1. A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999
2-32 AΦIEPΩMA
ⅷ Kλεφταρματολοί.
Kλεφταρματολοί
Eνα «χρονικ των Oρέων» απ Eνα «Xρονικ των Oρέων» απ την τουρκοκρατία στην Aντίσταση
την τουρκοκρατία στην Aντίσταση.
ⅷ Iστορικέςρίζες TOYΣ KΛEΦTEΣ «είχε κυρίως λογα-
του αρματολισμού. ριάσει ο δυστυχισμένος Pήγας για
Φύλακες των δερβενίων – την επιτυχία της πατριωτικής του συ-
Προν μια και υποχρεώσεις. νωμοσίας. Kαι πιο ύστερα, σοι
Tης Eλισάβετ Zαχαριάδου Eλληνες επιχείρησαν κατιτί για την
απελευθέρωση της χώρας τους, στή-
ⅷ Oι «πρωτ γονοι» ριξαν το μέγιστο της εμπιστοσύνης
της Eξέγερσης. τους, πως κι εκείνος, στη γενναι -
Oροι και ρια τητά τους»1, γράφει, στα 1824-25, ο
της επαναστατικ τητας. Φοριέλ. Παρ μοια κάποιοι φλογεροί
Tου Σπ. I. Aσδραχά οραματιστές πατριώτες νωρίτερα,
πρ σεξαν τι οι κλέφτες ήταν δυνα-
ⅷ Kαταφύγια
τ να αποτελέσουν τον πυρήνα εν ς
των κλεφταρματολών. επαναστατικού στρατού, και τους
Tα βενετοκρατούμενα περιέγραψαν εξιδανικευτικά: «μην
Eπτάνησα. υποφέροντες τα φοβεράς τυραννίας
Tου Kώστα K μη των οθωμανών... φεύγουσιν εις τα
ⅷ Aυθεντικές μαρτυρίες.
H ζωή και οι τύχες Eπιμέλεια αφιερώματος:
των κλεφταρματολών. K·ΣTHΣ ΓIOYPΓOΣ
Tου Δημ. Δημητρ πουλου
ⅷ Tο κλέφτικο τραγούδι. δάση δια να διαυφεντεύσουν την ε-
Γέννηση και διαμ ρφωση. λευθερίαν των... η ανδρεία [τους] εί-
Tου Aλέξη Πολίτη ναι αδιήγητος και η αγάπη των δια
την ελευθερίαν τους απερίγρα-
ⅷ «Mον’ θέλω κλέφτες πτος... ζώσι δύο και τρεις ημέρας με
διά σπαθί...». νερ ν και χ ρτα και ούτως δεν ενο-
H περηφάνια χλούσιν τους χωριάτας εις ουδέν»2.
του απροσκύνητου. «Oι Kλέπται», γράφει, εξάλλου, στα
Tου Kων/νου Γκ τση 1834 ο I. Φιλήμων, «επολέμουν την
ⅷ O «Λάμπρος» του Δ. Σολωμού.
τυραννίαν εις τα ρη... Tο νομα
Kλέπται δεν εδ θη εις τούτους δια
Mια απραγματοποίητη το πραγματικ ν μέρος της διαγωγής
απομυθοποίηση. των. Aυτή δεν ήτο κατ’ αρχάς δι λου
Tου Nίκου Σιδέρη ενοχλητική εις τους Eλληνας...»3.
ⅷ Παρανομία Kαι, ακ μα αργ τερα, ο οξυδερκής
και παραλογοτεχνία. Mακρυγιάννης, που, με αφορμή ένα
Στο ελληνικ λαϊκ επεισ διο στα χρ νια της Eπανάστα-
μυθιστ ρημα. σης, που είδε έναν αγωνιστή να βα-
σανίζει έναν πολίτη, γράφει πως «τέ-
Tου Xρήστου Δερμεντζ πουλου
τοιον τυραγνισμ ν δεν τον ξέραν να O Pήγας ρίχνει το σπ ρο της ελευθερίας, περιστοιχιζ μενος απ κλέφτες.
ⅷ Kλεφτουριά και λαϊκισμ ς. του κάμουν μήτε οι Kατζαντωναίοι ο- Λεπτομέρεια απ υδατογραφία σε χαρτ νι, του Δ. Zωγράφου, καθ’ υπαγ -
Mεταπελευθερωτικές πούταν λησταί... T τε σιχάθηκα λως ρευσιν του Mακρυγιάννη (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
ελληνικές πραγματικ τητες. δι λου το Pωμαίικο, τι μάθαμεν -
Tου Nίκου Kοταρίδη λοι την ληστείαν γενικώς», ευαίσθη- στιανοί ένοπλοι– ήταν μια ιδιάζουσα σει ο αρματολ ς τον κλέφτη και να
τος, ωστ σο, δέκτης της εποχής κατάσταση μέσα στην Oθωμανική συναποτελέσουν τον κλεφταρματο-
ⅷ Eθνικ κράτος και ένοπλοι του, βλέπει, στα 1836 - 1839, στους Aυτοκρατορία: είχαν στις περιοχές λικ ένοπλο πυρήνα της εθνικής ε-
παραβάτες. κλέφτες «την μαγιά της λευτεριάς, τους την ευθύνη τήρησης της τάξης πανάστασης, μολον τι στους μα-
Mια προσέγγιση της «κοινωνικής που την βάστηξαν ξυπ λυτοι και και προστασίας των κατοίκων απ κρούς προεπαναστατικούς αιώνες
ληστείας». γυμνοί τ σους αιώνες στα βουνά κι τους «έκνομους» κλέφτες· και απο- οι αρματολοί και οι κλέφτες αποτε-
Tου Στάθη Δαμιανάκου ερημίες να μη χαθή...»4. λαμβάνουν σημαντικά και δελεαστι- λούσαν πραγματικ τητες αντιθετι-
O κλέφτης –χριστιαν ς ένοπλος, κά προν μια γι’ αυτές τους τις υπη- κές και αλληλοϋποβλεπ μενες, αν
ⅷ «Ξαναζωντάνεψε
απροσκύνητος και σε σύγκρουση με ρεσίες. Aρματολίκια δεν υπήρχαν και «συμπληρωματικές».
τ’ αρματολίκι».
την εξουσία– διέθετε τα στοιχεία α- στις π λεις, στις περιοχές που υ- Oι συγκρούσεις των αρματολών με
Aπ τους κλεφταρματολούς περτερούσε ο μουσουλμανικ ς την οθωμανική εξουσία είναι επίσης
π τα οποία μπορούσε να πλαστεί το
στην Aντίσταση. πληθυσμ ς κι επίσης –ιδιοτυπία μέ- μια πραγματικ τητα, με εξάρσεις και
ιδανικ πρ τυπο του πολεμιστή της
Tης Pίκη Bαν Mπούσχοτεν σα στην ιδιοτυπία– στις αυτ νομες, υφέσεις. Tο σημείο χωρίς επιστροφή
ελευθερίας. Eνέπνευσε αδούλωτο
σθένος και, ταυτ χρονα, αποτέλεσε «μη τουρκοπατημένες» περιοχές, σ’ αυτή την αντιπαλ τητα εντοπίζε-
Eξώφυλλο: «Eλληνας», έργο του Carl Haag
(1820-1915) ζωγραφισμένο το 1861. Mε έντο- ισχυρή βάση πάνω στην οποία ένας πως το Σούλι, που, επίσης κατά ται το 18ο αιώνα και είναι μια απ τις
νη ρομαντική και συμβολική διάθεση προ- λα ς μέχρι πρ τινος υπ δουλος παρέκκλιση απ το ν μο του Iσλάμ, πιο σημαντικές για τις τύχες του ελ-
βάλλει εμφατικά τον μυθοποιημένο τύπο του μπορούσε να θεμελιώσει αυτοεκτί- επιτρεπ ταν εκ των πραγμάτων ληνισμού επιπτώσεις του εξισλαμι-
αδούλωτου κλεφταρματολού (Mουσείο στους ραγιάδες να φέρουν πλα. σμού των χριστιανών Aλβανών τον
Mπενάκη). μηση και υπερηφάνεια για το παρελ-
θ ν του. Aυτή η εξ ανάγκης αποδεκτή απ προηγούμενο 17ο αιώνα. Aπ τα μέ-
τους οθωμανούς κατακτητές οπλο- σα του 18ου αιώνα το Διβάνι αναθέ-
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» ૺૺૺ
EΛEYΘEPIA TPAΪOY κατοχή και «οικονομία της βίας» πα- τει τα πασαλίκια της ηπειρωτικής
Oι αρματολοί –«σύννομοι» χρι- ρήγαγε τους ρους για να συναντή- Eλλάδας και τη φύλαξη των ορεινών
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

2. Πολεμική σκηνή, πίνακας του Θε δωρου Bρυζάκη (1814 - 1878). Eθνική Πινακοθήκη.
διαβάσεων-δερβενίων σε αρβανίτες αυξαν μενης αδυναμίας της Oθωμα- στώσες της «οικονομίας της βίας» πράκτορές τους, «για την οργάνωση
οπλαρχηγούς-τοπάρχες. «... Eνας α- νικής Aυτοκρατορίας. Oι προϋποθέ- των χρ νων της τουρκοκρατίας. και τη δραστηριοποίηση των συμμο-
π τους σημαντικούς λ γους που δη- σεις για την εθνεγερσία ήταν ευνοϊ- Oμως η παγίωση των εθνικών συν - ριών με πολιτικούς σκοπούς».
μιούργησαν την ισχυρή εθνική συ- κές σο ποτέ. ρων και η σταδιακή κατίσχυση της O Mακεδονικ ς Aγώνας περιέκλει-
νείδηση στους αρματολούς στάθηκε κεντρικής εξουσίας άλλαζαν τους - σε στη δική του λογική το φαιν με-
ૺૺૺ
ακριβώς η επίμονη προσπάθεια του ρους. H κλεφταρματολική παράδοση νο. Mε τη διαμ ρφωση, μετά τους
οθωμανικού κράτους να τους αντι- Mετεπαναστατικά τα αρματολίκια δεν είχε χάσει μ νο τους πραγματι- Bαλκανικούς Πολέμους, νέων συν -
καταστήσει με τους μουσουλμάνους διαλύθηκαν. Eμενε μως άλυτο για κούς ρους ύπαρξής της· έχανε και ρων και περιστάσεων, η ληστεία οδη-
δερβεναγάδες. Tην εθνική αυτή συ- πολύ το πρ βλημα της ασφάλειας τους φαντασιακούς. Aπ’ την άλλη, η γήθηκε στην εξαφάνισή της, τη δε-
νείδηση, παράλληλη με τη συνείδη- της υπαίθρου. Eνοπλοι, ανάμεσά κεντρική εξουσία κρατούσε το δικαί- καετία του ’30. Oταν εμφανίστηκαν
ση πως η θέση τους έφερνε τους αρ- τους πολλοί άτακτοι του «κλεφτοπ - ωμα να κινείται πως της υπαγορεύ- ξανά ένοπλοι στα ελληνικά βουνά
ματολούς σαν πολεμικούς ηγέτες λεμου» του ’21 τους οποίους αδυνα- ουν οι (εθνικές) σκοπιμ τητες και οι δεν ήταν φυγ δικοι λησταντάρτες,
των Eλλήνων, την παρατηρούμε να τούσε να συντηρήσει το κράτος, (πολιτικές) περιστάσεις: «Oυδεμίαν πως δυο δεκαετίες νωρίτερα, ούτε
δημιουργείται και να μεγαλώνει σε βρήκαν εύκολα το δρ μο για τα πα- έχω εμπιστοσύνην εις τας επαγγε- απροσκύνητοι κλέφτες, αλλά αντάρ-
λον τον 18ο αιώνα»5. λιά λημέρια. λίας των ληστών», γράφει στους τες της Aντίστασης. Που αντλούσαν
Tο 1787 πασάς των Iωαννίνων γίνε- H ληστεία, μ νιμο πρ βλημα του προϊσταμένους του ο Eλληνας πρ - ηθικ σθένος και πρ τυπα απ την
ται ο Aλής Tεπελενλής. H εκστρατεία ελληνικού κράτους απ την ίδρυσή ξενος στη Θεσσαλονίκη το 1880, απ’ απροσκύνητη κλεφταρματολική πα-
καθυπ ταξης του Σουλίου και των του, βγήκε δραματικά στο προσκήνιο αφορμή ένα ληστρικ επεισ διο, ράδοση, αλλά είχαν οράματα και
αρματολών, που τελειώνει με την το 1870, απ’ αφορμή τη σφαγή τριών «ούτε φρονώ τι πρέπει να βασι- στ χους διαφορετικούς, για μιαν άλ-
προσωρινή επικράτησή του, έχει απο- ξένων εκδρομέων στο Δήλεσι, απ σθούν επ’ αυτών εθνικαί ενέργειαι. λη Eλλάδα, πως δεν θα μπορούσαν
τέλεσμα σημαντικοί οπλαρχηγοί, αρ- τη ληστοσυμμορία των Aρβανιτάκη- Φρονώ μως τι η ύπαρξις χριστιανι- να την είχαν φανταστεί και επιδιώξει
ματολοί και κλέφτες, να σκοτωθούν, δων. H Eλλάδα συγκλονίστηκε εσω- κών ληστρικών συμμοριών, ιδίως δε οι ξεσηκωμένοι του πατρογονικού
να δολοφονηθούν ή να προσκυνή- τερικά και δυσφημίστηκε έντονα στο των εξ Eλλήνων χριστιανών συγκει- παρελθ ντος.
σουν. Πολλοί αντιστάθηκαν, συχνά α- εξωτερικ . Πάρθηκαν μέτρα. Στην ε- μένων, δεν είναι λως ανωφελής...»
ντεπιτιθέμενοι, πως ο Θύμιος Mπλα- γκύκλιο, μάλιστα, της κυβέρνησης προς χληση των οθωμανικών αρ- Σημειώσεις: 1. Kλωντ Φοριέλ, «Eλληνικά Δη-
χάβας, ο Nίκος Tσάρας, ο κλέφτης μετά τη σφαγή επισημαίνεται το χών και αποθάρρυνση των τουρκαλ- μοτικά Tραγούδια» – Προλεγ μενα· «Πα-
Kατσαντώνης. O Aλής συγκεντρώνει πρ βλημα της υπ θαλψης, εξαιτίας βανικών συμμοριών, «και τέλος δι τι νεπιστημιακές Eκδ σεις Kρήτης», μτφρ.,
γύρω του σημαντικούς κλεφταρματο- του γεγον τος τι ο «απλοϊκ ς λα- η εμφάνισις και ελληνικών ληστρι- επιμ. εκδ. Aλ. Πολίτης, Hράκλειο 1999.
λούς –ανάμεσά τους κάποιους που θα ς» ταύτιζε τους ληστές με τους κών συμμοριών εις τα βουλγαροφώ- 2. Aγνώστου, «Eλληνική Nομαρχία».
αναδειχτούν μορφές του Aγώνα: τον κλέφτες της τουρκοκρατίας. νους επαρχίας της Mακεδονίας να 3. I. Φιλήμων, «Δοκίμιον ιστορικ ν περί Φιλι-
κής Eταιρείας».
Oδυσσέα Aνδρούτσο, τον Γ. Kαραϊ- Oλο τον 19ο αιώνα, η ληστεία βρί- είναι οιονεί ενθάρρυνσις προς τους 4. Iω. Mακρυγιάννης, «Aπομνημονεύματα».
σκάκη, τους Mπουκουβαλαίους και σκεται σε μ νιμη έξαρση, ειδικά Eλληνίζοντας Bουλγάρους»6. Eυλ - 5. Aλέξης Πολίτης, «Tο δημοτικ τραγούδι.
άλλους– υπολογίζοντας και σ’ αυτούς στην ελληνοτουρκική μεθ ριο. Στην γως ανάλογη ήταν και η στάση της Kλέφτικα», εκδ. «Eρμής - Nέα Eλληνική
για την πραγματοποίηση των αποσχι- τουρκοκρατούμενη Mακεδονία τα Tουρκίας απέναντι στις ληστρικές Bιβλιοθήκη», Aθήνα 1981.
στικών σχεδίων του. H γενικ τερη α- ληστρικά σώματα και οι ληστροτρ - δραστηρι τητες εντ ς και εκτ ς των 6. «Iστορία του Eλληνικού Eθνους», τομ. IΔ΄,
ναταραχή που προκάλεσε με τις φιλο- φοι ήταν μια πραγματικ τητα αναπα- μορων εδαφών της. Παρατηρείται σ. 219.
δοξίες και με τις πολεμικές του κατα- ραγ μενη απ τους επαχθείς φ - δε πολλές φορές κοινή δράση των
δρομές ο Aλής έφερε πιο κοντά τον ρους, τη φτώχεια, τις αυθαιρεσίες δυο πλευρών εναντίον των ληστών. Eυχαριστούμε λες τις πηγές προέλευ-
κλέφτη με τον αρματολ , ενώ τα κη- των αρχών, τη φυγοδικία, αλλά και Mάλιστα τον Aύγουστο του 1884, η σης του εικονογραφικού υλικού, μου-
ρύγματα της Φιλικής Eταιρείας βρή- την επιδίωξη γρήγορου πλουτισμού, ελληνική κυβέρνηση προειδοποίησε σεία, ιδρύματα, εκδ σεις, ιδιωτικές συλ-
λογές κ.λπ., που σημειώνονται στις λεζά-
καν πρ σφορο έδαφος και γρήγορη που εξακολουθούσε να απηχεί μια α- τις εκείθεν τουρκικές αρχές τι ιδιώ- ντες των εικ νων.
διάδοση μέσα στο γενικ τερο κλίμα π τις χι λιγ τερο σημαντικές συνι- τες είχαν αποστείλει στη Mακεδονία
KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

3. Iστορική καταγωγή του αρματολισμού
Φύλακες των δερβενίων και των συν ρων – Προν μια και υποχρεώσεις
Tης Eλισάβετ Zαχαριάδου
Iστορικού/Mέλους της Eυρωπαϊκής Aκαδημίας
TO OΘΩMANIKO κράτος διέθετε
στην υπηρεσία του οπλισμένα
σώματα, που δεν ανήκαν στον τα-
κτικ στρατ , στα οποία είχε ανα-
τεθεί η τήρηση της ασφάλειας
στην ύπαιθρο με την πιο πλατειά
έννοια του τελευταίου ρου. Tα
αποτελούσαν Xριστιανοί με την
ονομασία «Mαρτολ ς», που, -
πως φανερώνει απ μ νη της, α-
κουστικά τουλάχιστον, δεν μπο-
ρεί παρά να είναι αυτοί που οι
Eλληνες αργ τερα ον μαζαν αρ-
ματολούς.
Oι αρματολοί ήταν αγροφύλα-
κες και η ιδι τητά τους αυτή έ-
φερνε κοντά στο γεωργικ πλη-
θυσμ . Hταν ακ μα επιφορτισμέ-
νοι με την περιφρούρηση του οδι-
κού δικτύου, που με την επέκτα-
ση και εδραίωση της αυτοκρατο-
ρίας είχε αναπτυχθεί κι είχε απο-
κτήσει ιδιαίτερη σημασία γιατί ε-
ξυπηρετούσε τις λο και πυκν -
τερες εμπορικές ανταλλαγές. Για
την ασφάλεια του οδικού δικτύου
ιδιαίτερη φροντίδα απαιτούσε η
φύλαξη των στενωπών περασμά-
των, συνηθισμένου γεωγραφικού
φαινομένου και στην Aνατολή και
στα Bαλκάνια, τα οποία προσφέ-
ρονταν για ληστρικές ενέδρες. H
φρούρηση τέτοιων περασμάτων,
των δερβενιών – ρου που πέρα-
σε στη γλώσσα μας κατά την
τουρκοκρατία– αποτελούσε ένα
απ τα δύσκολα καθήκοντά των
αρματολών. H συνεχής παρουσία
τους στις μεγάλες οδικές αρτη-
ρίες, τους εξοικείωσε με τον κ -
σμο των εμπ ρων, και των ντ -
πιων και των ξένων, κι ακ μα τους
έδωσε τη δυνατ τητα να ασκούν
καθήκοντα αγγελιοφ ρου, αν αυ-
τ χρειαζ ταν. Tέλος, οι αρματο-
λοί ήταν επιφορτισμένοι με την α-
σφάλεια των παραμεθορίων πε-
ριοχών, που, πως ήταν φυσικ ,
βρίσκονταν μακριά απ τον έλεγ-
χο της κεντρικής εξουσίας. Eπί
αιώνες τα σύνορα ανάμεσα στην
Oθωμανική αυτοκρατορία και τα
γειτονικά της κράτη δεν ήταν
γραμμές καθορισμένες με ακρί-
βεια, αλλά ευρύτερες ζώνες με
κατοίκους που ζούσαν κάτω απ
ιδι τυπες συνθήκες καθώς, ακ - «H διάβαση της Πίνδου» στην περιοχή του Zυγού. Eγχρωμο σχέδιο του L. Dupre. Tα στενωπά περάσματα –δερβένια–
μα και σε περίοδο ειρήνης, δεν έ- της Πίνδου είναι χαρακτηριστικοί τύποι των φυσικών ορεινών διελεύσεων που η Oθωμανική Aυτοκρατορία είχε ανα-
λειπαν σ’ αυτές οι συμπλοκές με θέσει τη φύλαξή τους σε αρματολούς (Luis Dupre, «Tαξίδι στην Aθήνα και την Kωνσταντινούπολη», ελλην. εκδ.
την εχθρική μεριά, που ξεκινού- «Oλκ ς», επιμ. Mαν. Bλάχος, Aθήνα 1994).
σαν απ ζωοκλοπές ή την απαγω-
γή κάποιας κοπέλας ή κάποια μι- αυτές ασφαλέστερες και, για τον βε τους αρματολούς, χορηγώ- με ειδικ έγγραφο σε ομάδες αρ-
κρή συνοριακή παραβίαση που λ γο αυτ , οργάνωναν κάποτε ντας τους ορισμένα προν μια. Tο ματολών. Eχει σωθεί ένα τέτοιο
κατέληγε σε λεηλασία. Eξ αιτίας και οι ίδιοι μικροσυμπλοκές με πιο χτυπητ απ αυτά ήταν η ο- έγγραφο, με το οποίο ο Mωάμεθ ο
αυτού του χαρακτήρα τους οι πα- την εχθρική μεριά για να τη συνε- πλοφορία, προν μιο μάλιστα α- Πορθητής το έτος 1456 απήλλαξε
ραμεθ ριες περιοχές προσφέρο- τίσουν, αν έκριναν πως είχε ιδιαί- ντιφατικ με τις αρχές της ισλαμι- απ την καταβολή αρκετών φ -
νταν για καταφύγια καταζητουμέ- τερα περάσει στην επίθεση. H κής θρησκείας, σύμφωνα με τις ο- ρων μια ομάδα είκοσι ατ μων που
νων και ληστών, και γενικά προ- γειτνίαση των αρματολών με την ποίες τα πλα επιτρέπονται μ νο φρουρούσαν κάποιο στεν στα
σέλκυαν στοιχεία ανεπιθύμητα εχθρική παράταξη τους καθι- στα χέρια των πιστών του Aλλάχ. Bαλκάνια, δυστυχώς για τον ιστο-
στους φιλήσυχους κατοίκους των στούσε κατάλληλους για να δρά- Iσως μως δελεαστικ τερο προ- ρικ μη κατονομαζ μενο. Eπιτρέ-
π λεων και τους ειρηνικούς α- σουν ως κατάσκοποι, αν το απαι- ν μιο να αποτελούσε η απαλλαγή πεται πάντως η εικασία πως οι φύ-
γρ τες. Oι αρματολοί είχαν καθή- τούσαν οι περιστάσεις. απ ορισμένους φ ρους, την ο- λακες αυτοί των στενών εισέ-
κον να καταστήσουν τις περιοχές Tο οθωμανικ κράτος αντάμει- ποία οι σουλτάνοι παραχωρούσαν πρατταν απ τους διερχομένους
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

4. Oρειν πέρασμα στον Παρνασσ , στο ύψος των Δελφών, χαλκογραφία του W. Haygarth. Tα πολλά δερβένια της υπήρξαν η φυσική–γεωγραφική προϋπ θεση
της άνθησης του αρματολισμού στη Pούμελη (L. Dupre, «Tαξίδι στην Aθήνα...», εκδ. «Oλκ ς», Aθήνα 1994).
δι δια, μολον τι δεν αναφέρεται επιδρομών που στ χευαν στην ε-
στο έγγραφο τίποτε τέτοιο. ρήμωση και την καταστροφή των
Σύμφωνα με ορισμένους ιστορι- βυζαντινών εδαφών, ύστερα απ
κούς, τα σώματα των αρματολών τις οποίες η κατάκτησή τους θα
αποτελούν θεσμ που απαντά α- ήταν έργο εύκολο, η επιβολή έ-
ποκλειστικά στα Bαλκάνια, που στω και περιορισμένης ασφάλει-
αναφέρονται ήδη απ τα τουρκι- ας στην ύπαιθρο ήταν αναγκαία
κά χρονικά του 15ου αιώνα, και και ήταν φυσική η οργάνωση μι-
μάλιστα ταν αυτά αφηγούνται κρών σωμάτων που θα φρ ντιζαν
γεγον τα του προηγούμενου για την ασφάλεια των γεωργών
14ου αιώνα. Ωστ σο, πρέπει να και των δρ μων. O Bυζαντιν ς
προστεθεί πως η αρχαι τερη λ γιος, ιστορικ ς και άνθρωπος
μνεία αρματολού βρίσκεται σ’ ένα του Παλατιού Nικηφ ρος Γρηγο-
απ τα παλαι τερα οθωμανικά ράς μας άφησε την περιγραφή
χρονικά και συνδέεται με την ι- των φυλάκων των οδών που συ-
στορία του ιδρυτή της της οθω- νάντησε κάπου στη Mακεδονία το
μανικής δυναστείας, τον Oσμάν. πρώτο μισ του 14ου αιώνα. Eνώ
Σύμφωνα με τον χρονογράφο, ο ταξίδευε προς την Σερβία, προς
τελευταίος, κάπου στη Bιθυνία, εκτέλεση αυτοκρατορικής απο-
γύρω στο 1300, είχε στην υπηρε- στολής, συνάντησε ανθρώπους
σία του ένα αρματολ , που κατα- που στη θέα τους, ο ίδιος και τα
σκ πευε τους Xριστιανούς και ε- μέλη της συνοδείας του, πάγω-
νημέρωνε τον κύρι του. Πάντως σαν απ φ βο.
αναμφίβολα οι αρματολοί θα ήταν H ψη τους ήταν άγρια, ήταν
πολυαριθμ τεροι στα Bαλκάνια, βαριά οπλισμένοι και δεν υπήρχε
που υπήρχαν συμπαγείς χριστια- αμφιβολία πως ήταν ληστές. Oι
νικοί πληθυσμοί που προσφέρο- άνθρωποι μως τους καθησύχα-
νταν για στρατολ γηση και που σαν δηλώνοντας την ιδι τητά
οι Tούρκοι αποτελούσαν πάντα τους, πως ήταν φύλακες των ο-
μειον τητα. δών.
Eίναι μάλλον βέβαιο πως οι ο- Mε την παρακμή της Oθωμανι-
θωμανοί κληρον μησαν τον θε- κής αυτοκρατορίας, που συνεπα-
σμ των αρματολών, πως και την γ ταν την αύξηση της καταπίεσης
ονομασία τους, απ τους Bυζαντι- των υποδούλων, και με την εθνι-
νούς, μολον τι ο ρος δεν αναφέ- κή αφύπνιση των Eλλήνων, οι αρ-
ρεται στα βυζαντινά κείμενα. ματολοί άρχισαν να αποστρέφο-
Kατά την πρώτη φάση της τουρ- νται το ζυγ και πέρασαν στο
κικής εξάπλωσης, δηλαδή κατά Eλληνας πολεμιστής – ενέδρα σε ορειν πέρασμα. Γαλλική λιθογραφία (Eθνι- πλευρ του επαναστατημένου
την περίοδο των αλλεπάλληλων κ Iστορικ Mουσείο). γένους.
KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5

5. Oι «πρωτ γονοι» της Eξέγερσης
Oροι και ρια της εν δυνάμει επαναστατικ τητας των κλεφταρματολών
Oι κλέφτες –μας πληροφορεί στα Προλεγ μενα του βιβλίου του «Eλληνικά Δημοτικά Tραγούδια» ο Kλοντ Φοριέλ, το 1824-25– ταν έπιαναν τα βουνά δεν εί-
χαν μ νιμη διαμονή. Kάθε ομάδα είχε, ωστ σο, έναν τ πο που προτιμούσε, κοντά στο αρματολίκι που τους είχαν στερήσει. Tον έλεγαν «λημέρι» και ήταν πά-
ντα σε κάποιο δυσπρ σιτο μέρος. Πάνω, κλέφτικο λημέρι σε απρ σιτη, βραχώδη τοποθεσία κοντά στη λίμνη της Kωπαΐδας (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
Tου Σπύρου I. Aσδραχά τούνται απ άτομα των κατακτημέ- γωγής σε έναν τύπο κοινωνικής αυ- βουν αποτελεί την κύρια πηγή της
νων χριστιανικών πληθυσμών· με τις θεντίας, τον αρματολ , δυνατ τητα και οι νομάδες την έχουν ενισχύσει
OI KΛEΦTEΣ, κύρια έκφραση της ενέργειές τους, υποκινούμενες συ- που σημαδεύει επίσης τα ρια της ε- σημαντικά· ωστ σο δεν φαίνεται τι
πρωτ γονης εξέγερσης, στους χρ - χνά απ τους ανταγωνισμούς και τις ξέγερσης και την αδυναμία της να είναι δυνατ να ταυτισθεί με μια μ -
νους της οθωμανικής κυριαρχίας, α- βλέψεις των φορέων της τοπικής ε- μεταμορφωθεί σε επανάσταση με ε- νο απ τις συνιστώσες των αγροτι-
ποτελούν συγχρ νως τη διαρκή εκ- ξουσίας, οι κλέφτες προσπαθούν να σωτερική δυναμική. Oι γνωστ τεροι κών και κτηνοτροφικών κοινωνιών,
δήλωση της εξέγερσης αυτής [...]. υποκατασταθούν στους αρματο- εκπρ σωποι της πρωτ γονης εξέ- απ τις οποίες έχει αναπηδήσει. O
Aνήκουν σε ένα πλέγμα πιέσεων και λούς που, με τη σειρά τους, μετα- γερσης έχουν δράσει σε λη την βασικ ς μηχανισμ ς των ομαδώσε-
αμοιβαιοτήτων του οποίου αποτε- τρέπονται σε κλέφτες και ξαναρχί- κλίμακα που εκφράζει την επικοινω- ων στηρίζεται στο σύστημα των συγ-
λούν ακραίο παράδειγμα: οι πιέσεις ζουν τον ίδιο τύπο πιέσεων, διαιωνί- νία ανάμεσα στην ανταρσία και την γενειών, εμφανέστερος στην περί-
που ασκούν οι πολεμικές κοιν τη- ζοντας έτσι το μηχανισμ μετακένω- ενσωμάτωση: η πίεση μέσω της λη- πτωση των αρματολικών ομάδων,
τες και ομάδες ανήκουν περισσ τε- σης ανάμεσα στους εκτ ς ν μου και στείας που θέλει να καταλήξει στην και στις αδελφοποιήσεις που αντι-
ρο σε θεσμοθετημένες κοινωνικές την εξουσία. Mε τον τρ πο αυτ ν κατάκτηση της αρματολικής αρμο- σταθμίζουν την απουσία ή την ανε-
πραγματικ τητες παρά σε παράνο- και οι δυο συνιστούν δυο λειτουρ- δι τητας και που εξατομικεύεται πάρκεια των δεσμών αίματος. Oι
μες, αποκλειστικώς, συσσωματώ- γίες που ανήκουν στο ίδιο πλέγμα, στη σύγκρουση ανάμεσα στον κλέ- θρησκευτικές διακρίσεις υπεισέρ-
σεις· στηρίζονται σε μια οικογενεια- στο πλέγμα δηλαδή της πρωτ γονης φτη και τις κρατικές και κοινοτικές χονται στις συγκρούσεις των ομά-
κή και κοινοτική δομή που σέβεται εξέγερσης που και αυτή υπακούει αυθεντίες, ο αγώνας για τη διατήρη- δων που διεκδικούν το αρματολίκι
το νομικ πλαίσιο της οθωμανικής στο μηχανισμ ενσωμάτωσης στις ση της θέσης του αρματολού συνθέ- μιας περιοχής, αλλά τούτο δεν ε-
αυτοκρατορίας. κοινωνικές δομές μέσω του αρματο- τουν το κλίμα μέσα στο οποίο η βία μποδίζει τις συμμαχίες χριστιανών
Oι κλέφτες, συγκροτημένοι σε ο- λικού θεσμού. ανάγεται σε αξία και σοι την α- και μουσουλμάνων: ωστ σο, οι δυ-
μαδώσεις που έχουν ως επίκεντρο σκούν γίνονται σύμβολο που ενερ- νατ τητες προαγωγής στις στρατιω-
έναν αρχηγ και διαθέτουν στοιχει- Aνταρσία γεί επίσης ως συντελεστής μεταρ- τικές ιεραρχίες είναι περισσ τερο
ώδη ιεραρχία, αντιτίθενται στους σίωσης στο ανθρώπινο κύκλωμα απ περιορισμένες για τους χριστια-
εκπροσώπους της κρατικής και κοι-
και ενσωμάτωση που προκύπτει η πρωτ γονη εξέ- νούς, οι οποίοι δεν μπορούν να
νοτικής εξουσίας: σε ,τι τους αφο- H δυνατ τητα ενσωμάτωσης έχει γερση [...] προσδοκούν κάτι πέρα απ την απ -
ρά, η εξουσία αυτή ασκείται απ ε- επίσης την απήχησή της στο ιδεολο- H ληστεία ανακύπτει απ διαφο- κτηση της αρματολικής ιδι τητας, ε-
ντ πια στρατιωτικά σώματα, τους γικ επίπεδο: η ανταρσία βρίσκει τη ρετικά ανθρώπινα και γεωγραφικά νώ ο μουσουλμάνος αντίπαλ ς
αρματολούς, που συνήθως συγκρα- δικαίωσή της στη δυνατ τητα προα- περιβάλλοντα: είναι αλήθεια τι το τους, ένας Aλβαν ς στην περίπτωσή
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

6. μας, μπορεί να αποσκοπεί στην εν- του, δεν επιχειρηματολογεί παρά
σωμάτωσή του στο στρατιωτικ και ως φορέας μιας κυριαρχικής ικαν -
διοικητικ σύστημα της Aυτοκρατο- τητας. Συνακ λουθα, έχει την αί-
ρίας [...] σθηση τι ανήκει σε έναν κ σμο -
Ωστ σο η ληστεία δεν είναι σε θέ- που οι ρ λοι είναι μοιρασμένοι και ο
ση να καταλήγει πάντοτε σε ενσω- κάθε ρ λος υπακούει στον κώδικά
μάτωση χάρη στην επικοινωνία που του: η κοινωνία έχει τους ν μους
υπάρχει ανάμεσα στην παρανομία και τους καν νες της· το ίδιο ισχύει
και την εξουσία· σε μερικές περιο- και για το δικ του περιβάλλον.
χές, στην Πελοπ ννησο μάλιστα, ο Oταν ο κλέφτης ενσωματώνεται
θεσμ ς των αρματολών απουσιάζει στην κοινωνία ως αρματολ ς, δεν
και απ το άλλο μέρος συμβαίνει να αλλάζει τον ηθικ του κώδικα και το
είναι πολύ ισχυρές οι αντιστάσεις σύστημα των αξιών του· το αντίθετο
της επίσημης εξουσίας· πάντως, υ- θεωρείται ως δείγμα εκφυλισμού. H
πάρχουν άλλες διέξοδοι, ανάμεσα έννοια της δικαιοσύνης, το δίκαιο
στις οποίες η ένταξη σε ξένους του φτωχού, η ευσπλαχνία δεν πα-
στρατούς κι ακ μη η μετανάστευση, ρουσιάζονται παρά στις μαρτυρίες
διέξοδοι που δίνουν αξία στον πολε- που έχουν αφήσει οι εκπρ σωποι
μιστή και συμβάλλουν στον προσα- της ν μιμης εξουσίας: άλλωστε, αυ-
νατολισμ των εκπροσώπων της τοί μιλούν συνήθως· ωστ σο, η συλ-
πρωτ γονης εξέγερσης σε ένα πε- λογική ευαισθησία αντιδρά με θετι-
δίο δραστηριοτήτων μεγαλύτερης κ τρ πο απέναντι τους πρωτ γο-
εμβέλειας, μάλιστα εθνικής. Eτσι, η νους της εξέγερσης προσχωρώντας
επανάσταση του 1821 τροφοδοτή- στο σύστημα των αξιών τους. Γίνε-
θηκε, πως άλλωστε οι προηγούμε- ται αντικείμενο θαυμασμού εκείνο
νες επαναστατικές κινητοποιήσεις, που δεν είναι στις δυνατ τητες του
απ τους πρωτ γονους της εξέγερ- καθεν ς, δηλαδή η άρνηση της κα-
σης που είχαν διατρέξει λες τις φά- θιερωμένης τάξης, καθώς και η
σεις μιας πολεμικής σταδιοδρομίας: προνομιακή ένταξη μέσω της βίας
ληστεία, συνδυασμένη κάποτε με στη μισητή αυτή τάξη [...]
την πειρατεία, αρματολική αρμοδι -
τητα, στρατιωτική υπηρεσία σε έναν Aρματολοί
ξένο ή στον οθωμανικ στρατ [...] H αιχμαλωσία του Aθανασίου Διάκου. Παλιά λαϊκή λιθογραφία. Πρ γονοι του H διάρθρωση των αρματολικών ο-
O κλέφτης άφησε λίγες άμεσες Διάκου είχαν χρηματίσει κλέφτες στη Δωρίδα και ο ίδιος εντάχτηκε νωρίς μάδων υπακούει στην οικογενειακή
γραπτές μαρτυρίες: στο βαθμ - στην ομάδα των Γούλα και Σκαλτσά, πριν σχηματίσει δικ του κλέφτικο. Yπη- διάρθρωση και η διαδοχή προσλαμ-
που εκφράζεται, δεν αναφέρεται σε ρέτησε στο σώμα των τζοχανταραίων - σωματοφυλάκων του Aλή, αλλά ακο- βάνει κληρονομικ χαρακτήρα: ω-
καμία έννοια κοινωνικής δικαιοσύ- λούθησε τον Aνδρούτσο στο αρματολίκι της Λιβαδειάς, το οποίο ανέλαβε - στ σο, οι συγγενικοί δεσμοί δεν α-
νης, μολον τι συμβαίνει να αισθά- ταν ο Aνδρούτσος κατέφυγε στα Eπτάνησα. Oρκίστηκε Φιλικ ς τον ίδιο χρ - ντιστέκονται πάντα στην εσωτερική
νεται και να δρα ως θύμα μιας αδι- νο (1820). Eπεσε νωρίς, αγωνιζ μενος ηρωικά στο γεφύρι της Aλαμάνας δυναμική της ομάδας, που κάποτε
κίας· ταν εκθέτει τις διεκδικήσεις (Σπερχειού) και γνώρισε μαρτυρικ θάνατο με ανασκολοπισμ . Συνέχεια στην 8η σελίδα
Xριστιαν ς προεστ ς του 18ου. Oι Xριστιανοί κοινοτικοί Aλβαν ς αξιωματικ ς, έγχρωμη χαλκογραφία του O.M. von Stackelberg, απ το έργο του
άρχοντες ανήκουν, προεπαναστατικά, στο πλέγμα πιέσεων «Costumes et Usages des Peuples de la Grece Moderne», Pώμη 1825. Tο ντύσιμο και η αρμα-
και αμοιβαιοτήτων που διαμορφώνεται ανάμεσα στον κλέ- τωσιά δεν παραλλάσσουν απ εκείνα εν ς Eλληνα οπλαρχηγού της Hπείρου. Oι μαζικές εξωμο-
φτη - αρματολ , τις κρατικές - οθωμανικές αυθεντίες και σίες Aλβανών απ τον 17ο αιώνα στο Iσλάμ μετάγγισαν νέο σφρίγος στον παραπαίοντα στρα-
τις κοινοτικές - χριστιανικές αυθεντίες, μέσα στο θεσμικ τιωτικ και διοικητικ μηχανισμ της αυτοκρατορίας, αλλά δημιούργησαν και νέα προβλήματα
πλαίσιο της οθωμανικής νομιμ τητας, το οποίο, αρχικά και αποσχιστικές τάσεις, πως εκείνη του Aλή πασά Tεπελενλή, που η εξέλιξή της έδρασε κα-
τουλάχιστον, δεν αμφισβητείται (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη). ταλυτικά υπέρ της εξέγερσης των Eλλήνων.
KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7

7. Συνέχεια απ την 7η σελίδα σμου της πρωτ γονης εξέγερσης α-
διασπάται σε ανταγωνιζ μενες μερί- νακύπτει απ μαρτυρίες κυρίως του
δες παρά τους δεσμούς αίματος· οι ιη΄ και του αρχ μενου ιθ΄ αιώνα [...]
συγκρούσεις ανάμεσα στους συγγε- Ωστ σο, η πύκνωση των μαρτυριών,
νείς διαιωνίζονται με τη μορφή της αλλιώς η ενεργ τερη συνείδηση για
βεντέτας, που χαρακτηρίζει επίσης τα φαιν μενα αυτά στον ιη΄ και στον
τους εξωτερικούς ανταγωνισμούς. ιθ΄ αιώνα, ίσως να μην οφείλεται
Για το λ γο αυτ οι μεγάλες αρμα- πρωτίστως στην τύχη που διέπει τη
τολικές οικογένειες υποχρεώνονται διάσωση των μαρτυριών και σε αλ-
να επεκτείνουν τις επιγαμίες και τις λαγές που αφορούν τη θρησκευτική
πνευματικές συγγένειες, για να α- και φυλετική ταυτ τητα των αρμα-
ντιμετωπίσουν τις πιέσεις των αντί- τολών [...] Θα πρέπει να συνυπολογι-
παλων οικογενειών και των κοινοτι- σθεί και ένας ακ μη, οι κοινωνικές
κών αυθεντιών που και αυτές θέ- προϋποθέσεις της συλλογικής μνή-
λουν να διαιωνίζουν την κληρονομι- μης. Πρ κειται για τη μνήμη εκείνη
κή διαδοχή. που ζει μέσα στην προφορικ τητα,
Oι συγκρούσεις ανάμεσα στις τε- απ τα κύρια οχήματα της οποίας εί-
λευταίες και τους αρματολούς εξει- ναι το τραγούδι: επιλεκτικ , παρα-
δικεύονται κυρίως στις κερδοσκο- πέμπει στις διάρκειες μέσα στις ο-
πίες γύρω απ την είσπραξη των φ - ποίες μορφώνουν τη συνέχειά τους
ρων, η οποία αποτελούσε την κύρια οι ήρωές του, συνέχεια προϋπ θεση
λειτουργία των εκπροσώπων της της οποίας είναι η διάρκεια των κοι-
κοινοτικής εξουσίας: τούτο δεν ση- νωνικών μορφωμάτων στα οποία α-
μαίνει τι οι αρματολοί μπ ρεσαν νήκουν. Tα τελευταία εξειδικεύο-
παντού να περιορίσουν την εξουσία νται σε μορφώματα οικογενειακά με
των κοινοτικών αρχ ντων και να ε- σες συμπληρωματικ τητες συνε-
λαττώσουν την κοινωνική τους ακτι- πάγεται ο ρος αυτ ς: υπ κεινται
νοβολία. Oι σχέσεις αρματολών και στο μηχανισμ της εναλλαγής των
κοινοτικών αρχ ντων διακρίνονται ρ λων που περιορίζει την ανάγκη
σε μια κλίμακα που αρχίζει απ την της καταβύθισης της μνήμης στο
υποταγή του εν ς στον άλλο, για να μεγάλο χρ νο· το χρονολογικ εύ-
καταλήξει σε περισσ τερο ισομε- ρος της επώνυμης συλλογικής μνή-
ρείς κατανομές. μης του κ σμου της πρωτ γονης ε-
ξέγερσης είναι συνάρτηση της μι-
Ωστ σο, ,τι συγκράτησε η συλλο- κρής διάρκειας των ομαδώσεων απ
γική μνήμη είναι η συγκρουσιακή O Oδυσσέας Aνδρούτσος, ηρωική μορφή του ’21 με γνήσιες κλεφταρματολι- τις οποίες αναδεικνύονται οι πρωτα-
σχέση: τα κλέφτικα τραγούδια χα- κές καταβολές. Hταν γιος του Aνδρέα Aνδρούτσου, αδελφοποιτού του Aλή γωνιστές της. Aλλωστε η πρ σληψη
ράσσουν μια σαφή διχοτ μηση ανά- πασά και χαρακτηριστικ τερου τύπου κλεφταρματολού στην προεπαναστατι- της ανταρσίας είναι ατομοκεντρική:
μεσα στον κ σμο της πρωτ γονης κή Eλλάδα. Διετέλεσε οπλαρχηγ ς των αρματολικιών της Aν. Pούμελης υπ η κλεφτουριά εκφράζεται με τον ε-
εξέγερσης, απ τον οποίο έρχεται ο τον Aλή, τον οποίο υπηρέτησε πιστά έως το 1818, οπ τε μυήθηκε στη Φιλική πώνυμο κλέφτη, με τη δράση του ο-
αρματολ ς, και τον κ σμο της νομι- Eταιρεία. Δολοφονήθηκε το 1825, συκοφαντημένος και διωγμένος απ τους ποίου μετριώνται τα δικά της ρια·
μ τητας που αντιπροσωπεύουν οι ο- κοτζαμπάσηδες. H μνήμη του αποκαταστάθηκε επίσημα το 1872 (Πολεμικ εξυμνητικ , το κλέφτικο τραγούδι
θωμανικές αυθεντίες και οι κοινοτι- Mουσείο). κρατά δύο στιγμές απ τη δράση αυ-
κοί άρχοντες· η διχοτομία αυτή α- τή, τη σύγκρουση και το θάνατο, και
νταποκρίνεται σε μια πραγματικ τη- πουν την αποκατάσταση μιας συμ- Σε σα προηγήθηκαν θα ήθελα να οι δυο ατομοκεντρικές. Για να διαιω-
τα που δεν μπορούν να την εξαλεί- βιωτικής σχέσης ανάμεσα στους εκ- προσθέσω τώρα ένα σχ λιο: η εικ - νιστεί μως η ατομική, η ηρωική
ψουν οι προσαρμογές, σες επιτρέ- προσώπους των δύο κ σμων [...] να, πως την παρουσιάσαμε, του κ - μνήμη, χρειάζεται οι ήρωες να μην
αποσπώνται απ τη μερικευμένη
συλλογικ τητα στην οποία ανήκουν,
τα οικογενειακά δηλαδή μορφώμα-
τα, κι αυτά τα τελευταία να διατη-
ρούν τη χρονική τους συνέχεια και
να συντηρούν, με τον τρ πο αυτ ,
τη δεξίωση της μνήμης. Ωστ σο, -
πως συμβαίνει και σε άλλα πεδία, τα
συλλογικά μορφώματα που αποτε-
λούν την κοινωνική προϋπ θεση της
μνήμης έχουν μικρή διάρκεια μέσα
στο χρ νο, αντικαθίστανται απ άλ-
λα, εξαντλούνται μέσα σε λίγες γε-
νεές: δεν γίνονται αριστοκρατικά,
ούτε αργ τερα ταν κάποιοι επίγο-
νοι θα διαπρέψουν στους νέους -
ρους κοινωνικής ανάδειξης που δη-
μιουργούνται μαζί με το ελληνικ
κράτος και θα θελήσουν να αισταν-
θούν αριστοκρατικά με τον τρ πο
τους, χωρίς μως να μπορέσουν ή
να διανοηθούν να φτιάξουν μια αρι-
στοκρατία. H συναίσθηση τι ανή-
καν σε ξεχωριστά σ για δεν αρκού-
σε απ μ νη της για το σχηματισμ
εν ς αριστοκρατικού σώματος, βα-
ρυμένου ήδη απ την πολιτισμική ε-
τερ τητα των κοινωνιών στις οποίες
είχε πράγματι διαμορφωθεί.
Aριστερά: Γεώργιος Δυοβουνιώτης, αγωνιστής του ’21, γ νος κλεφταρματολών. O πατέρας του Γιάννης Ξήκης - Δυο- Σημείωση «Eπτά Hμερών»: Tο κείμενο προ-
έρχεται απ το κεφάλαιο «Σύμμεικτα ι-
βουνιώτης υπήρξε πρωτοπαλίκαρο του Aνδρ. Aνδρούτσου και το 1812, αναγνωρισμένος απ τον Aλή πασά επικεφα-
στορικά» του βιβλίου του κ. Σπ. Aσδραχά,
λής του αρματολικιού Λαμίας, Aταλάντης και Σαλώνων, με βοηθ το γιο του. Mυήθηκε Φιλικ ς το 1820. Πατέρας και «Σχ λια», εκ. «Aλεξάνδρεια, 1993, σ.σ. 173
γιος διέπρεψαν στον Aγώνα. Δεξιά, ο αρματολ ς του 18ου αιώνα, Bέργος Bλαχαρμάτας, απ την Παρνασσίδα. Mετά – 186. H ευθύνη για τις συντμήσεις βαρύ-
το θάνατο του αρματολού Kωνσταντάρα το 1755, μοιράστηκε το αρματολίκι του και μαζί με τους αρματολούς Xρίστο νει αποκλειστικά τον επιμελητή του αφιε-
Mηλι νη, Λάμπρο και Mήτρο Tσεκούρα, Bουνιχωρίτη και Nτρέλλο, ύψωσε σημαία ανταρσίας. Σε μάχη με τους Tούρ- ρώματος. Oι τίτλοι και οι μεσ τιτλοι είναι
κους των αρματολών στη Δέσφινα τραυματίστηκε, πιάστηκε και θανατώθηκε. της σύνταξης των «Eπτά Hμερών».
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999

8. Eλληνες πειρατές. Eλαιογραφία σε μουσαμά, του Antoine Alphonse Montjort (Mουσείο Bούρου - Eυταξία της Π λεως των Aθηνών).
Kαταφύγια των κλεφταρματολών
Oι δεσμοί με τα βενετοκρατούμενα Eπτάνησα και τις παράλιες κτήσεις
Tου Kώστα K μη θεστώς σύγκρουσης με την αυτο- H εν λ γω εξάρτηση αντισταθμιζ - ους πρ σθετες υποχρεώσεις έναντι
Λέκτορος Παν/μίου Iωαννίνων κρατορία και τους «προσκυνημέ- ταν απ την προστασία που παρείχαν των ένοπλων ραγιάδων, οι οποίοι έ-
νους» υποτελείς της (τους αρματο- οι κλεφταρματολοί, αν και παράλλη- λαβαν μέρος στις πολεμικές επιχει-
ΓIA TIΣ OPEINEΣ και παράκτιες πε- λούς και τους πρ κριτους)2. Oι δύο λα (κυρίως ως αρματολοί) ασκούσαν ρήσεις με στ χο ανταλλάγματα.
ριοχές της Mεσογείου, η ληστρική ρ λοι, ωστ σο, εναλλάσσονταν ή εξουσία εις βάρος τους, επιβάλλο- Aπ την άλλη πλευρά, η ενίσχυση
δραστηρι τητα, τ σο θαλάσσια σο συγχέονταν στην πράξη, ντας ε- ντας (πολλές φορές διά της βίας) των κλεφταρματολών, ειδικά της
και χερσαία, υπήρξε η αναγκαία συ- ξαρτημένοι απ τις κατά περίπτωση την καταβολή φ ρου ή άλλες επιβα- Pούμελης και της Hπείρου, συνέπε-
μπληρωματική πηγή εσ δων, για την συγκυρίες και τις ατομικές στρατηγι- ρύνσεις5. σε χρονικά με τις τάσεις αποδυνά-
επιβίωση του πληθυσμού. O παρά- κές: η έκπτωση απ το αρματολίκι ο- μωσης και παρακμής της οθωμανι-
γων αυτ ς χαρακτήρισε επί αιώνες δηγούσε σε πρακτικές κλέφτη με κύ- Στις παραμεθ ριες κής αυτοκρατοριας, προς φελος,
τις συγκεκριμένες κοινωνίες, συνδε- ρια διεκδίκηση τον απολεσθέντα τίτ- εννοείται, των περιφερειακών δυνά-
δεμένος αναπ φευκτα με τις πολιτι- λο, ενώ το αρματολίκι αποτελούσε περιοχές μεων (χαρακτηριστικ παράδειγμα ο
κές σκοπιμ τητες και εξελίξεις, - απ ρροια αλλά και προσωρινή νομι- Bασικ καταφύγιο και ορμητήριο Aλή πασάς)8.
ντας υποχρεωμένος να προσαρμ ζει μοποίηση της ληστρικής δράσης (ως των ένοπλων ραγιάδων υπήρξε ο ο- Oι σχέσεις ανάμεσα στους κλε-
αναλ γως τις στρατηγικές, τις μεθ - καταξίωσης) του παρελθ ντος και - ρειν ς κτηνοτροφικ ς χώρος6. Πα- φταρματολούς και τις βενετοκρα-
δους και το ρ λο του1. χι σπάνια του παρ ντος3. Kοντολο- ράλληλα μως, διατήρησαν στενούς τούμενες περιοχές (κυρίως τη Λευ-
Στον ελλαδικ χερσαίο χώρο ιδιαί- γίς, τα ίδια πρ σωπα ασκούσαν «πα- δεσμούς με τα βενετοκρατούμενα κάδα, την Πρέβεζα, τη B νιτσα και
τερα, η δραστηρι τητα του είδους α- ράνομη» ή «ν μιμη» δραστηρι τητα, Eπτάνησα και τις βενετικές κτήσεις την Iθάκη) υπήρξαν σύνθετες και σε
φορά κατ’ αρχάς στους κλεφταρμα- κατ’ αναλογία με τους πειρατές και της απέναντι ενδοχώρας (Πρέβεζα, μερικές περιπτώσεις, εξαιτίας συ-
τολούς. Πρώτα απ’ λα η αντινομία καταδρομείς· εξάλλου, σε περιοχές B νιτσα, Πάργα), γνωστού ντως τι γκυριών και πολιτικών σκοπιμοτή-
την οποία εμπεριέχει ο σύνθετος αυ- που βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα, απ τον 15ο ήδη αιώνα οι Bενετοί των, αντιφατικές. Ωθούμενοι συνή-
τ ς ρος απαιτεί ορισμένες διασα- πως η Mάνη, παράλληλα με τη χερ- χρησιμοποίησαν Eλληνες και Aλβα- θως απ ανάγκη, ύστερα απ σύ-
φηνίσεις: οι αρματολοί συγκρο- σαία είχε αναπτυχθεί και η θαλάσσια νούς stradioti στον π λεμο με τους γκρουση με τις οθωμανικές δυνά-
τούσαν το αρματολίκι, είδος πολιτο- ληστεία4. Oθωμανούς7. Oι δεσμοί αυτοί διατη- μεις ή με κάποιες ανταγωνιστικές ο-
φυλακής που συνέστησε η οθωμανι- Aνάλογα σύνθετες και πολυσήμα- ρήθηκαν και στους επ μενους αιώ- μάδες του περιβάλλοντ ς τους, έ-
κή αυτοκρατορία σε ορεινές (και α- ντες υπήρξαν οι σχέσεις ανάμεσα νες, ενώ η βραχεία, έστω, κατάκτηση βρισκαν καταφύγιο εκεί9. Aκολου-
ντιοικονομικές) κυρίως περιοχές, α- στους κλεφταρματολούς και τους του Mοριά (1685-1715) και η μεγαλύ- θούσαν διάφορες επιστολές Oθωμα-
π τα πρώτα ήδη χρ νια της. χωρικούς. Kατ’ αρχήν, οι πρώτοι ή- τερης διάρκειας (έως το 1797) προ- νών αξιωματούχων ή προκρίτων (και
Aντίθετα, οι κλέφτες ήσαν κατά σαν εξαρτημένοι απ τους χωρικούς σάρτηση της Λευκάδας, της Πρέβε- αργ τερα του Aλή πασά) που απαι-
καν να (αλλά χι πάντα) φορείς της σον αφορά στην τροφοδοσία, τις ζας και της B νιτσας απ τους Bενε- τούσαν απ τις βενετικές αρχές τη
«πρωτ γονης» Eπανάστασης, σε κα- πληροφορίες και τη στρατολ γηση. τούς δημιούργησαν στους τελευταί- Συνέχεια στην 10η σελίδα
KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9

9. Eκτ ς απ τον «φυσικ » τους χώρο, τον ορειν κτηνοτροφικ χώρο της ηπειρωτικής Eλλάδας, οι ένοπλοι ραγιάδες κλεφταρματολοί είχαν, σε ώρες ανάγκης,
καταφύγι τους τα βενετοκρατούμενα Eπτάνησα και τις βενετικές κτήσεις στις απέναντι στεριές: την Πρέβεζα, τη B νιτσα, την Πάργα. Eπάνω, λιθογραφική
απεικ νιση του λιμανιού της Πρέβεζας, στις αρχές του 19ου αιώνα (Γεννάδειος Bιβλιοθήκη).
Συνέχεια απ την 9η σελίδα λετούν την ερχομένην άνοιξιν να εύ- μανική επικράτεια και, βεβαίως, με διο υπήρξε η εκτέλεση του Γιωργάκη
σύλληψη και παράδοση των φυγά- γουν πάλιν ζουρμπάδες να χαλά- τα οφέλη (βραχυπρ θεσμα ή μακρο- Σταθά στην Πρέβεζα, απ τους αδελ-
δων ή, σε άλλες περιπτώσεις, μελών σουν τον τ πο του βασιλέως μας. Δι’ πρ θεσμα) που αντλούσε η βενετική φούς Zαχαράκη και Aνδρέα Λαλα-
της οικογένειάς τους. Παραθέτουμε αυτ Σας δίδω την είδησιν οπού να πλευρά απ την παραμονή ή χι των γιώργο12.
ένα χαρακτηριστικ απ σπασμα τέ- κάμετε κυβέρνησιν να τον βαρέσετε κλεφτών στα εδάφη της κυριαρχίας
τοιας επιστολής: «... ο ανδρούτζος ή να τον πιάσετε ή το ολιγώτερον τους11. Πάντως, η ανεκτικ τητά τους Πολεμικ δυναμικ
[σημ.: ο πατέρας του Oδυσσέα] καν να τον διώξετε απ’ αυτά τα μέ- έμοιαζε να εξαντλείται στις περιπτώ-
ζουρμπάς και κλεπτης... εβεβαιώθη- ρη...»10. Oι Bενετοί απαντούσαν στις σεις που μεταφέρονταν στις περιο- H παρουσία των ένοπλων ραγιά-
μεν πως ευρίσκεται εις Πρέβεζα και πιέσεις ανάλογα με τις πολιτικές χές αυτές εσωτερικοί ανταγωνισμοί δων στη βενετοκρατούμενη ζώνη
φυλάττεται εκεί... ευγαίνει εις το σύ- σκοπιμ τητες, τη σοβαρ τητα της αντίπαλων παρατάξεων, ξεκαθαρίζο- μπορούσε να είναι ευκαιριακή, επο-
νορο και ανταμώνεται με παρομοί- ρήξης που είχε προηγηθεί (ή εξακο- ντας μάλιστα παλιούς λογαρια- χική ή (λίγο έως πολύ) μ νιμη. Συνή-
ους κακοποιούς ανθρώπους και με- λουθούσε να υφίσταται) στην οθω- σμούς· ένα χαρακτηριστικ επεισ - θως εμφανίζονταν το φθιν πωρο,
μεταφέροντας τις λείες της άνοιξης
και του θέρους, τις οποίες κατανά-
λωναν, εμπορευματοποιούσαν ή α-
ποθησαύριζαν στο ασφαλές αυτ πε-
ριβάλλον που περνούσαν το χειμώ-
να13. Eκ των πραγμάτων, λ γω της
μερικής έστω εγκατάστασης, διατη-
ρούσαν μια δεύτερη κατοικία εκεί, ε-
νώ, σε κάποιες περιπτώσεις, φρ ντι-
ζαν να ενισχύσουν την κοινωνική
τους θέση, συνάπτοντας γάμους ή
κουμπαριές14. Oι ίδιοι δεν έμεναν α-
διάφοροι στις οικονομικές ευκαιρίες
που τους προσφέρονταν, πως η ε-
νοικίαση των προσ δων και το εμπ -
ριο15. Aλλά η ιδι τητά τους παρείχε
στους επικεφαλής τουλάχιστον και
άλλες δυνατ τητες: η διαμεσολάβη-
σή τους, ανάμεσα στις δυνάμεις που
κυριαρχούσαν και συγκρούονταν
στην περιοχή (στη συγκεκριμένη
χρονική περίοδο Bενετοί και Aλή πα-
σάς, ενώ αργ τερα Γάλλοι – Aγγλοι
και Pώσοι), και το πολεμικ δυναμικ
που είχαν υπ τον έλεγχ τους (Σου-
λιώτες και Aιτωλοακαρνάνες κυ-
ρίως), δημιουργούσε παράλληλες
ευκαιρίες εύκολου πλουτισμού16.
Eν κατακλείδι: τα κλεφταρματολι-
κά δίκτυα του οθωμανικού χώρου ε-
πεκτείνονταν στις βενετοκρατούμε-
Λιθογραφία της Πάργας των αρχών του 19ου αιώνα. Aπ το «Eθνικ ν Hμερολ γιον» του M. Bρετού (πηγή: «Iστορικ νες περιοχές, στη βάση στρατιωτι-
Λεύκωμα της Eλληνικής Eπαναστάσεως»). κών κυρίως υπηρεσιών προς τους
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 21 MAPTIOY 1999