Лекц-5

1. 5-р лекц: Байгалийн ландшафтын
чиглэл
• Ландшафт хөрс болон ургамлын
төрлүүддээ тохирсон тодорхой дулаан ба
чийгийн харьцаа бүхий морфологи ба
физик газарзүйн процессуудаараа
ойролцоо ландшафтын багцын харилцан
хобоо бүхий систем юм.

2. • “Газар зүйн ландшафт нь организмд
албадан нөлөөлж, бүх амьтдыг зүйлийнх
нь зохион байгуулалт олгох хэрээр
тодорхой чиглэлд өөрчлөгдөхийг
тулгадаг. Тундр, ой, тал, цөл, уул, усан
орчин, арлууд дахь амьдрал организмд
онцгой ул мөрөө үлдээдэг. Дасан зохицох
чадваргүй тэдгээр зүйлүүд нь газар зүйн
өөр ландшафт руу нүүн шилжих юмуу
үхэх ёстой”

3. • Харин “ландшафт” гэдэгт “жам ёсны
хилээр хүрээлэгдсэн бусад хэсгүүдээс
ялгаатай, юмс үзэгдлийн бүхэллэг бөгөөд
харилцан нөхцөлдсөн зүй тогтолт
нийлбэрийг төлөөлсөн, ихээхэн
хэмжээний орон зайгаар голчлон
илэрхийлэгддэг, бүх талаараа
ландшафтынхаа бүрхэвчтэй салшгүй
холбоотой газрын гадаргуугийн хэсгийг
хэлнэ.

4. • Монгол орны хэмжээнд талын, уулын,
хотгорын гэсэн 3 ангийн ландшафтыг
ялгана. Монгол орны газрын гадарга уул-
тал-хотгор хосолсон эрс тэс байдалтай чийг
дулааны горим нь онцлог шинжтэй учраас
Азийн энэ бүс нутагт нарийн бүтэц, бүрдэл
бүхий өвөрмөц маягийн ландшафтууд
бүрэлдэн тогтсон байна.

5. • Ландшафтуудыг орон зайд ялгаран тогтоход
нөлөөлдөг гол хүчин зүйлийн нэг бол газрын
гадарга бөгөөд тэр нь уур амьсгалын
өргөргийн бүсүүд жигд илэрэхэд садаа
учруулдаг. Монгол орны төв ба зүүн өмнөд
хэсгийн талархаг нутагт өргөргийн бүсүүд тод
илэрч ландшафтын бүрэлдэхүүнд шим уур
амьсгалын хүчин зүйл голлож байгаа нь
тодорхой харагддаг.

6. • Хангай, Хэнтий уулархаг их мужид гол
мөрний усны сүлжээ сайн хөгжсөн олон
жилийн цэвдэг чулуулаг элбэг тарсанааc
гадна бусад их мужуудыг бодвол агаар
мандалын чийгшил мэдэгдэхүйц их, уур
амьсгалын эх газарлаг шинж арай бага
байдгаараа онцлог юм. Энд босоо
бүслүүр олон янз бөгөөд бүтэц
ерөнхийдөө сарьдагийн, сарьдаг орчмын,
уул тайгын, уулын ойн, уулын ойт
хээрийн уулын, уулын хуурай хээрийн
ландшафтуудаас бүрдэнэ.

7. • Төв Азийн өндөрлөг тал, хотгор, уулт их
муж нь Монгол орны нутаг дэвсгэрийн
ихэнх хэсгийг эзэлдэг. Хэт их газарлаг
шинжтэй, гадагшаа урсгалгүй, гадаргын
усны урсгал бага, олон жилийн цэвдэг
алаг цоог тохиолддог.

8. • Ой модгүй, хуурай хээр ба цөлжүү хээр,
заримдаг цөл, цөлийн ландшафт голлосон
байдаг нь энэ мужийн байгалийн онцлог юм.
Их Хянганы уулархаг их муж дорнод зүгээс
ирэх чийглэг агаарын урсгалын нөлөөн доор
оршдог. Баруун-Хянганы мужийн зах хэсэг
болох уулын ойт хээр, нутаг хээр бүхий хааяа
нам уулс, Монгол орны нутагт хамаарах
бөгөөд энд байгалийн ландшафтууд нь чийг
ихтэй нөхцөлд бүрэлдэн тогтжээ.

9. • “Газар зүйн ландшафт нь организмд албадан
нөлөөлж, бүх амьтдыг зүйлийнх нь зохион
байгуулалт олгох хэрээр тодорхой чиглэлд
өөрчлөгдөхийг тулгадаг. Тундр, ой, тал, цөл,
уул, усан орчин, арлууд дахь амьдрал гэх мэт
энэ бүхэн нь организмд онцгой ул мөрөө
үлдээдэг.

10. • Дасан зохицох чадваргүй тэдгээр зүйлүүд нь
газар зүйн өөр ландшафт руу нүүн шилжих
юмуу үхэх ёстой” Харин “ландшафт” гэдэгт
“жам ёсны хилээр хүрээлэгдсэн бусад
хэсгүүдээс ялгаатай, юмс үзэгдлийн бүхэллэг
бөгөөд харилцан нөхцөлдсөн зүй тогтолт
нийлбэрийг төлөөлсөн, ихээхэн хэмжээний
орон зайгаар голчлон илэрхийлэгддэг, бүх
талаараа ландшафтынхаа бүрхэвчтэй салшгүй
холбоотой газрын гадаргуугийн хэсгийг хэлнэ.

11. • Энэхүү ойлголтыг
“төрсөн газар”
хэмээх адилтгах
ойлголтод
дөхүүлж
П.Н.Савицкийн яг
онож нэрлэсэн
“хөгжих газар”
гэсэн нэр томъёо
юм.