1. SÖYLEŞİ DOÇ. DR. ÖZDOĞAN YILMAZ
DOÇ. DR. ÖZDOĞAN YILMAZ
Türkİye’nİn Deprem Gerçeğİ
Deprem-zemİn-yapı üçlüsünde en popüler konu ve dolayısıyla medyada en fazla İşlenen
depremİn kendİsİdİr. Halbukİ en fazla sorumluluk ve İnsanımızı doğrudan İlgİlendİren
konular İse zemİn ve daha da önemlİsİ yapıdır. Deprem hareketİnİn bİr bİnaya tatbİk
ettİğİ kuvvetİ, dolayısıyla muhtemel hasarı azaltmak İçİn bİnanın kütlesİnİ ve/veya
hareketİn İvmesİnİ azaltmalıyız. Unutmayalım kİ deprem ağır yapılara daha fazla
yüklenİr. Dolayısıyla, bİnalarımızı hafİf malzemeyle yapmalıyız. Yanİ, yapıları hantal
beton ve tuğla yığınları şeklİnde İnşa etmek yerİne, İnşaat kültürümüzü değİştİrİp
yapılarda ahşap ve çelİk malzeme kullanmalıyız. Ve nİhayet, deprem hareketİnİn İvmesİnİ
İse bİr yandan zemİnİ ıslah ederek, yanİ gevşek bİr zemİnİ sıkılaştırarak azalatabİlİrİz,
bİr yandan da yenİ yerleşim alanları İçİn tarımsal amaçlı kullanılması gereken gevşek
alüvyon malzemeden müteşekkİl ovalar yerİne kaya zemİnden müteşekkİl
yamaç arazİler tahsİs etmelİyİz.
> SÖYLEŞİ: FATİH GÖKSU
Depremi bir cümlede nasıl tarif edersiniz? esnasında sürtünmeleri sonucu, fay düzlemin-
Deprem, yerkabuğunu teşkil eden irili-ufaklı de biriken yükün aniden serbest bırakılmasıyla
levhaların izafi hareketleri esnasında temas vuku bulan depremler bizi ilgilendirmektedir.
yüzeylerinde biriken yükün ani serbest bırakıl- Fay zonlarında, levhaların birbirlerine zıt isti-
masıdır. Bu cümledeki anahtar kelime “ani” kamette yatay hareketleri sonucu vuku bulan
biriken yük yavaş yavaş serbest bırakılırsa, depremler, yerkabuğunun tüketildiği eksenler-
herhangi tehdit karakteri olmayan mikrodep- de vuku bulan depremlerden genellikle daha
remler vuku bulur. küçüktürler. Lakin Erzincan 1939 ve Kocaeli
1999 depremleri gibi 7’nin üstünde büyüklükte
Şimdi lütfen sebep-sonuç ilişkisini kurarak, bu de vuku bulabilirler.
konuyu biraz açar mısınız? Deprem sismolojisinde son yılların en önemli
Yerkürenin dış çekirdeği bir nükleer santral keşfi, levha içindeki depremlerin, örneğin
gibi çalışır, bu santral muazzam bir ısı üretir, Anadolu levhasındaki gibi, faylar boyunca
ısı enerjisi çekirdeği saran mantoya transfer sına neden olur. Depremler, aslında yerkürenin mevcut lokal zayıf zonlardaki yük birikiminden
edilir, ısınan yarı-akışkan manto yerkabuğuna dinamik karakterinin bir tezahürüdür. Levha ziyade, esas itibariyle levhaların birbirlerine
doğru yükselir, yükselen malzeme okyanusların hareketleri sonucunda dağ oluşumu ve bunun izafi hareketleri sonucu daha büyük ölçekteki
ortasında belli eksenler boyunca yeni kabuk neticesinde de bütün tabiat hadiselerinin rejyonal yük birikiminden ötürü olmasıdır.
oluşmasını sağlarken, eski kabuk da kıta ke- gelişmesi de yer kürenin dinamik karakterinin
narlarının altından mantoya dalar ve tüketilir. bir başka tezahürüdür. Fay zonları boyunca levha hareketleri sadece
Manto içindeki ısı konveksiyon akımlarının yanal yönde midir?
sebep olduğu kabuk yenileme ve tüketme Türkiye’deki depremlere sebep İyi bir soru. Fay zonları boyunca levha hare-
hadisesi, yerkabuğunu teşkil eden levhaların olan levha hareketini tarif eder misiniz? ketlerinin hem yanal hem de düşey bileşenleri
birbirlerine izafi hareketleri sonucu temas Özellikle, Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolu vardır. Ama bazı fay zonlarında yanal hareket
yüzeylerinde yükün birikmesine, ve bu yükün Fay zonlarının her iki tarafındaki levhaların zıt daha baskındır; örneğin, Kuzey ve Doğu Ana-
aniden boşalmasına yani depremlerin oluşma- istikamette esas itibariyle yanal hareketleri dolu Fayları’nda olduğu gibi. Bazı fay zonla-
90 Mimar ve Mühendis

2. Depremler, aslında yerkürenin
dinamik karakterinin bir
tezahürüdür. Levha hareketleri
sonucunda dağ oluşumu
ve bunun neticesinde de
bütün tabiat hadiselerinin
gelişmesi de yer kürenin
dinamik karakterinin bir başka
tezahürüdür.
rında ise düşey hareket daha baskındır; örneğin, Marmara Bölgesi Türkiye’nin sanayi ve ticareti
Ege Bölgesi’ndeki fay sistemlerinde olduğu bakımdan en önemli bölgesi, bu bölgenin
gibi. Burada önemli olan husus, yanal hareke- depremselliği hakkında ne söyleyebilirsiniz?
tin baskın olduğu fay zonlarındaki depremler, Marmara Denizi, aslında Anadolu’da hakim yanal
düşey hareketin baskın olduğu fay zonlarındaki atılım hareketiyle Ege Denizi’nde hakim düşey
depremlerden daha büyük olur. hareketler arasında geçiş zonu. Bu nedenle,
Marmara Denizi’nde, bilhassa orta kısımda,
Depremin büyüklüğü ile fayların uzunluğu Kuzey Anadolu Fay Zonu’nda vuku bulan büyük
arasında bir ilişki var mıdır? depremler beklenemez. Diğer yandan, ne yazık
Bir fay zonu boyunca levhaların temas yüzeyleri ki son yıllarda yapılan araştırmalara rağmen,
ne kadar büyükse, diğer bir deyişle fay zonu ne Marmara Baseni’nin fay geometrisi güvenilir
kadar uzun mesafe kat ediyorsa, biriken tektonik doğrulukta henüz tespit edilememiştir. Bununla
yük ve dolayısıyla deprem de o kadar büyük olur. beraber, eldeki verilere istinaden denilebilir ki
geçmişte İstanbul’u, Marmara içinde İstanbul’a
Deprem-tsunami ilişkisi nedir? yakın büyük bir deprem yerine İzmit veya
Tsunami, Japonca bir sözcüktür. Japon Adaları’nın Gelibolu’da vuku bulan uzak bir depremin lokal
doğu sahilleri boyunca Pasifik Levhası Asya zemin etkisi tehdit etmiştir. Nitekim, 1999 Ko-
Levhası’nın altına dalmaktadır. Bu hareket, daha caeli Depremi’nin Avcılar’daki hasar ve can kaybı
önce de ifade ettiğimiz gibi çok büyük deprem- lokal zemin etkisindendir.
lere sebep olmaktadır. Ayrıca, dalan kütlenin
düşey yönde ani hareketi neticesinde, Pasifik Marmara Baseninin tektonik modelinin güve-
Okyanusu’nun çok kalın su tabakası da birlikte nilir doğrulukla bilinmediğini ifade ettiniz. Bu
ani bir düşmeye maruz kalır. Bu hadise de çok konuyu biraz açar mısınız?
uzun periyotlu ve yüksek genlikli su dalgasının Güvenilir bir tektonik model için, Marmara’da son
oluşmasına neden olur. Dev dalgalar sahile 3 yıl içinde yapılmış takdire şayan araştırmalara
vardığında tsunami felaketi olur. Tsunamiye ek olarak, fay yüzeylerinin geometrisi ve ‘strike-
neden olabilecek dalma-batma levha hareketi slip’ ve ‘vertical-slip’ bileşenlerinin tanımlan-
Anadolu sahillerinde, olsa olsa Akdeniz’de masına yönelik bir ‘high-resolution sub-bottom
Hellenik Dalma Kuşağı boyunca mümkündür. seismic profiling’ gerekmektedir. Eldeki sismik,
Marmara’da ise Japonya, Sumatra, Alaska gravite, manyetik, batimetre, ve sismik aktivite
veya Şili Sahillerindeki gibi tsunami tarzında verilerine istinaden, Marmara için kuzeydoğu-gü-
büyük bir felaket düşünülemez. neybatı istikametinde bir kuvvet çiftine maruz bir
Eylül - Ekim 2012 91

3. SÖYLEŞİ DOÇ. DR. ÖZDOĞAN YILMAZ
‘pull-apart’ tektonik model önerilebilir. Bu mo- ‘tahmin senaryolarıyla’ meşgul etmemiz doğru sağlamaya yönelik zemin ıslahı için elzemdir.
dele göre, Marmara, İzmit doğusunda Kuzey değildir. Yarardan ziyade, tahmin haberleri Zeminin sismik anlamda modelini oluşturan
Anadolu Fayı (KAF) boyunca hakim ‘strike-slip’ sosyal ve ekonomik zarara neden olur. parametreleri sondajlardan ve laboratuar de-
rejimiyle, Ege’de hakim ‘vertical-slip’ rejiminin neylerinden elde edilen bilgilerle birlikte kulla-
bir geçiş zonudur. Bir anlamda, Marmara kıs- Deprem kayıtlarının alınmasından önceki narak, geoteknik mühendisi ‘zeminin geoteknik
men de olsa tektonik anlamda yükün biriktiği tarihsel depremlerin büyüklüğünü nasıl tahmin modelini’ gerekli hassasiyetle tanımlayabilir.
bir zon yerine, tam tersine bir gevşeme zonu- edebiliriz? Depreme yönelik geoteknik modelleme, zemin
dur. Dolayısıyla, Marmara’da, bilhassa orta 1509 yılında küçük kıyamet diye adlandırılan ve hakim periyodunun ve zemin büyütme katsayı-
basende ve İstanbul’a yakın mesafede, İzmit’in İstanbul’da büyük hasara sebep olan büyük bir sının tespiti, zeminin suya doymuşluk derece-
doğusunda veya Saros’daki gibi 6.5 veya daha deprem oldu. Merkez üstünün nerede olduğu sini gösteren Poisson oranının hesaplanması,
büyüklükte bir deprem beklemek yanlış olur. bilinmemekle beraber İzmit civarında olduğu sıvılaşma ve mikrozonlama analizlerinin yapımı
İstanbul’u, yakındaki bir büyük deprem yerine, tahmin edilmektedir. 1766 Depremi’nin merkez ve nihayet binaların asismik tasarımını kapsar.
uzaktaki bir büyük deprem ‘local site effect’ üstünün Gelibolu, 1894 Depremi’nin ise yine İz- Zeminin sismik modelini tanımlayan jeofizikçi
bakımından her zaman tehdit etmektedir. mit civarında olduğu bilinmektedir. Lakin bütün bir kardiyolog gibi zeminin geoteknik modelini
Bölgedeki büyük depremlerin tekrarlama peri- bu depremlerin büyüklüğü hakkında güvenilir tanımlayarak ıslahını projelendiren cerrah
yodu, tarihsel depremlere istinaden 100-150 bir tespit yapmak Osmanlı dönemine ait tarihi rolündeki geoteknik mühendisine yardımcı olur.
yıl arasında kabul edilirse, medyada popülerize belgelere istinaden oldukça zordur. Bunun Çok-katlı bir binayı bir yay gibi düşünürsek,
edilen ‘İstanbul’a yakın, beklenen büyük depre- sebebi, deprem hasarını merkezi hükümete binanın deprem esnasındaki hareketini yayın
min,’ aslında ‘İstanbul’dan 170 km uzakta, 1999 rapor edenler ya kadılar ya da imamlardı. Bu sönümlü salınımına benzetebiliriz. Bu salınımı
yılında olup bittiğini söylemek’ pek de yanlış kişiler, merkezi hükümetten azami yardımı te- tarif eden esas parametre yayın salınım peri-
addedilemez. min edebilmek için deprem hasarını ziyadesiyle yoduna eşdeğer olan binanın kendine mahsus
mübalağa ederlerdi. Lakin depremin süresi periyodudur. Kayaya göre nispeten gevşek
Depremi önceden tahmin edebilir miyiz? hakkında ise masumane gerçeğe yakın bir malzemeden müteşekkil zemin içinde yayılan
Nasıl hava durumunu, çok ama çok parametreli süreyi telaffuz ederlerdi. Bu nedenle, depremin deprem dalgaları, bir kaval içinde üretilen ses
fiziksel bir hadise olmasına rağmen, tahmin büyüklüğü hakkında güvenilir tahmini, rapor dalgaları gibi davranır. Üflenen kavalın bazı
etmeye çalışıyorsak, depremin de nerede, ne edilen hasar tür ve miktarı yerine ancak ve ses harmoniklerini üretip sonra onların genli-
zaman ve hangi büyüklükte ve nasıl bir fay ancak deprem hareketinin süresine istinaden ğini büyüterek bize duyurması gibi, zemin de
hareketi sonucu olacağını tahmin etmeye yapabiliriz. Depremin süresiyle büyüklüğü ara- maruz kaldığı yüzey dalgalarının harmoniklerini
çalışmak da doğaldır. Ayrıntılara girmeden, sında ampirik ilişkiye istinaden, örneğin, yaklaşık büyüterek yanal yönde yayılmasına neden olur.
kayaçların sismik ve elektrik özdirenç gibi bazı ardı ardına üç büyük şokun 19 saniye sürdüğü Zemini bir radyo verici istasyonu, binayı da bir
fiziksel özelliklerinin depremden birkaç saat 1894 Depremi’nin 6-6.5 büyüklüğünde olduğu alıcı istasyon gibi düşünürsek, en az parazit-
önceden birkaç ay öncesine kadar değişime tahmin edilmektedir. le en fazla ses iki istasyonun frekanslarının
maruz kaldıklarını söyleyebiliriz. Lakin deprem çakışmasıyla elde edilir. Benzer, fakat arzu
tahmini pratikte kullanılabilir bir düzeyden çok Zeminin depremselliği hakkında neler edilmeyen biçimde, deprem esnasında zemin
uzak, üstünde daha çok araştırma yapılması söyleyeceksiniz? hakim periyoduyla bina periyodu çakışırsa, bina
gerekli bir konudur. Bu durumda, mühendislik ve Bir inşaat projesi için zeminin sismik anlamda tehlikeli biçimde sarsılabilir.
bilim alanlarında uğraşanlar olarak, kamuoyunu tanımlanması binaların emniyetli olmasını Zemin ıslahının bir amacı, zeminin yüzey dalga-
92 Mimar ve Mühendis

4. Tsunamiye neden olabilecek
dalma-batma levha hareketi
Anadolu sahillerinde, olsa olsa
Akdeniz’de Hellenik Dalma
Kuşağı boyunca mümkündür.
Marmara’da ise Japonya,
Sumatra, Alaska veya Şili
sahillerindeki gibi tsunami
tarzında büyük bir felaket
düşünülemez.
larını büyütmesine ve zemin hakim periyodu- hareketinin ivmesini ise zemini ıslah ederek, tedirgin etmenin, yalan ve yanlışlarla aldatmanın
nun uzamasına karşı tedbirler almaktır. Bunu gevşek bir zemini sıkılaştırarak azaltabiliriz. ne faydası vardır? Üstelik deprem konusunda
sağlamak için ya zeminin gevşek tabakalarını bu ülkenin bilim insanlarının, medyada dedikodu
maliyeti makul ise hafriyatla sıyırmanız gerekir Gevşek zemin üzerine oturtulmuş bir yapı kaya yerine, bilimsel daha çok araştırma yapması
veya enine-dalga hızını zemini sıkılaştırarak üzerine oturtulmuş bir yapıya göre, zemin ıslah gerekmektedir.
artırmanız gerekir. edilmezse, deprem hareketinden daha fazla Halkımızın bir depremi müteakip telaşlanıp
etkilenir ve hasara maruz kalma ihtimali daha gecelerini parklarda veya sokaklarda geçirmele-
Yapının depremselliği hakkında neler fazladır. Bu doğru mu? rine meydan vermemek için, örneğin, Fethiye’deki
söyleyeceksiniz? Evet. Gevşek zemin daha ziyade kil-silt-kumdan depremden sonra tsunami olur mu veya Marma-
Yeni bir yapı tasarlarken, depremin etkisini müteşekkil alüvyon malzemenin çökeldiği ovalar- ra’daki 5.1 büyüklüğündeki depremin ardından
en asgariye indirebilmek için Semih Tezcan da mevcuttur. Aslında bu konuyla yakından ilişkili daha büyük deprem olur mu gibi soruların mu-
hocamızın belirttiği şu kurallara mühendis- esas mesele Bursa, Adapazarı, Adana ve Mersin hatabı olacak Amerika, Çin ve Japonya’daki gibi
lerin ve mimarların titzlikle riayet etmeleri gibi ovaların yerleşime açılmaması, aksine tarım- resmi ve yetkin bir kuruluşun gerektiği zaman
gerekmektedir: “Çerçeveli sistemler yerine sal amaçlı kullanılması gerekirdi. Eski Bergama bilimsel beyanda bulunarak deprem paparazzile-
perdeli sistemleri tercih et. Planda düzgün ve tapınakların bulunduğu ve esas itibariyle kaya
rini susturması gerekmektedir.
sismetrik sistemleri seç. Burulmaya olanak zeminden müteşekkil tepenin yamacındadır, yeni
Depremden ziyade, medyada işlenmesi gereken
verme. Binanın hiçbir yerinde gereksizce ağır Bergama ise güzelim ova üstündedir. Ne acıdır
mühendislik konuları olması, dolayısıyla insanları
kütle oluşturma. Zayıf kolon güçlü kiriş yerine, ki 2 iki bin yıl öncesine göre 2 bin yıl geriden
doğrudan ilgilendirmesi bakımından, zemin ve
güçlü kolon zayıf kiriş seç. Ağır cephe askıları düşünüyoruz.
daha da önemlisi yapıdır. Bu iki hususta yapıl-
ve panelleri kullanma. Kısa kolona müsaade Deprem-yapı ilişkisine mahsus çok önemli bir
ması gerekeni, Newton’un İkinci Kanunu çok açık
etme. Tehlike katına (yumuşak kat) müsaade hususu dikkatinize sunmak isterim. Örneğin
biçimde ifade etmektedir: “Bir cisme tatbik edilen
etme. Çelik profil kolonlu yapılarda, Japon Amerika’nın Kaliforniya Eyaleti’ndeki sağ-yanal
ve onu harekete maruz bırakan kuvvet eşittir
Mucizesi denilen kompoizt kesitleri kullan. atılımlı San Andreas Fayı üzerinde San Francisco
cismin kütlesi çarpı hareketin ivmesi.” O halde,
Betonarme kolonları ise alt ve üst uçların- kentine yakın 6.5 büyüklüğündeki bir depremin
deprem hareketinin bir binaya tatbik ettiği kuvve-
da etriyelerle yoğun bir tarzda sar. Bitişik sebep olacağı can ve mal kaybı, yine sağ-yanal
binaların çarpışmasına engel ol. Kat başına atılımlı Kuzey Anadolu Fayı üzerinde İzmit kentine ti, dolayısıyla muhtemel hasarı azaltmak için ne
iki cm boşluk bırak. Kolonları, konsollara veya yakın yine 6.5 büyüklüğünde bir depremin sebep yapmalıyız? Binanın kütlesini ve/veya hareketin
kiriş ortalarına oturtma. Yumuşak zeminler- olacağı can ve mal kaybından kesinlikle çok daha ivmesini azaltmalıyız. Unutmayalım ki deprem
de sıvılaşma ve/veya büyültme riskini çok iyi az olur. Bunun sebebi, yapılaşmamızın nispeten ağır yapılara daha fazla yüklenir. Dolayısıyla,
analiz et. Temelde ve/veya üst katlarda sismik daha kötü kaliteyi haiz olmasındandır. binalarımızı hafif malzemeyle yapmalıyız. Yani,
izolatörler ve söndürücüler kullanarak mutlak yapıları hantal beton ve tuğla yığınları şeklinde
deprem güvencesini garantiye al.” Türkiye’nin deprem gerçeği hakkındaki inşa etmek yerine, inşaat kültürümüzü değiştirip
Deprem hareketinin bir binaya tatbik ettiği söyleşimizin bir özetini yapar mısınız, lütfen? yapılarda ahşap ve çelik malzeme kullanmalıyız.
kuvveti, dolayısıyla muhtemel hasarı azaltmak Deprem konusu bilimsel olması bakımından Ve nihayet, deprem hareketinin ivmesini ise bir
için binanın kütlesini ve/veya hareketin ivme- akademik ortamlarda tartışılmalıdır. Medyada yandan zemini ıslah ederek yani gevşek bir ze-
sini azaltmalıyız. Dolayısıyla, binalarımızı hafif bu konunun tartışılması, hele hele sismoloji konu- mini sıkılaştırarak azaltabiliriz. Bir yandan da yeni
malzemeyle yapmalıyız. Yani, yapıları hantal sunda mütehassıs olmayan deprem paparazzileri yerleşim alanları için tarımsal amaçlı kullanılması
beton ve tuğla yığınları şeklinde inşa etmek tarafından her deprem olduğunda gündeme gereken gevşek alüvyon malzemeden müteşekkil
yerine, inşaat kültürümüzü değiştirip yapılarda getirilmesinin hiçbir yararı yoktur. İnsanları, ovalar yerine kaya zeminden müteşekkil yamaç
ahşap ve çelik malzeme kullanmalıyız. Deprem doğal bir hadise olan depremden korkutmak ve araziler tahsis etmeliyiz.
Eylül - Ekim 2012 93