, chegarán ao último piso da torre e se fixeron
ben as súas tarefas, adiviñaran cal é o truco para abrir un cofre con sorpresas.

24
Unha firma medieval: un signo lapidario
Nivel: 6ª de primaria, 1º ESO e 2º ESO
Data: Curso Escolar
Obxectivo: Con esta unidade didáctica búscase afondar noutra realidade de San
Paio de Narla, pouco coñecida e, por tanto, pouco difundida. Trátase de traballar
coa temática dos signos lapidarios que se atopan diseminados por toda a
fortaleza medieval e con reminiscencias renacentistas. Pretendese que os nenos
e nenas comprendan a transcendencia destes signos que non eran meros
garabatos na parede, senón que tiñan unha explicación e razón de ser. Deste
xeito, a unidade didáctica contempla ser realizada en dúas fases: unha teórica e
outra práctica.

25

26

27
Á procura do acibeche en San Paio
Metodoloxía: A intención desta unidade é dar a coñecer a nosa colección de
acibaches a través de xoias realizadas nesta pedra protectora intimamente ligada
á cultura galega.
Nivel: 1º, 2º, 3º e 4ºde ESO

28

29

30
Os escribáns en San Paio de Narla
Metodoloxía: Con esta actividade daremos a coñecer os instrumentos que
utilizaban os escribáns na Idade Media: pluma, tinteiro, salvadeiras, vade,
pergamiños…Así nos achegaremos a un oficio moi relevante para os señoríos
medievais.
Nivel educativo: 4º,5º,6º de Educación Primaria e 1º da ESO.

31

32
Programas de Actividades Escolares Curso
2017/18

33

34

35

36
Programa de Actividades Escolares 2018/2019

37

38

39

40

41

42
4.2. Obradoiros de verán
Obradoiro: Máscaras africanas
Coñeceremos a ‘Colección Xoán Anllo. Arte Africana’ que se expón nunha
sala do MPLugo e inspirarémonos para facer a nosa propia máscara africana.

43

44

45

46
Campamento de Arqueoloxía
Unha experiencia única! Participa nunha escavación arqueolóxica de
verdade dirixida polo arqueólogo Enrique Alcorta.

47

48

49
Obradoiro: Pensa en arte. As pezas falan.
Nesta actividade os nenos/as terán que elixir unha peza de entre todas as
do museo para logo elaborar a súa descrición que será gravada para así poder
facer unha audioguía do museo, aprendendo que as pezas poden dicirnos moitas
cousas e que cando chegamos a un museo podemos velo de diferentes formas,
xa que non todo o mundo ten a posibilidade de poder ver as pezas, como é o
caso das persoas cegas.

50

51
Obradoiro: As imaxes lévannos ao camiño da palabra.
Hai persoas que non poden escoitar ou entender o que nos pode dicir un
guía coa as súas palabras, por iso os nenos/as van a crear unas fichas de
diferentes pezas, nas que se describan as súas características. Axudando así a
que toda a comunidade forme parte e poda desfrutar dos nosos museos. Este
obradoiro levaranos a dinamizar, participar e reflexionar.

52

53

54

55
Obradoiro: Campamento no Museo Fortaleza San Paio de Narla
(Dentro do Programa MAPAS (IN)VISIBLES)
Catro días para descubrir os segredos agochados nas salas desta
fortaleza. A través da arte e do xogo propoñemos unha aventura para toda a
familia onde poderemos construír, crear e compartir historias.

56

57

58

59

60
Obradoiro: As pegadas da muller de San Paio.
Tomando como fío condutor a lenda de dona Catalina, teremos unha
experiencia significativa, mantendo vínculos persoais co observado, o aprendido e
o vivido no seu entorno; estendendo esas emocións e eses pensamentos cara a
vida diaria.

61

62

63
Obradoiro: Iniciación ao gravado. Estampación.
Trátase dunha actividade de sinxela comprensión e inmediata execución.
Actividade colaborativa en grupo, na que cada neno/a elaborará o seu propio
tapón de selado, e que cada compañeiro poderá usar para a súa creación final de
estampación.

64

65

66
4.3. Obradoiros de Nadal

67

68

69
Obradoiro: Pensando en arte e canalizando emocións
Ver, sentir e vivir de novas formas o museo, prácticas e procesos que
potencian os sentidos, as emocións, a imaxinación e así formar nenxs activxs e
creativxs.

70

71

72
Obradoiro Econadal
Consideramos que a educación ambiental debe xogar una papel
fundamental na vida dxs máis pequenxs xa que se trata dun proceso de formación
que permite a toma de conciencia da importancia do medio ambiente.
Reflexionamos sobre os problemas que sofre o medio ambiente,
empregamos materiais reciclables para elaborar adornos de Nadal e escribimos
os nosos “ecodesexos”

73

74

75
4.4. Obradoiros en familia (Pequeamigos)
Obradoiro: Frío: somos inuits?

76
Obradoiro o twister da historia en san paio de narla.
Un museo nace para actuar como dinamizador social e no caso de San
Paio impulsar o tecido do rural, nenos e nenas botaron a súa imaxinación a voar e
levaron a cabo o obradoiro o Twister da Historia, usando como fío condutor as
coleccións, os nenos e nenas crearon a súa propia historia ficticia baseada na
historia da fortaleza. Por elo, os nosos nenos van conquistando pouco a pouco a
cultura, isto é traballaron para difundir, e ao mesmo tempo para ser vistos e
entendidos

77

78

79
Obradoiro falar coas mans.
Obradoiro interxeracional dirixido a familias, para traballar a perspectiva de
xénero a través da expresión plástica.
Cuxo obxectivo foi promover a igualdade de xénero, fomentar o
empoderamento das mulleres e promover o pensamento a través do diálogo.
O obradoiro foi impartido por Ana e África, onde os nenos/as fixeron uns
collages creando a súa propia historia e souberon expoñela. Onde nos demos
conta de que eran coñecedores da realidade de xénero hoxe en día nos
diferentes fogares.
Unha magnífica tarde de museoloxía social, didáctica e pedagóxica, onde
os pais e nais colaboraron dunha forma educativa e familiar cos seus nenos/as.

80

81
Obradoiro MAPAS (IN)VISIBLES en clave de xénero
Xs rapacxs visibilizaron os percorridos que as mulleres realizaban dentro
da fortaleza. Mediante dinámicas baseadas nas obras de artistas
contemporáneas, investigamos e reflexionarmos sobre a nosa relación co museo
para poñernos no lugar destas mullerers de non fai tanto tempo, e cuestionarnos
acerca dos roles de xénero dentro da vida cotiá ou sobre o espazo e lugar que
teñen as mulleres dentro das institucións.

82

83

84

85
4.5. Colaboración coa Universidade
Experiencia pedagóxica dos alumnos/as da Facultade de Formación do
Profesorado do campus de Lugo da USC
O Museo Fortaleza San Paio de Narla continúa a súa labor entusiasta en
prol do dinamismo e dinamización socio cultural e pedagóxica, co fin de
consolidar a cultura como fonte de riqueza. Debemos comezar pola base,
educando aos máis pequenos/as para que tomen conciencia patrimonial e
lembren que a sociedade que non valora o seu, que non coñece a súa identidade
e non loita a coidar o seu patrimonio, está avocada ao seu esquecemento.
Por este motivo o museo Fortaleza San Paio de Narla, está levando a cabo
a súa programación didáctica ao longo de todo o curso escolar, "qué mellor forma
que dala a coñecer aos vindeiros mestres/as da ensinanza" por iso levamos a

86
cabo una experiencia pedagóxica dos alumnos/as da Facultade de Formación do
Profesorado do campus de Lugo da USC, acompañados do seu profesor Suso
Ferreiro.
O Museo Fortaleza de San Paio de Narla, serviu para facer un percorrido
pola historia medieval. Francisca Abuín responsable do departamento de
didáctica levou a cabo a visita, unha primeira parte teórica onde coñeceron a
historia da fortaleza e os contidos do museo e unha parte práctica na que
desfrutaron dunha selección das actividades didáctica levadas a cabo cos
nenos/as de infantil de diferente colexios, entre elas podemos nomear Na lareira,
A bela durminte, Os lapidaris, Os escribáns, O tecido na Idade Media, O xoguete
tradicional galego: Albuche, Ara que te ararás a túa terra cultivarás, Á procura do
acibeche, entre outros.
Os/as futuros/as mestres/as, avaliaron estas unidades didácticas chegando
a conclusión de que os obxectivos foron acadados.
E como remate final todos/sd eles/as ilusionados por poder levar a cabo
estas actividades nun futuro como mestres/as.

87

88

89
Visita dos alumnos/as de 4º Curso do Grao de Pedagoxía da USC
Dunha forma emotiva, lúdica, creativa e participativa visitaron os
alumnos/as da Facultade de Ciencias da Educación, de 4º curso do Grao de
Pedagoxía da USC; acompañados polo profesor Jesús Rodriguez, "coñecedor" da
contorna e do patrimonio material e inmaterial de Friol. Visitaron dous museos da
Rede Museística Provincial de Lugo, o Museo Provincial de Lugo e o Museo
Fortaleza San Paio de Narla, tratando de tecer redes; obxectivo principal da Rede
Museística. No Museo Provincial de Lugo camiñaron polo museo da man da
xerente Encarna Lago, de Antonio Reigosa e Mendoza do departamento de
didáctica e guías onde desfrutaron dunhas experiencias pedagóxicas. No Museo

90
de San Paio de Narla fixeron da man de Francisca Abuín onde coñeceron a
historia da fortaleza e os contidos do museo a través das súas coleccións, para
logo desenvolver unha actividade didáctica e práctica onde a través dos obxectos
experimentaron distintas emocións basadas nos catro pilares da educación:
aprender a facer, aprender a ser, aprender a coñecer, e aprender a vivir xuntos.
Despois coñeceron o Patrimonio material e inmaterial de Friol da man de
Carricoba e Blanca Gerpe, exmestres do colexio de Friol. Tamén coñeceron toda
a museoloxía social, levada a cabo polo Museo Fortaleza San Paio de Narla a
través dos Club Pequeamig@s, Ei e Senior; e coas distintas asociacións. Nunha
palabra museo-educación-familias tecendo redes para un futuro mellor das
xeneracións vindeiras.

91
5. PROGRAMA DE ACCIÓN CULTURAL
5.1. Programa interxeneracional
A través deste programa o que pretendemos é o coñecemento duns
medios artesáns que forman parte da nosa cultura e que tende a desaparecer
ante os novos procesos industrial e tecnolóxicos.
VI Xornadas de interpretación e dinamización no medio rural

92

93
Estas xornadas pretenden contribuír a promover o interese pol cultura e
tradicións propias da parroquia de Carballo e do Concello de Friol ademais de
supor unha oportunidade para analizar a situación do rural e poder coñecer
experiencias e estratexias que nos permitan contribuír a impulsar iniciativas de
desenvolvemento social e económico no noso entorno.
Os obxectivos destas xornadas son:
 Proporcionar espazos de encontro, intercambio e formación entre os
veciños e veciñas.
 Afondar no coñecemento da nosa historia e patrimonio material e
inmaterial.
 Divulgar axudas que poidan resultar de interese.
 Contribuír a promover a integración de colectivos xuvenís, de mulleres, de
maiores e colectivos desfavorecidos en xeral.
 Coñecer experiencias que poidan resultar de interese para os veciños e
veciñas.
 Difundir as diferentes iniciativas e proxectos relacionadas co sector forestal
e agrogandeiro.
O Museo Fortaleza San Paio de Narla involucrados sempre nas actividades do
seu concello, colaborou coa súa presenza en devaditas xornadas.

94
XIV Xornadas Interxeracionais Rurais
San Paio de Narla tecendo redes coas distintas asociacións participantes
nas "XIII Xornadas Interxeracionais Rurais. Aprendendo cos nosos maiores" de
Cabreiros.

95

96
5.2. Programa da Terceira Idade
En termos xerais podemos dicir que a historia de Friol é a dos
acontecementos que lles ocorren aos antigos señores, hai que descubrila a base
dos vellos nobres que poboaron a comarca e das épocas en que dominaron o
territorio. Por iso nós creamos o programa da terceira idade.
Ninguén como as persoas maiores, isto é a terceira idade, pode valorar o
patrimonio inmaterial que tiña a transmisión oral da súa época, xa que era o seu
medio de comunicación, e nós os traballadores de museo somos os
encomendados de traspasar o noso legado a outros concellos, iso é o que imos a
facer cos nosos visitantes da terceira idade. Neste caso estamos a traballar cuns
grupos dos distintos concellos da xeografía galega a través da “Casa do Queixo”
e distintas axencias de viaxes e asociacións.

97
Amas de casa de Bribes (Cambre)
Visita das Amas de casa de Bribes (Cambre) que nun día diferente ao que
acostuman a ter, visitaron o noso museo para ir cargadiñas de cultura e como non
dunha grata experiencia.
Asociación de Veciños de San Cosme de Maianca (Oleiros)
Visitas culturais e etnográficas unha volta ao pasado con moitas pezas do
museo que lles trouxo nostalxia da súa infancia, lembranzas que lle fixeron vivir
un día máxico.

98

99
Envellecemento Activo do Concello de Laza
O Grupo de Envellecemento Activo do Concello de Laza (Ourense) visitou
o Museo Fortaleza San Paio de Narla, recordando tempos pasados.

100
5.3. Programa de ocio-turístico-cultural
Visita do Motoclub Lóstregos a San Paio de Narla

101
Visita da peña motorista Los Tranquilos
A peña motorista Los Tranquilos é unha asociación a nivel nacional que
promove un uso racional da motocicleta. Dende fai máis de 20 anos levan a cabo
reunións de confraternización na que fan ademáis actividade turísticas. A reunión
nº 47 tivo lugar en Lugo e visitaron o noso museo.
Nós traballamos con estes visitantes tecendo redes e tendo en conta que a
historia no se herda, conquístase.
San Paio de Narla foi para eles unha "historia perenne" e viva.

102

103
Visita NOEMBORQUES SLU
Un grupo de 25 persoas de NOEMBORQUES SLU programou unha ruta
turística en 4X4 onde tiveron a oportunidade de percorrer toda a serra do Careón,
a antiga torre de Vasco das Seixas no Hospital das Seixas, o parque éolico de
Pena Armada, nun palabra desfrutaron da paisaxe agreste dos concellos de
Melide, Sobrado e Friol; para rematar cunha visita histórica no Museo Fortaleza
de San Paio de Narla. E desfrutar da gastronomía da Terra Chá en Baamonde.
Ao mesmo tempo preparando para un relevo aos fillos/as nestas
marabillosas e estudadas rutas.

104
Asociación cultural e deportiva de Xove
Asociación cultural e deportiva de Xove seguindo coas súas inmensas
programacións anuais, onde escollen rutas de distintas comunidades, programou
o día 22 para camiñar pola ruta de senderismo das Fervenzas de Toques,
coñecendo toda a súa flora, fauna e desfrutando da natureza; para finalizar a súa
ruta de mañá no concello de Friol, visitando uns dos museos integrados na Rede
Museística, dependente da Deputación de Lugo, o museo "Fortaleza de San Paio
de Narla", realizando unha viaxe histórica, tomando con referencia a historia da
vida medieval, mergullándose nas distintas salas do museo, e desfrutando das
súas coleccións, unha visita didáctica guiada por Francisca, onde se identificaron
cos distintos estamentos da Idade Media, según iban percorrendo as salas; pois
cada instancia recrea o papel que desenvolveu na Idada Media.
San Paio de Narla unha lección perenne de historia, unha visita chea de
emocións para estes camiñantes.

105
Terras da Auga, concello de Lugo
O historiador Javier Gómez Vila e os seus acompañantes adicaron o día a
unha visita ao museo Fortaleza de San Paio de Narla, onde tiveron a
oportunidade de estudar o entorno xeográfico do señorio de San Paio de Narla.
Xa no interior do museo-fortaleza baseamos a visita no estudo do espazo e
do tempo no que se desenvolve o señorío de San Paio, así como a vida dentro
del, a través das lendas e das coleccións do museo. Isto é un retorno ao pasado,
así voltamos a Idade Media e ao Renacemento, estudando a arquitectura
Renacentista da Fortaleza mediante os recursos que nos ofrecen as chemineas e
as xanelas.

106
Unha tarde de lecer e de estudo para os visitantes e para o persoal de San
Paio de Narla.

107
5.4. Semana dos museos
SEMANA DOS MUSEOS 2018:
Os museos da Deputación de Lugo celebramos nesta semana o Día das
Letras Galegas (17 de maio), o Día Internacional dos Museos (18 de maio) e
a Noite dos Museos (19 de maio). O Días das Letrasque a RAG dedica este
ano a María Victoria Moreno, unha escritora, ademais de autora dunha obra
literaria de mérito, exemplo de compromiso (sendo de orixe foránea) coa
nosa lingua e cultura.
DÍA das LETRAS / NOITEdos MUSEOS / DÍA INTERNACIONAL dos MUSEOS
na REDE MUSEÍSTICA DA DEPUTACIÓN DE LUGO
Nesta ocasión, o lema escollido polo ICOM para celebrar o próximo 18 de
maio o Día Internacional dos Museos, “Museos hiperconectados: enfoques
novos, públicos novos”, convídanos a reflexionar sobre un futuro
hiperconectado entre os museos e os nosos visitantes. Novos escenarios de

108
comunicación que deben ser deseñados entrambos, institucións e usuarios,
para ser útiles e atractivos ao máximo de poboación posible.
A Noite dos Museos desta volta dedicámola a poñer luz, a iluminar o cuarto
escuro onde se arromban tantas veces as obras creadas por mulleres. Unha
inxustiza que debemos denunciar e corrixir desde dentro dos museos pero
tamén desde a sociedade, reivindicando esa igualdade na práctica e en todas
as facetas do quefacer humano.
Son días de festa e de celebración pero tamén de chamada de atención, de
autocrítica e de proxectos para un mañá que xa é hoxe.
Día das Letras Galegas 2018

109
Noite de museos
Un ano máis a Rede Museística da Deputación Provincial de Lugo, en
contreto o museo fortaleza de San Paio de Narla, programou diferentes
actividades para o día e a noite internacional dos museos, que neste ano leva por
lema "Museos hiperconectados: enfoques novos, públicos novos".
Xs membrxs do Club Pequeamig@s desexaron pasar unha noite máxica e
aprendizaxe no museo.
Xs nenxs do Concello de Friol e Lugo conectados entre sí, tiveron a sorte
de ter un museo de todos e para todos, un xenuíno paseo pola historia medieval a
través das súas coleccións e do seu edificio medieval.
Fixeron a reconstrucción da vida no palacio medieval co fin de estudar o
paso do tempo no que se desenvolveu o señorío de San Paio, unha obra de

110
teatro desenvolvida por lo equipo de San Paio de Narla que leva por título
"Operación CTS: Castelo Trunfo en San Paio, Castings: á procura da princesa
encantada" na que xs nenxs foron capaces de comprender o obxectivo que se
quería acadar coa representación, sentíndose integrados no seu contido.
Para pasar a ser os convidados do señor Vasco das Seixas levando a cabo unha
cea medieval e para rematar noite de dormida no castelo ata as nove da mañá
cun almorzo.
Xs nenxs, pais e nais déronse conta que foron os protagonistas desta
velada, e así ver que esos enfoques novos, públicos novos, recrearonse no
museo onde a historia se transformou nunha vivencia didáctica.

111

112

113

114

115

116

117

118
5.5. Programa Museoloxía social
Celebración do Día Internacional dos bosques.
Celebramos o Día Internacional dos Bosques no Museo Fortaleza de San Paio cunha
actividade de sensibilización coordinada por Cristina Alonso na que participaron 44 alumnos e
alumnas do CPI López Suárez de Friol.
Celebrámolo xa que nesta data, fixada pola Asemblea Xeral das Nacións Unidas,
recoméndase realizar actividades conmemorativas e de concienciación sobre a importancia
que teñen os bosques para a vida e o mantemento das actividades humanas. O lema
escollido para este ano é "Vivamos en cidades máis verdes e felices"

119

120

121

122
Obradoiro ‘trans (cender) (mitir) (formar)’ con Mery Pais
O obradoiro ‘trans(cender) trans(mitir) trans(formar)’ tivo unha fase inicial a
principios de marzo en Ceuta e agora en Friol, no Museo Fortaleza San Paio de
Narla coa participación de mulleres de orixe árabe, Cuba, República Dominicana,
Arxentina e Galicia que tratarán sobre as linguas, os símbolos e as claves
culturais dos diferentes lugares de procedencia que se manifestan nas maneiras
de falar, de facer, de vestir.
“Guerrilla de palabras. Oficio de palabrera”, o proxecto no que están
implicados os museos da Rede Museística da Deputación de Lugo nun proxecto

123
internacional orienta, a través do diálogo cultural entre diversxs, os múltiples
camiños que se poden explorar para ‘entenderse’.

124

125
Visitas guiadas express
Visitas breves e guiadas, cun percorrido temático acoutado por diferentes
salas e dependencias de cada museo para coñecer aspectos concretos da nosa
historia ou a obra de artistas de referencia. Como norma xeral, este programa
temático (agás outra indicación na proposta concreta) desenvólvese entre o 1 de
maio e o 30 de xuño de 2018. A duración aproximada de cada sesión, 30 minutos.
»Visitas express temáticas
Todos os días, ás 13:00h. e ás 18:00h., agás os luns.
As persoas interesadas deberán presentarse na recepción do museo 5 minutos
antes da hora de inicio. O número máximo de persoas por visita será de 15 e en
caso de asistiren menores de idade deben ir na compaña dunha persoa adulta.
Martes: Activando as lapas da creatividade.
Mércores: Mergullando nos oficios tradicionais galegos.
Xoves: O liño, da terra ao museo.
Venres: As pegadas do Renacemento en San Paio de Narla.
Sábados: A calor do fogar na Idade Media: o braseiro.
Domingos: O escrito e a palabra na Idade Media.

126
O SAMAÍN NO MUSEO FORTALEZA SAN PAIO DE NARLA
O Museo de San Paio de Narla segue a loitar polo seu e segue a crer no
potencial e na bondade da xente, principal activo definidor e identificador na nosa
ética: difundir cultura e espallar satisfacción por doquier.
Cremos na xente, nas súas ilusións, nos seus medos, inquedanzas,
incertidumes... e traballos inmersos na súa cotidianidade e aprendemos, e moito,
deles. Un museo sen xente, non é un museo, é un ente condeado a extinguirse.
A Rede Museística comprácese en colaborar en proxectos tan
enriquecedores como éstes e felicita a asociación A Castronela pola súa
confianza depositada en nós e por insuflar as velas dun barquiño que é pequeno
en infraestructura pero grande en valores morais e humáns.
Por iso somos uns museos sociais que traballamos coas familias facendo
un museo de comunidade, isto é, MUSEOLOXÍA SOCIAL.

127
5.6. Programa de Exposicións
EU... TI... ELAS... NOSOUTRAS, NOSOUTRXS EN REDE
EU estou TI estás ELAS están NOSOUTRAS estamos NÓS+OUTRXS estamxs EN
REDE para conquistar, na diversidade, a plena igualdade. Estamxs, somxs,
facemxs, existimxs... As formas verbais non expresan xéneros.
Os museos da Rede Museística da Deputación de Lugo reclamaban a nosa
atención para cunha ducia de proxectos, dispares na forma, unívocos no
fondo, solidarios coadesigualdade. Voces, xestos, memorias e imaxes que
pretender provocar reflexións e chamadas de atención sobreo EU
subordinado. Ollo!Un EU que podes ser TI, ELAS, NOSOUTRAS,
NÓS+OUTRXS.
Comisariado: Encarna Lago e Antonio Reigosa

128

129
Rubén Pérez Pombo
Frío: somos inuits?
Mar e Mediterráneo. Somos fillas. Calamos. Miramos. somos estatísticas.
Permitimos que as nosas nais morran no Mediterráneo. A quen lle interesa esta
ruleta? Somos números 1, 2, 3... Somos marxinación... Subimos e volvemos caer.
Infinitamente tráxicos. Conxelados. Afogados. Somos frío. Somos Inuits?
Carmen Porteiro
conexións [en serie]
conexións [en serie] xorde ao recuperar unha conversación interrompida. É
unha serie de imaxes nas que se reflexiona sobre a comunicación e o que
provocan as interferencias e interrupcións neste proceso.

130
Carmen Chacón
Isabel. Leningrado 1940
Evidenciar o que arrastramos no inconsciente colectivo, mitoloxía grega,
arquetipos coa súa Sombra etc. Aflorar emocións non recoñecidas, amosar a dor
e a valentía de ser o que queremos ser con voz propia, aquí e agora.

131
EXPOSICIÓN: De Picasso a Kapoor. Obra gráfica e Múltiple
Contemporáneos
A obra gráfica contemporánea: evolución e experimentación
A obra gráfica contemporánea parece posicionarse hoxe nun terreo separado da súa concepción
tradicional cambiando de percepción e prioridades e destacando posibilidades pouco desenvoltas
ata o momento.
As súas características máis marcadas, como o democrático, múltiple, económico ou popular son
transformadas e reorganizadas polo artista formando parte dun discurso conceptual na obra onde
as potencialidades son asumidas como instrumentos creativos ao servizo da arte.
A importancia da tecnoloxía na produción, de forma involuntaria, engádelle valor á manufactura da
obra envolvéndoa dunha aura particular e tan diversa como as diferentes técnicas e usos e,
ademais, incorpóranse como ferramentas ocultas no proceso gráfico creativo.
Nos últimos tempos, moitos artistas utilizaron a obra gráfica sen prexuízos como base de moitos
dos seus traballos. As súas propiedades plásticas, a súa incitación á investigación, a súa
capacidade de sorprender, o seu abanico de posibilidades e soportes ou as súas fronteiras
abertas fan da gráfica moderna unha disciplina en auxe para a creación contemporánea.
Esta exposición revela a evolución dunha serie de prácticas artísticas que teñen en común o uso
intensivo de representacións susceptibles de ser reproducidas por medios mecánicos e/ou dixitais
(gravado, litografía, xilografía, linóleo, impresión dixital, fotografía…) xunto cunha reflexión sobre a
relación entre o artista e os seus procedementos. Quérese reflexionar sobre a relación actual entre
produción artística e tecnoloxía.

132
Deste modo, a exposición posicionábase na intersección de dous sistemas: a articulación entre
unha colección de arte moderna e contemporánea e a historia da arte, usando o vínculo entre arte
contemporánea e reproducibilidade técnica.
O percorrido expositivo foi formulado en distintos bloques temáticos para a súa correcta
compresión: miradas cruzadas da modernidade e as orixes da arte contemporánea en España; a
gráfica española das segundas vangardas, entre realismo e abstracción; o intercambio cultural
internacional na época franquista; a escultura contemporánea e a obra múltiple seriada; a
evolución da arte abstracta en Europa; o Pop Art e a serigrafía; unha visión poética da arte
española nos anos oitenta e noventa; as prácticas artísticas e os novos modos de produción no
século XXI.
As orixes da arte contemporáneo en España. Miradas cruzadas da modernidade: Picasso,
Miró e Dalí
O principio do século XX en España resultou ser moi prolífico en canto á aparición de grandes
artistas.
A lectura da vangarda española que propoñemos nesta selección de obra gráfica desprégase,
cronoloxicamente, poñendo de relevo as traxectorias destes tres artistas: Picasso, Miró e Dalí
como partícipes en distintas manifestacións vangardistas.
Picasso apareceu na escena artística na primeira década do século XX, Miró na década de 1910 e
Dalí a comezos dos anos ‘20.
Os tres foron grandes buscadores de linguaxes novas e os seus encontros e influencias cruzadas,
a miúdo invisibles ou inconscientes.
Estes artistas evidencian un desexo de renovación das linguaxes plásticas e cuxo paradigma é
encontrado polos artistas nas correntes europeas.
Tomando como referente as distintas correntes do momento -Cubismo, Futurismo, Fauvismo ou
Surrealismo-, participan na dimensión internacional da arte de vangarda do século XX.
Picasso realizou a súa primeira litografía en 1919, como unha invitación á exposición que
presentou na galería Rosenberg de París, desde entón, e ata 1930, utilizou a técnica litográfica
para ilustrar algúns libros, catálogos e invitacións, pero non foi ata 1945 cando se interesou
realmente por este sistema de estampación.
Comezou a elaborar estampas sobre pedra a partir de novembro de 1945 no taller de Fernand
Mourlot, en París, onde o artista se implicou en todas as fases de produción, desde o debuxo
sobre a pedra ata o control das primeiras tiradas.
O taller Mourlot, aberto en 1852, foi un lugar que elixiron para estampar os grandes artistas da
época, entre eles Matisse, Miró, Chagall, Braque, Leger, Magritte e, incluso, Dalí.
Os cambios da linguaxe plástica non chegaron a influír de maneira definitiva na renovación das
técnicas de reprodución gráfica artesanais empregadas ata o momento: o gravado e a litografía.
Non obstante crearon as bases para a adaptación tecnolóxica nos anos futuros.
A gráfica española das segundas vangardas. Entre realismo e abstracción

133
Tras a II Guerra Mundial xorden as segundas vangardas, empeza a desenvolverse a sociedade
de consumo e o capitalismo, o coleccionismo dispárase e a arte convértese nun obxecto de
especulación.
O trazo común en todos os movementos que xorden é o desexo de innovación constante e a meta
dos artistas é a experiencia novidosa, é a busca do novo, recorrendo a novos materiais, industriais
ou de refugallo.
En España, a finais dos anos ’40, xorden as primeiras agrupacións contra a arte academicista
oficializada polo Estado. A pesar de esta efémera existencia, iniciativas tales como as do grupo
barcelonés Dau al Set, creado en 1948 polo poeta Joan Brossa, o filósofo Arnau Puig e os pintores
Joan Ponç ou Antoni Tàpies, entre outros, están consideradas como uns dos primeiros referentes
da vangarda artística interior posterior á posguerra española. Con sólidas estratexias de
actuación, a través de exposicións itinerantes, publicacións ou intercambios culturais, conseguiron
introducir a sociedade, os galeristas, coleccionistas e editores no gusto pola estética surrealista e
a arte abstracta en xeral.
En paralelo, ata mediados da década dos sesenta, aparece unha etapa que vén condensar o
nacemento dunha gran cantidade de agrupacións artísticas divididas, á súa vez, en dous
movementos moi diferentes: o abstracto e o realista.
Dúas visións, estéticas e ideoloxías moi diferentes, pero que confluían cara ao mesmo obxectivo
de levar a cabo unha loita contra a desinformación e o illamento do país durante a época
franquista.
Artista emblemático desta época foi Antoni Tàpies. Tras o seu paso por Dau al Set, influenciado
pola filosofía existencialista e pola pegada deixada polo conflito bélico nunha concepción pesimista
do home, dentro do informalismo, Tàpies situouse dentro da denominada “pintura matérica”. Os
seus traballos caracterizábanse pola mistificación técnica e o emprego de materiais heteroxéneos,
moitas veces de refugallo ou de reciclaxe, mesturados cos materiais tradicionais da arte, na busca
constante dunha nova linguaxe de expresión artística, algo que é moi evidente, tamén, na súa
obra gráfica.
A escultura contemporánea e a obra múltiple seriada
A escultura contemporánea é unha das manifestacións artísticas que máis evolucionou ao longo
do século XX.
Este proceso evolutivo tivo como precedentes o ready made de Duchamp e o obxecto encontrado
dada e surrealista, que foron revolucionando e liquidando, en parte, o concepto tradicional de
escultura.
A chegada de Picasso ao mundo da cerámica foi totalmente casual, non obstante, unha vez que
estivo en contacto con ela, converteríase nunha obsesión chegando a traballar nas súas creacións
innumerables horas. Empezou con obxectos simples, tales como pratos e cuncos. Posteriormente,
procedeu a crear formas máis ambiciosas, como xerras e xerras grandes, con asas zoomorfas ou
antropomorfas. Cada cerámica producida por Picasso conta cun selo ou marca que se pode
encontrar na parte inferior da obra, no reverso e, incluso, dentro da propia peza e algunhas
edicións tamén contan co seu número de tirada.
A temática é moi variada, incluíndo figuras mitolóxicas gregas, formas de animais, como os
mouchos e os peces, tauromaquias e caras, entre outras.

134
O múltiple de escultura foi un vehículo ideal para o pensamento de moitos artistas, un medio de
comunicación e de difusión co que podía chegar a un gran número de público.
Cando falamos de orixinais, trátase de cada unha das esculturas cuxa tirada, do mesmo modelo,
oscila entre 2 e 8 exemplares, todas exactamente iguais e numeradas.
A vontade de facerlles accesible a moitos a obra de arte, levou ao escultor Miguel Berrocal a
novos modos de facer e formar na escultura. Coa súa obra María de la O establécese a data
histórica do nacemento da escultura multiplicada, que foi presentada na Bienal de Venecia de
1964 e, que dous anos máis tarde, gañou o premio de escultura na Bienal de París. Esta obra
editada en serie de 200 exemplares foi todo un éxito comercial e supuxo o recoñecemento
internacional de Berrocal como creador do múltiple.
A evolución da arte abstracta en Europa e en EEUU
O grupo COBRA formouse en París, en 1948, e foi composto por artistas provenientes dos Países
Baixos e Escandinavia, sendo o seus principais representantes: Karel Appel, Asger Jorn e Pierre
Corneille, aos cales se lles sumaron: Jean Atlan, Pierre Alechinsky, Constant, Noiret e Dotremont,
inventor do nome do grupo (acrónimo das cidades dos seus principais representantes
COpenhague, Bruxelas e Ámsterdam) e redactor do seu manifesto.
Estes artistas marcáronse como obxectivo aproveitar a libre expresión do inconscient e sen a
interferencia nin o control do intelecto e estas premisas fonden as súas raíces no surrealismo, así
como na violencia cromática, o dinamismo, o acento no proceso e o interese polo aceno
inconsciente, que tamén pon o grupo en relación co “action painting” americano.
Ao terminar a guerra a situación en EEUU era moi diferente da europea, as súas cidades non
foran devastadas e a vida cultural non se interrompera, ademais, desde os anos ’30 e na primeira
metade dos ‘40, fora país de asilo para un bo número de artistas procedentes de países europeos,
o que permitiu un coñecemento directo das súas obras e o seu pensamento.
A influencia que o coñecemento directo dos vangardistas europeos tivo sobre os rapaces artistas
norteamericanos foi moi grande, pero aínda maior foi a que exerceron aqueles que se inseriron na
sociedade americana como docentes, entre eles un grupo de profesores da Bauhaus: Walter
Gropius, Marcel Breuer (Universidade de Harvard), Mies van der Rohe (ITT de Chicago) ou
Moholy Nagy, que fundou en Chicago a Nova Bauhaus.
A pintura óptica tiña profundas raíces na tradición del Bauhaus e foi a consecuencia do tipo de
experimentos continuos con diversos materiais que o Bauhaus alentaba nos seus alumnos.
Op-art, abreviatura de Optical-Art, foi un movemento pictórico nado nos Estados Unidos, no ano
1958, cuxo nome se empregou, por primeira vez, en 1964 na revista Times.
Esta corrente artística abstracta baseábase na composición pictórica de fenómenos puramente
ópticos, sensacións de movemento nunha superficie bidimensional, que enganaban o ollo humano
mediante ilusións ópticas e estruturas de repetición cunha orde clara. Fronte a outras tendencias
racionais, a “Arte Óptica” baséase en principios científicos rigorosos co fin de producir efectos
visuais inéditos.
Máximo expoñente do Op-art foi Victor Vasarely, artista de orixe húngara que foi estudante da
Bauhaus de Budapest e empezou como artista gráfico antes de dedicarse á pintura a metade dos
anos ´40, recuperando da influencia do Bauhaus o carácter funcional da plasticidade.

135
En San Paio de Narla, tivemos as obras de:
Obra de Rafael Canogar, Antonio Saura, Miquel Barceló, Jaume Plensa e José Mª
Sicilia.

136

137
Exposición: Roberto González Fernández. Control (Poder)
Con este cento de retratos de Roberto González Fernández, a maioría de
homes, repartidos polos catro museos da Rede Museística o artista transcende o
valor estético da obra de arte e proponnos reflexionar sobre a imaxe como
comunicación, como símbolo que representa as formas históricas de relación
social, especialmente as de control desde as diferentes formas de poder. A letra
W coa que cada persoa retratada trata de protexerse representa o control que
agora mesmo se exerce sobre os individuos desde as redes sociais.
Na reflexión tamén dialogan os continentes, a carga histórica dos edificios
dos museos co seu significado e tamén outras formas de creación como a poesía.
No MPLugo o tema a repensar é a influencia (medos herdados / pegadas de
ferro) dos gobernantes sobre a Historia. Na Torre de Xiá (Museo Fortaleza San
Paio de Narla) resoan como “pedra dura” as pegadas do Poder sempre vixía. No
edificio do Museo do Mar, antiga escola, medítase sobre a Educación (as orlas
uniforman) e no Museo Pazo de Tor sobre a influencia abafante dos vellos credos.
RGF xunto con María José Fernández, Marica Campo, Olalla Cociña e Olga Novo

138
reflexionan, en resume, sobre o noso devir de seres vixiados, absolutamente
controlados.
Control
O valor simbólico da imaxe, como representación do individuo e da
sociedade, foi unha constante na historia da arte desde as súas orixes máis
remotas. Dunha ou doutra forma, as institucións foron ocupándose de utilizalas
para comunicar unha mensaxe para establecer xerarquías pero, tamén, para
exercer algún tipo de control.
Desde a Prehistoria, o ser humano sentiu a imperiosa necesidade, non só
de representar, a través da pintura ou a escultura, o mundo que o rodeaba,
senón de utilizar esa capacidade como un singular medio de comunicación.
Desde a cultura mesopotámica e exipcia ata os nosos días, poderían encontrarse
infinidade de exemplos onde un home, poucas veces unha muller, se dirixe ao
espectador, xa sexa para revelarlle un secreto, comunicarlle un sentimento, darlle
unha orde ou advertilo dun perigo. Aí están os Pantocrator das igrexas bizantinas
que imprimían temor e obediencia, as representacións, case sempre idealizadas,
de reis e gobernantes, pero, tamén, eses retratos funerarios de El Fayum que
servían como carta de presentación, intermediarios entre os defuntos e os deuses
ou eses retratos tan enigmáticos e cargados de simbolismo de Holbein el Joven.
Esa tradición permaneceu, de forma ininterrompida, ata os séculos XIX e XX,
cando os avances tecnolóxicos e outras novas formas de representación
permitiron distintos tipos de comunicación e relevaron a un segundo plano ese
vínculo máxico, esa ilusión que só ofrecía a pintura figurativa.
Xa no S. XXI, RGF (Roberto González Fernández) quere renderlle unha
homenaxe a esa antiga tradición coa súa serie W-DV. A través dun centenar de
retratos pintados, seguindo estritos canons realistas -aínda que rompendo
algunhas regras tradicionais do xénero do retrato-, volve a establecer unha
comunicación directa entre os personaxes representados e o espectador, como o

139
fixera o mesmo Holbein. Todos eles (homes na súa maioría) aparecen tapando o
rostro coas súas mans, formando un W que cada un debuxa de forma persoal. A
mensaxe que tratan de transmitir é a mesma, pero cada un o fai á súa maneira.
Se por un lado enfatizan o papel preponderante das redes electrónicas -a
omnipresente WWW -, por outro nos recordan o control que exercemos sobre os
demais e, ao que ao mesmo tempo, estamos sometidos de forma permanente.
Por outra parte, como ocorría nas igrexas, os palacios ou as tumbas, RGF
desexa volver a establecer unha relación especial entre a obra e o espazo no que
se encontra. Neste caso, os seus personaxes se converten en privilexiados
interlocutores de distintas formas de control. Así, na capela do Pazo de Tor fan
que reflexionemos sobre a relación, case hipnótica, que a relixión exerceu, ao
longo dos séculos, colándose entre os obxectos relixiosos que poboan as súas
paredes; no Museo do Mar recórdannos, a modo de orlas de profesores e
alumnos, que ese lugar foi construído como unha escola e como a educación
moldeou o noso destino; no castelo de Narla enfróntannos ao noso sometemento
ante o Poder, transformados en inusitadas cámaras de vixilancia – en grupos de
tres www- e, para terminar, no Museo Provincial onde, a través de sutís
interferencias, nos mergulla no indefectible peso da historia que pensadores e
gobernantes manipulan ao seu antollo.
Javier Mazorra
Antes e agora
Así, como pedra dura, foi a man dos poderosos.
Así, como pedra dura, é a man dos poderosos.
A ira non valeu, non serve a ira, os puños sangran

140
ao bateren nos seus puños de estatua, sangran pingas no tempo.
Son frías as estatuas e non senten os ladridos dos cans.
Cans irmandiños que encirrou a miseria a chantaren os dentes
no perpiaño labrado coa suor dos humildes.
“Servos sodes, servide se queredes vivir este morrer cadora
na cadea da fame, no alxube das aldraxes: cousas, apenas cousas”.
Sangran pingas no tempo, a clepsidra precisa cebarse por medilo
día a día, inclemente, cos parias deste mundo.
Somos servos e servas, a escravitude avanza vestida de señora,
disfrazada en maneiras de alta dama e nós imos
ao seu encontro en coiros. Sabe máis que sabemos da nosa biografía,
reconta os nosos nomes como o avaro as moedas.
Corremos, que ela o quere - alta dama, alta gama-,
con cobiza inducida, a consumilo todo, a mercar sen descanso.
Recoñece o baleiro dos estómagos ávidos de dita que ela crea
e promete saciar; porén, vive das ansias que non apaga nunca.
Marica Campo

141
Roberto González Fernández nace en Monforte de Lemos (Lugo) en 1948.
Entre 1969 e 1974 estuda na Escola de BB. AA. de San Fernando de Madrid.
Trasládase a Edimburgo en 1977 e desde 1982 alterna a súa residencia e traballo
entre esta cidade e Madrid. En 1984 é bolseiro por “The New York Foundation for
the Arts”. Artista multidisciplinar interesado pola pintura como medio para
expresar ideas e sentimentos, o seu estilo podería definirse como unha mestura
entre formulacións conceptuais e realistas. Desde os seus comezos móstrase
interesado pola figura humana, sempre constante ao longo da súa traxectoria e o
modo de reflectir pictoricamente a vida interior dos seus personaxes. A
preocupación de RGF polo espazo e polo tempo faise evidente tanto no estilo
narrativo da súa obra como na organización seriada do seu traballo, cada nova
invención procrea universos temporais e espaciais propios. Nos últimos anos e
paralelamente á pintura desenvolveu numerosas series a través de tecnoloxías
innovadoras incluída a súa páxina web na que presenta proxectos especialmente
realizados para ela.

142

143

144
5.7. Programa de Conferencias
V Congreso de Xénero, Museos, Arte e Educación.
Organizado pola Deputación de Lugo, a través da súa Rede Museística
(Museo Provincial de Lugo, Museo Provincial do Mar, Pazo de Tor e Museo
Fortaleza San Paio de Narla),e coordinado por Encarna Lago González.
Esta edición, en correspondencia cos anos anteriores, formou parte do
Plan de museos, xéneros, arte, educación e igualdade co que se comprometeu,
como institución pública, a promover políticas de igualdade e ofrecer espazos de
diálogo e cohesión social. Como museos de comunidade somos responsables de
reflectir a diversidade da sociedade e ofrecer ferramentas para o seu

145
desenvolvemento a través da arte e a didáctica. Esta responsabilidade ponse en
práctica, no labor mediador dos museos, mediante unha metodoloxía incluínte e
normalizadora, que elude a segregación de actividades por sexo, grupo social ou
cultural.
Tamén nesta ocasión o Congreso incorporou o proxecto seleccionado por
Ibermuseos na convocatoria Conversas: Guerrilla de Palabras. Oficio
palabrero/palabrera.
O interese suscitado nos encontros anteriores situounos na obriga de
seguir evolucionando e ofrecer experiencias e reflexións coas que ampliemos a
nosa perspectiva sobre a relación transformadora da cuestión dos xéneros, da
creación artística e da educación.
Os contidos deste congreso foron produto da reflexión e da autocrítica.
Unha perspectiva de diversidade dos xéneros non é unha cuestión unicamente de
mulleres, o cal continuaría mantendo os mesmos arquetipos de división. Estas
xornadas reflexionaron sobre como os museos amosan e favorecen a presenza e
a atención sobre a pluralidade de xéneros e os seus papeis na historia e na
sociedade a través dos seus discursos museográficos, coleccións e actividades.
Con este obxectivo, o programa convidou axs congresistas a asistir á clase
perigosa, un encontro que reúne as teorías de xénero, o activismo feminista, a
ciencia xurídica, a ciencia social, a biopolítica, as novas tecnoloxías, a arte e a
práctica institucional. Outras sesións converten os museos da Rede en
plataformas de exposición para colectivos e activistas da defensa dos dereitos
sobre a identidade sexual, social, artística ou cultural; en espazos de difusión de
prácticas artísticas feministas internacionais; en presentación de experiencias de
participación e igualdade en museos; e en mesas sobre a creación artística en
relación á violencia de xénero.

146
En definitiva, foron unhas xornadas para seguir medrando, compartir
posturas sen postureos, e participar no debate con profesionais, investigadorxs,
críticxs, artistas e activistas.
Programa en San Paio de Narla:
Aída Recheña e Teresa Veiga Furtado. Museos, género y arte: metodologías y prácticas. Aída Recheña es
Museóloga, concluyó su doctoramiento en Museoloxía en 2011, con la tesis “Sociomuseologia e Género.
Imagens das mulheres em exposições de museus portugueses”. Sus áreas de investigación son la
museología y género, teoría museológica e “sociomuseología. Es miembro de la dirección de MINOM-
Portugal. Teresa Veiga Furtado Pintora, Videoartista, Socióloga y Profesora del Área de Multimédia en el
Departamento de Artes Visuales e Design de la Universidad de Évora, donde es actualmente la directora. Es
membro integrado del Centro de História del Arte e Investigación Artística de la Universidad de Évora
(CHAIA/UEA). Sus áreas de investigación son los “Estudos de Género”,el “Videoarte” y el “Arte Social”.
_Amelia Aguado Álvarez. Reinas guerreras. El papel de la mujer tradicional africana a través de las piezas
del museo. Licenciada en Filología Española por la UNED. Realizó el Programa de Doctorado: Tradición e
Innovación en la Literatura Española del s. XX del Dpto de Literatura de la Universidad de Valladolid con la
Tesina: Paula Izquierdo, ¿literatura joven? ¿literatura femenina? Literatura. Desde 1983 desempeña varios
puestos en la Universidad de Valladolid y, en 2001, comienza su andadura en el campo de la gestión cultural
al ocupar el puesto de Responsable de actividades culturales y de extensión universitaria en el Centro
Buendía de la Universidad de Valladolid, dedicado a la difusión de la cultura en sus manifestaciones y a
motivar y participar en la mejora del sistema educativo. Desde marzo de 2012 lo compatibiliza con la
Dirección del Área de Cultura de la Universidad de Valladolid y la Dirección de la Fundación Arellano Alonso
de esta Universidad de Arte del África Subsahariana.
_Luz Helena Carvajal B. Nós+otras en Red. La transferencia de un proyecto. Estudió Bellas Artes e Historia
del Arte en la Universidad Nacional de Colombia, y realizó el máster Estudios Avanzados en Museos y
Patrimonio Histórico-Artístico en la Universidade Complutense de Madrid. Comienza su experiencia en el
ámbito de la educación en museos en el MAMBO, Museo de Arte Moderno de Bogotá (2000), donde dirige el
Área de Educación durante cuatro años (2004 - 2008). Fue investigadora en un proyecto de investigación
I+D+I: aplicando modelos de evaluación para identificar las buenas prácticas en las áreas de educación en
museos de España (2014 - 2015). Desde 2010 es educadora del Área de Educación del Museo Nacional
Thyssen-Bornemisza.
_Aitziber Urtasun. El arte como herramienta social. ¿Puede leerse la colección de un museo en códigos de
género?. Responsable del Departamento de Didáctica del Museo Oteiza. Su labor se centra en el diseño y
desarrollo de proyectos educativos de carácter abierto y experimental. Desde el comezo de su carrera
demostró un especial interés en el ámbito social del arte, realizando distintos trabajos en centros
penitenciarios, hospitalarios o de educación especial. Completa su labor educativa con una búsqueda
personal como artista desde lenguajes diversos como la escrita,la fotografía o la performance.
_Mesa de Museos: debate y conclusiones. Modera Juan García Sandoval. Museólogo, curador y crítico
de Arte. Director Artístico del Museo Regional de Arte Moderno de la Región de Murcia (Cartagena).
Conservador de Museos de la Región de Murcia. Especialista en accesibilidad, inclusión social y museología
social.

147

148
Xornada de formación impartida por Patricia Torres (enmarcadas no
proxecto Guerrilla de Palabras)
Tema: Extratexias de mediación.
Imparte: Patricia Torres.
Dirixido a persoal dos departamentos de didáctica, vixilancia, guías e atención ao
visitante.
Lugar: Museo Fortaleza San Paio de Narla
Quendas
1ª quenda: Luns, 18 de xuño, de 10:00 a 14:00h.
2ª quenda: Martes, 19 de xuño. 4 horas pola tarde

149

150

151

152
Conferencia de Blanca Besterio sobre Patrimonio
Para a celebración do Día Europeo da Convservacion levouse a cabo nos
distintos museo da Rede Museística charlas sobre conservación, no Museo
Fortaleza de San Paio de Narla levaba por título “Restaurador vs afeccionado. A
casuística do patrimonio etnográfico”

153
5.8. PROGRAMA DE RECURSOS EDUCATIVOS
Os/as alumnos/as do CPI Dr. López Suárez de Friol acompañados da súa
mestra Pilar Racamonde celebraron a festa de fin de curso no Museo Fortaleza
San Paio de Narla.
Desenvolveron unha actividade en relación co día de San Xoan por estar
próxima dita celebración. Unha actividade práctica buscando plantas en relación
con esta noite na que se celebra unha festa de orixe pagana, e plasmando todo
nun mural, coa participación emotiva, lúdica, creativa e participativa. Así o museo
pasa a ser un espazo aberto onde os/ nenos/as tiveron voz e interpretación con
él, tendo unha experiencia museística personalizada.

154

155
Intercambio Intercultural, coñecendo o Patrimonio do Medievo
Alumnxs daneses de intercambio do IES Lucus Augusti, visitaron o noso
museo, coñecendo o Patrimonio do Medievo, facendo unha vista ao noso museo
para logo recorrer o Camiño Real. Levándose a cabo un intercambio intercultural
e de coñecementos, moi enriquecedor para todxs.
5.9. PROGRAMA DE TEATRO
A representación teatral O parto de Calandrino, obra cómica adaptada por
Eduardo Fra Molinero e baseada nun conto de Decameron de Bocaccio. Esta
representación, que corre a cargo do grupo de teatro Lucho Hospital Xeral-Calde),
está integrada no circuito de teatro afeccionado da Deputación de Lugo
Buxiganga.
Neste acto colabora a asociación de Friol Carballo Vivo e a Rede
Museística da Deputación de Lugo, como parte do seu programa de museoloxía
social, dinamización e sostibilidade do medio rural.
Unha tarde de outono coma a de onte que mellor que invernar no castelo a carón
da lareira e rodeados dun elenco marabilloso ollando e rindo coa súa obra de
teatro " O parto do Calandrino", como antaño facían os señores feudais

156
acompañados polos seus invitados a carón dos bufóns e nese mesmo escenario.
Os nosos convidados pais/nais, nenos/as, avós/as non se cansaron de dar as
gracias pola tarde tan amena que pasaron.

157

158
5.10. PROGRAMA DE CINE
SINOPSE
A finais de 2009 a aparentemente tranquila cidade de Lugo encabeza titulares e abre
telexornais. Algunhas palabras que antes soaban lonxanas resoan coa forza do cotiá entre
estradas e beirarrúas escuras baixo as luces intermitentes dos neóns. O maior sumario contra
a trata visto en España dáse a coñecer aos medios logo dun ano de instrución baixo segr edo
de sumario. A operación Carioca entra nos fogares e pasa a formar parte das nosas
conversas pero, somos conscientes do que realmente agocha?
Esta é unha viaxe ao inferno onde centos de mulleres son vítimas da corrupción e da
violencia, unha viaxe salpicada polas drogas e que ten lugar a carón noso. Logo de 10 anos
no subconsciente colectivo este xuízo está a piques de chegar á recta final onde policías
locais e nacionais, guardias civiles, funcionarios, empresarios ou médicos conforman un
entramado que ocupa miles de folios no Xulgado de Instrución nº 1 de Lugo.
NOTA DA DIRECTORA
Nas primeiras semanas de maio, logo de ter sido convidada a participar nunha
asemblea da Plataforma Contra a Impunidade da Carioca, a idea de facer un documental que
se puidera ver antes de que esta macrocausa chegase á fin no sistema xudicial, xa bulía na
miña cabeza. Decembro de 2018 é a data que se barallaba para este feito.

159
As primeiras pesquisas lévanme a entrever un caso no que, a pesares de estar
informada desde unha perspectiva xeral, se presenta inabarcable e, en realidade,
descoñecido. A presenza deste nos medios de comunicación ao longo dos anos é ampla,
nembargantes a idea que se ten del é máis ben pobre, así me aconteceu a min. Por este
motivo o primeiro obxectivo foi editar unha peza que achegara unha visión global, o
suficientemente estrita como para transmitir a complexidade da operación xudicial e a
importancia do seu coñecemento a tódolos niveis sociais.
Este non é un traballo de investigación xornalística, máis ben é unha compilación das
informacións espalladas desde diversos medios e fontes neste tempo. É un documental feito
como parte do artivismo que da sentido á miña obra e un recuncho desde o que invitar á
reflexión.
FICHA TÉCNICA
Lugar de produción Lugo
Ano de produción 2018
Duración 30 min
Formato de grabación HD anamórfico 1080 (1,333)
Sonido Estéreo 16bits
Copia de exhibición DVD
Idioma español/galego (subt. español)
A AUTORA
Hai cinco anos que Carmen PG Granxeiro vive e traballa en Lugo, da súa
participación en movementos sociais nacen algúns dos seus traballos neste tempo, como o
documental De cara ao Miño. No audiovisual destaca tamén o seu 1948-2016. Un final para
empezar, seleccionado en varios festivais nacionais e internacionais, ou Atenas.
Meeting point, que xira en torno ao movemento cidadán organizado en Atenas con respecto á
crise das persoas refuxiadas. Todos eles enmarcados dentro do xénero documental.

160
Viña empregando outros soportes e traballando con artistas plásticos desde a súa
estadía en Berlín e comeza a participar de experiencias colectivas artísticas na The Art House
de Nova Orleáns. Deses outros formatos xurden participacións en exposicións colectivas,
como a Plastika17 na Sala Apóstrophe de Vigo ou Fotogramas na Galería Etimoe de A
Coruña. Experimenta co deseño gráfico e a ilustración, expón obras fotográficas na mostra
individual Mentireira, na Galería Isköo de Lugo, onde tamén mestura soportes como na
anterior ocasión con Resilientes. Nesta última podíase ver 20.30 hrs, mellor curta fantástica
no Humus Film Fest que se celebra en La Casa Encendida de Madrid. Máis enmarcado na
videocreación, o seu vídeo Etiquétame é finalista ao Premio Nacional de Videoarte de Canal+.
Benvidas ao club é o seu último traballo audiovisual, comezouno a gravar en Xuño deste ano
e é presentado en outubro, ca participación da Plataforma Contra a Impunidade do Carioca.
PRODUCIÓN
Este é un documental producido sen cartos independentee feito por mulleres.
Seguindo a tradición do cine independente e das súas variadas correntes,
empregando as novas tecnoloxías como ferramentas para facer fronte ás imposicións da
industria audiovisual, facendo da falta de medios un signo de distinción ético e estético, e
empregando canles alternativos para a súa distribución, este documental enmárcase baixo
unha licenza Creative Commons (Atribución-NoComercial-CompartirIgual)
6. PROGRAMA DE PERSOAL
Xerencia: Encarna Lago González
Departamento de didáctica e guías: Francisca Abuín Villar
Vixiancia: Ana Ferro Fernández e Jesús González López
Servizo de Limpeza: Mª del Carmen Prado

Memoria 2018 San Paio

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Memoria 2018 San Paio

Similar to Memoria 2018 San Paio (7)

More from redemuseisticalugo

More from redemuseisticalugo (20)

Memoria 2018 San Paio