2. Χρήση της γλώσσας στην παραγωγή μηνυμάτων
Οι λέξεις που επιλέγονται και τα μηνύματα που
σχηματίζονται, λεκτικά και μη λεκτικά, επηρεάζουν
το νόημα που θα αποδώσουν οι άλλοι σε αυτά.
Οι λέξεις είναι συνδυασμοί ήχων (ή, στο γραπτό
λόγο, τα γράμματα αντιπροσωπεύουν ήχους) που
έχουν μία κοινώς κατανοητή σημασία στους
ανθρώπους που αποτελούν μέλη μιας γλωσσικής
κοινότητας, όπου γλωσσική κοινότητα είναι
άνθρωποι που μιλούν την ίδια γλώσσα.
Κάθε γλώσσα έχει τη δική της γραμματική και το
δικό της συντακτικό που δημιουργούν ένα
σύστημα, με βάση το οποίο τα μέλη της ίδιας
γλωσσικής κοινότητας είναι σε θέση να
ερμηνεύσουν με τον ίδιο τρόπο κάθε σειρά λέξεων.
3. Σκοποί της γλώσσας
Χρησιμοποιούμε τη γλώσσα για:
να προσδιορίσουμε, να χαρακτηρίσουμε, να
ορίσουμε και να περιορίσουμε.
να αξιολογήσουμε, άμεσα ή έμμεσα. Σε κάθε
πράγμα για το οποίο μιλάμε αποδίδουμε μία θετική
ή αρνητική χροιά απλά και μόνο μέσα από τις λέξεις
που χρησιμοποιούμε.
να συζητήσουμε θέματα εκτός της άμεσης εμπειρίας
μας. Να μιλήσουμε υποθετικά, για γεγονότα του
παρελθόντος, να σχεδιάσουμε το μέλλον ή να
μάθουμε από τις εμπειρίες των άλλων.
να μιλήσουμε για τη γλώσσα. Να αναλύσουμε μια
συζήτηση και να κρίνουμε την καταλληλότητα των
επιλεγέντων λέξεων.
4. Γλώσσα και νόημα
Η σημασία των λέξεων αλλάζει με το πέρασμα του
χρόνου και ποικίλλει μεταξύ των διαφόρων
υποομάδων της ίδιας γλωσσικής κοινότητας.
Αν έρθουμε αντιμέτωποι με μια κατάσταση ή ένα
αντικείμενο που δεν υπάρχει λέξη για να τα
περιγράψουμε, θα δημιουργήσουμε μια καινούργια
λέξη ή θα χρησιμοποιήσουμε μια παλιά λέξη με ένα
καινούργιο τρόπο. Οι νέες σημασίες και οι νέες
λέξεις δεν γίνονται μέρος του λεξιλογίου παρά μόνο
όταν ένας μεγάλος αριθμός ατόμων από τη
γλωσσική κοινότητα τα υιοθετήσει και τα αποδεχτεί.
5. Δηλωτική και συνυποδηλωτική σημασία των λέξεων
Οι λέξεις έχουν τουλάχιστο δύο σημασίες:
τη σημασία που της αποδίδεται από τον ορισμό του λεξικού
(δήλωση) και
μία συναισθηματική χροιά (συνυποδήλωση).
Δήλωση είναι η άμεση και κυριολεκτική σημασία μιας λέξης (η
σημασία που της αποδίδεται στο λεξικό), η οποία όμως δεν
είναι πάντα σαφής καθώς ίδιες λέξεις ορίζονται με
διαφορετικό τρόπο σε κάθε λεξικό, λαμβάνουν διαφορετικές
σημασίες σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και
διαφέρουν ως προς το πλαίσιο στο οποίο
χρησιμοποιούνται.
Συνυποδήλωση ή συνυποδηλωτική σημασία είναι τα
συναισθήματα ή οι κρίσεις που συνδέονται με τον αρχικό
ορισμό της λέξης (υπονοούμενη σημασία). Ο τρόπος με τον
οποίο κάθε άτομο αντιδρά σε μια λέξη, είναι προϊόν των
προσωπικών του βιωμάτων.
6. Γλωσσικές υποκουλτούρες
Η σημασία διαφέρει και μεταξύ υποομάδων της ίδιας
γλωσσικής κοινότητας. Οι υποομάδες σε μια γλωσσική
κοινότητα αναπτύσσουν διάφορες παραλλαγές της βασικής
γλώσσας, που τους επιτρέπουν να μοιράζονται μηνύματα
μοναδικά για τη δική τους κουλτούρα.
Εκτός από τις υποομάδες που έχουν διαμορφωθεί βάσει της
φυλής, της θρησκείας ή της εθνικής προέλευσης υπάρχει
τεράστια αύξηση σε κουλτούρες, υποομάδες και γλωσσικές
κοινότητες που συνδέονται με ομάδες γενεών, κοινωνικών
τάξεων και πολιτικών συμφερόντων. Οι πολιτισμικές ομάδες
ορίζονται εν μέρει αλλά και εδραιώνουν την ταυτότητά τους
μέσα από τη χρήση της γλώσσας.
7. Σαφήνεια των μηνυμάτων (1)
Κάνουμε πιο σαφή τον τρόπο έκφρασής μας
επιλέγοντας συγκεκριμένες, ακριβείς και
κυριολεκτικές λέξεις και προσδιορίζοντας χρονικά
και τοπικά τις γενικότητες. Αναλυτικότερα:
Οι συγκεκριμένες έννοιες περιορίζουν το νόημα σε
ένα μόνο θέμα μέσα σε μια κατηγορία, όπως
‘οικοδόμος’ έναντι ‘εργάτης’. Μετακινούμαστε,
δηλαδή, σε κατώτερα ‘επίπεδα αφαίρεσης’, από το
γενικό και αφηρημένο στο ειδικό και συγκεκριμένο.
Ακριβείς είναι οι λέξεις που συλλαμβάνουν
αποχρώσεις της διαφοράς, όπως ‘ψιθυρίζω’ ή
‘κραυγάζω’ έναντι του ‘μιλώ’.
Χρησιμοποιούμε παραδείγματα ή συγκεκριμένες
λεπτομέρειες, για να κάνουμε τις έννοιες πιο
‘χειροπιαστές’.
8. Δραστηριότητα 1η
Βελτιώστε τη σαφήνεια των παρακάτω προτάσεων:
Κάποιος τρελός παραλίγο να με πατήσει πριν λίγο.
Στη σχολή μας, ορισμένοι φοιτητές αποφοιτούν
κανονικά, όμως πολλοί από αυτούς όχι.
Μένει σε ένα τεράστιο σπίτι.
Ο καθηγητής αυτός είναι δίκαιος βαθμολογητής.
Πολλοί μαθητές δεν είναι τίμιοι στην τάξη.
Ο Κώστας είναι πολύ πιστός.
Έπαιξαν πολύ άτσαλα.
Η Ελένη είναι σκληρή διευθύντρια αλλά δίκαιη.
9. Δραστηριότητα 2η
Αποσαφηνίστε τις ακόλουθες φράσεις, αλλάζοντας ή
αναπροσαρμόζοντας τις λέξεις που δεν είναι
σαφείς, ακριβείς ή συγκεκριμένες:
Το ξέρεις ότι λατρεύω το μπάσκετ. Εξασκούμαι
πολύ, επειδή θέλω να γίνω καλύτερος.
Έχω καταστραφεί. Όλα πήγαν χαμένα.
Τα κάνει όλα αυτά, απλά για να μου τη δώσει. Τι να
σου πω, πολλά –και το ξέρει!
Μόλις αγόρασα ένα υπέροχο σύνολο – άσε, είναι
πολύ της μόδας. Θα σου αρέσει.
Θα πρέπει να θυμηθώ να φέρω τα πράγματά μου
την επόμενη φορά που θα έρθω.
10. Σαφήνεια των μηνυμάτων (2)
Προσδιορίζουμε χρονικά την εγκυρότητα των
πληροφοριών μας, κάνοντας χρήση μίας χρονικής
αναφοράς που δείχνει πότε ένα συγκεκριμένο
γεγονός ήταν ή θεωρούνταν αληθές, ώστε να μη
δίνεται η εντύπωση ότι οι πληροφορίες είναι
τωρινές όταν στην πραγματικότητα είναι
ετεροχρονισμένες.
Περιορίζουμε τις γενικεύσεις. Οι γενικεύσεις μας
επιτρέπουν να χρησιμοποιήσουμε όσα έχουμε
μάθει από μία εμπειρία και να τα εφαρμόσουμε σε
μία άλλη. Με την κατάχρηση όμως των
γενικεύσεων –βλ. στερεότυπα– παραβλέπονται οι
μεμονωμένες διαφορές.
11. Δραστηριότητα 3η
Προσθέστε ένα χρονικό προσδιορισμό γενικότητας
στις παρακάτω προτάσεις που είναι χρονικά
απροσδιόριστες για να τις αποσαφηνίσετε:
Το κολέγιο του Ψυχικού είναι πολύ δημοφιλές.
Νομίζεις ότι η Μαίρη είναι στεναχωρημένη; Όταν
της μίλησα, μου φάνηκε μια χαρά.
Ο καθηγητής Ιωάννου διδάσκει με ενθουσιασμό.
Ο Στέφανος δεν ξέρει από μπάσκετ.
12. Δραστηριότητα 4η
Χρησιμοποιήστε περιορισμούς γενικεύσεων στις
παρακάτω προτάσεις:
Ο Κώστας είναι πιο δυνατός από την Ελένη,
αφού οι άνδρες είναι δυνατότεροι από τις
γυναίκες.
Ο Γιάννης πρέπει να είναι πολύ εξωστρεφής. Ο
αδελφός του, που τον ξέρω, είναι πολύ
εξωστρεφής.
Η Σεβρολέτ σου μπορεί να κάνει έως και 70.000
χιλιόμετρα χωρίς κανένα σέρβις. Έτσι έγινε με τη
Σεβρολέτ του Θωμά.
13. Ανάπτυξη της ικανότητας για ακρίβεια και σαφήνεια
Διευρύνουμε το λεξιλόγιό μας, σημειώνοντας τις
λέξεις που ακούμε ή διαβάζουμε και δεν είμαστε
σίγουροι για το ακριβές νόημά τους και
ανατρέχοντας σε λεξικά σε πρώτη ευκαιρία.
Χρησιμοποιούμε την τεχνική του καταιγισμού ιδεών
(brainstorming) για την επιλογή των κατάλληλων
λέξεων μέσα από το λεξιλόγιό μας.
Η πρόοδος μέσα από την εξάσκηση θα φανεί όταν θα
μπορούμε να διαμορφώνουμε σαφή μηνύματα
ακόμα και σε καταστάσεις πίεσης.
14. Πολιτισμικές διαφορές
Διαφορές στο νόημα μιας λέξης σε διαφορετικές
κουλτούρες έχουν τη βάση τους στους
διαφορετικούς τρόπους που συμπεριφέρονται σε
διάφορες καταστάσεις οι άνθρωποι κάθε
κουλτούρας και στους διαφορετικούς τρόπους που
ερμηνεύουν τη συμπεριφορά των άλλων.
Οι διαστάσεις της κουλτούρας είναι:
το δίπολο ατομισμός-κολεκτιβισμός
ο βαθμός αποφυγής της αβεβαιότητας
το δίπολο αρρενωπότητα-θηλυκότητα
η απόσταση εξουσίας.
15. Ατομισμός Κολλεκτιβισμός
Δίνουν έμφαση στους Δίνουν έμφαση στους
στόχους του ατόμου –και στόχους της ομάδας
της οικογένειάς του Χρησιμοποιούν επικοινωνία
Χρησιμοποιούν εκτεταμένων
επικοινωνία συμφραζομένων
περιορισμένων (παρουσιάζουν τα μηνύματα
συμφραζομένων με έμμεσο τρόπο,
(παρουσιάζουν τα περιμένουν από τους
μηνύματα με άμεσο άλλους να γνωρίζουν τι
τρόπο). αισθάνονται).
16. Τάση αποφυγής της αβεβαιότητας
χαμηλά ποσοστά – υψηλά ποσοστά
Αποδέχονται την Δίνουν έμφαση στην
αβεβαιότητα ασφάλεια και τη μείωση
των κινδύνων
Δείχνουν ιδιαίτερη ανοχή Παρουσιάζουν
στις διαφορετικές περιορισμένη ανοχή στις
συμπεριφορές και αποκλίσεις
απόψεις. συμπεριφορών και
απόψεων
Έχουν υψηλά επίπεδα
άγχους που εκδηλώνεται
με πιέσεις, εντάσεις και
επιθετικότητα.
17. Αρρενωπότητα - Θηλυκότητα
(αρρενωπή κουλτούρα) (θηλυκή κουλτούρα)
Αυστηρός Ευελιξία στην επιλογή
διαχωρισμός ρόλων ρόλων από άνδρες
μεταξύ των φύλων και γυναίκες
Έμφαση στον υλισμό Έμφαση στις σχέσεις,
και την κτητικότητα. το ενδιαφέρον για
τους άλλους, την
ποιότητα ζωής.
18. Απόσταση εξουσίας
χαμηλή υψηλή
Οι ανισότητες στην Η κοινωνία αποδέχεται το
κατανομή εξουσίας στις γεγονός ότι η εξουσία
οργανώσεις και τους κατανέμεται με άνισο τρόπο στις
ρόλους είναι μικρές οργανώσεις και τους ρόλους
Οι άνθρωποι Οι άνθρωποι δείχνουν σεβασμό
αναγνωρίζουν ότι προς το κύρος και την εξουσία
κάποια άτομα κατέχουν Η απόκτηση τίτλων, θέσεων
δύναμη, όμως δε κύρους και εξουσίας
φοβούνται την εξουσία περιλαμβάνεται στους στόχους
ούτε νιώθουν σεβασμό της κοινωνίας.
γι’ αυτή.
19. Προβλήματα επικοινωνίας λόγω διαφορών κουλτούρας
Παρερμηνείες της σημασίας μίας λέξης
παρατηρούνται περισσότερο μεταξύ ανθρώπων
που προέρχονται από διαφορετικές κουλτούρες
αλλά μιλούν την ίδια γλώσσα, επειδή έχουν την
τάση να πιστεύουν ότι οι ίδιες λέξεις σημαίνουν
τα ίδια πράγματα σε όλες τις κουλτούρες.
Σύσταση: Αν η σημασία μιας λέξης, που
χρησιμοποιεί ένας άνθρωπος από διαφορετική
κουλτούρα, είναι ιδιαίτερα σημαντική για το
νόημα της φράσης, ζητούμε παραδείγματα.
20. Διαφορές φύλου στην επικοινωνία
Οι γυναίκες έχουν την τάση να…
χρησιμοποιούν περισσότερες λέξεις που ενισχύουν ή
μειώνουν τη σημασία των φράσεων (‘πολύ’, ‘αρκετά’
αλλά και ‘κάπως’, ‘ίσως’, ‘πιθανόν’, ‘μπορεί’).
χρησιμοποιούν ερωτήσεις ‘ετικέτας’ στις φράσεις τους:
ζητούν από τον άλλο να επιβεβαιώσει τη δήλωση που
έχει προηγηθεί – έλεγχος της συμφωνίας αντί να
θεωρείται δεδομένη (λιγότερο δογματικές).
Βέβαια, ορισμένοι άνδρες χρησιμοποιούν χαρακτηριστικά
‘γυναικεία’ γλωσσικά μοτίβα ενώ ορισμένες γυναίκες
χαρακτηριστικά ‘ανδρικά’ γλωσσικά μοτίβα.
21. Στρατηγικές για σωστή ομιλία
Σωστή ομιλία σημαίνει να επιλέγουμε γλώσσα και σύμβολα
προσαρμοσμένα στις ανάγκες, τα ενδιαφέροντα, τις γνώσεις και τη
νοοτροπία του ακροατή, ώστε να μειώνεται ο σημασιολογικός θόρυβος.
Στρατηγικές για σωστή ομιλία:
Χρησιμοποιούμε τυπική γλώσσα, αυτή που αρμόζει στην εκάστοτε
περίπτωση. Προσαρμόζουμε την έκφρασή μας στο άτομο ή την ομάδα
προς την οποία απευθυνόμαστε.
Αποφεύγουμε την τεχνική ορολογία και την αργκό όταν απευθυνόμαστε
σε ανθρώπους εκτός της γλωσσικής μας κοινότητας.
Δε χρησιμοποιούμε υβριστικές εκφράσεις. Η χρήση τους έχει
αυτοαναφορικό χαρακτήρα.
Η γλώσσα μας αποπνέει ευαισθησία στις μεροληπτικές εκφράσεις.
Αποφεύγουμε:
τη γενικευμένη γλώσσα, όπως ‘αυτός’ ή ‘κάποιος’ όταν εννοούμε και τα δύο
φύλα. Μπορούμε να την αποφύγουμε χρησιμοποιώντας πληθυντικό.
τη μη παράλληλη γλώσσα, όπως τη σημείωση (χρωματισμός μιας λέξης με
την προσθήκη φυλετικών, ηλικιακών ή άλλων χαρακτηριστικών, όπως
‘γυναίκα γιατρός’) και την περιττή συσχέτιση (έμφαση στη σχέση που έχει
ένας άνθρωπος με κάποιο άλλο όταν το θέμα δεν αφορά το άλλο άτομο).
22. Βιβλιογραφία
Verderber, R. (8η έκδ.) (1998) Η Τέχνη της
Επικοινωνίας. Μετάφρ.: Ν. Σαρρής. Αθήνα: Έλλην.
Verderber, R. and Verderber, C. (2006) Δεξιότητες
Διαπροσωπικής Επικοινωνίας. Επιμ.: Α. Ζεργιώτης.
Αθήνα: Έλλην.
