SlideShare a Scribd company logo
1 of 25
Download to read offline
RILRU HRISEL 1.
www.mizoramsynod.org
New Champhai Field 3-6 March, 2016
RILRU HRISEL
- T.Upa Dr. C. Lalhrekima
THUPUI ZIR
MIZORAM PRESBYTERIAN KOHHRAN
KRISTIAN THALAI PAWL
RILRU HRISEL 2.
www.mizoramsynod.org
RILRU HRISEL
( MENTAL HEALTH )
Rilru hrisel tih hi tawngkam mawi tak, ril tak, thu tam tak
pai, tawi tea sawi fiah kim mai theih loh a ni a. Vanram
kawtchhuah hnaih kuarna (vanram kawngkhar luhna khawp em
chu ni lo e!) khawpa thu ril leh pawimawh a ni. Mahni inhriat
chian te, mi dang nen inlaichinna tha siam dan te, chhungril
rilru so (emotion) kan nunpui dan te, harsatna kan tawh tuma
kan hmachhawn thiam theihnate hi rilru hriselin a ken a ni. Mi
rilru hrisel chuan a rilru so a thunun thiam a, mahni inhrechiangin
mi dang nen hlim takin an chengho thei a, nun kawnga
harsatnate huaisen takin a hmachhawn thei a. Thawkchhuak
nun, nun tangkai leh nun hlimawm tak a hmang thin.
Hriselna hian taksa (physical), rilru (mental) leh thlarau
(spiritual) damna piah lamah mi dang nena hlim taka nunho
theihna (social health) a keng tel vek a. Mizote hian taksa damna
leh thlarau damna hi chu kan ngai pawimawh khawp mai. Thlarau
damna atana camping / campaign / Bethel / Kelkang kal lo pawh
kan awm tawh awm lo e! Taksa damna pawh kan zawng nasa.
Kan damdawi In lian ber ni rih Aizawl Civil Hospital-ah ringawt
khuan ni kum 2015 chhung khan damlo mi 4,00,627 zuk inentir
a! Mizoram puma damdawiina inentir zawng zawng belhkhawm
ila a tam duh awm! Free clinic ni se kan tam viau zel!
Tawngtaidamthei tawh dek dek chu an awl hman hek lo! Mi thiam
ten an zir dan chuan taksa lam natna nei nia inhriaa inentir thin
zawng zawng zinga 40% hi chuan rilru lam daktawr mamawh
zawk an ni zuk ti a! Aizawl Civil Hospital-a rilru lam inentirnaah
chuan kum 2015 chhung khan mi 3347 chauh an kal thung.
Mizote hian rilru hriselna lam kan hriat dan leh kan thlir
dan a la dik tawk loh avangin rilru lam thiamte kan pan lo a ni
mai thei. Rilru lama harsatna nei deuh chu ‘mi a’ emaw kan ti
ngawt zel. At leh at loh hi a tehfunga kan hmang ngawt maite hi
a dik tawk lo. Atna lo hi rilru lama harsatna a tam lutuk.
RILRU HRISEL 3.
www.mizoramsynod.org
Rilru lam natna (mental illness) nei lem lo zingah rilru
hrisel si lo kan awm teuh ang. Rilru hrisel tih hi rilru lam natna
(mental illness) nei lo tihna a ni ngawt si lo a. At loh emaw, hlim
lohna hran neih loh emaw, hlauhthawn neih loh tihna a ni satliah
lo. Thu ril zawk a pai tlat. Rilru hrisel tih chu nungchang leh rilru
puthmang dik nei sawina a ni zawk.
Rilru daktawr pante hi thih hreha hreh kan awm thin.
Psychiatry ward-a awm ngai, mahse ‘mi a ward’ emaw ti tlata
awm duh hauh si lo ka tawng fo tawh. Mi a nih duh si lo, rilru
hrisel si lo hi kan tam awm mang e tihte ka ngaihtuah phah ta
viau a.
Mahni tana tha pawh hre lo, duhsaktute duhsakna awka
pawh zawm duh lo, mahnia duhthlanna dik siam thei bawk si
lo, chapo ve viau ringawtte hi mi a an nih loh pawhin rilru hrisel
an ni dawn em ni? Nupui fanaute ei ai zawng zawng in zo tu,
chhungkaw tlakbal vek hnial lo khawpa ruihhlo ngaite hian ‘mi a’
nih chu an hreh khawp! An fing der bawk si lo! Mahni ta ni lo
pawh lak duh zel mai, mi dangte chanai chhuhsaka mi tana
harsatna siam thin, mawi leh mawi lo pawh thlu lova mahni
tanghma chiah ngaihtuahte hian mi a tih chu an duh hauh lo
ang a, mahse an rilru hi a dik dawn em ni le? Thalai, pang dam
luau si, hnathawk peih der si lova ei leh in duh tui ve phian,
incheina uar hlur mai, phunchiar zet si, nupui neih na chang
hre fu, chawm tum der si lote hi mi rilru hisel an ni dawn em ni?
Harsatna kan tawh hma, kan at hma, kan buai hma, kan
rilru a nat hma, kan mut theih loh leh chaw ei tui loh hma,
intihhlum hial kan duh hma chuan mental health hi buaipui turah
kan ruat lem lo thin. Taksa hriselna tura tih tur leh tih theih a tam
ang chiah hian rilru hriselna nei tur hian beih ve a tul. Rilru
tihhahdam dan te, harsatna hmachhawn dan tur te, nun hlim
tak hman dan turte hi zir tham a ni a, zir theih a ni a, a hlawk em
em bawk.
RILRU HRISEL 4.
www.mizoramsynod.org
Tunlaiah chuan kan harh chho ve tan ta a. Depression
tih phei chu mizo tawng ang maiin kan leklam ta a. Kan hre leh
ta lutuk emaw tih mai turin engkim mai hi Depression kan ti ta
lek lek a! Depression chhuanlama hmang a, nu leh pa leh mi
dang vau nana hmang ta hial hial niawm titi te pawh ka hre thin.
Taksa leh rilru hi inzawm tlat a nih avangin natna pawh
an intawm duh hle. Taksa hrisel lohnain rilru lam a khawih tel
thei a, rilru dam loin taksa hriselna a khawih tel. Mizo zingah
pumpui na kan tam hle. Pumpui na hi psychosomatic illness
an tih, rilru leh taksa natna intawm langsar tak chu a ni. Pumpui
na benvawn nei chuan endoscopy ti tlut tlut loin rilru daktawr
pan vat tur a nih zawk chu! Rilru a hahdam a, a hrisel loh chuan
pumpui na a dam tak tak thei lo. Chutiang chi natna dang sawi
tur pawh a tam mai.
MI RILRU HRISEL CHU
Amah a inhre chiang thin : Mi rilru hrisel (mentally
healthy individual) chuan amah a inhre chiang tur a ni. Tunge a
nih? Enge a tih theih? Enge a chakna nia enge a chak lohna
zawng zawng inhrechiangin chumi mil chuan a nung ang a,
hna pawh a thawk ang a, hmasawn tumna nen a theihna a
tipung thin tur a ni. A thiam zawng chu tha takin a ti mai a, a
thiam loh zawng a zep lova, hmasawn erawh a tum thin.
Mahni nihna hi zahpui lo phawt ila, kan nihna ang theuh
hian lang mai ila, hmasawnna tur a awm leh bei zel ila, mi dang
entawn reng renga buaia phili lo hian mahni nihna chiah hi
pawmin nung mai ila a hlimawm ber zawk. Mi dang entawn hi a
pawi lem lo, mahse mahni nihna hloh thak hi a pawi thei. Charlie
Chaplin-a khan lemchan a luchilh tirhah chuan German nuihza
siam thiam lem an entawntir a, a hlawhchham let der! Ama
tihdan leh thiam zawng anga a tih atangin a hlawhtling ta an ti.
Kan tlin tawk, kan phak tawk hian nun tum ila a hlimawm
ber a, hma pawh kan sawn chak ber. Mi dang nen inkhaikhin
dan tha lo avangin ngen loh tur kan ngen a, awh loh tur kan awt
RILRU HRISEL 5.
www.mizoramsynod.org
a. Mahni nih baka lan tum nan thil neih that (material) phena
bihruk kan tum a, mi hmuhsit lohna tur emaw tiin lem kan chang
a. Min hrechiang apiangin min nuih ru lawi si! A hlim theih loh.
Mizo thalai zingah mahni inhrechiang lo, mahni nihna
anga nun nachang hre lo kan tam ang em? Kan chhungkaw
dinhmun thleng hian hrechiangin pawm ila, zak lo leh chapo
loin awm ila, kan hlu mai. Mahni nihna hriat avanga chapopui
erawh rilru hrisel lo zia bawk a ni. Rethei pawh tha taka a retheih
hian an zahawm a, an intihretheih leh lutuk chuan an
khawngaithlak lo zo thei. Hmeltha pawh a intih hmelthat lutuk
chuan ngei an hlawh fo. Mahni nihna chapo pui hi a engzawng
pawhin a awm thei a, chapona hian mi a tichhe thei tih hriat
reng a tha.
A nihnaah a hlim : Khawvelah hian keimahni ang chiah
hi Pathianin mi dang a siam hauh lo. kan zavai hian hlutna bik
nei vek kan ni. Chutah chuan lungawi a tha. Mi rilru hrisel chu a
nihnaah leh a dinhmunah a lungawi a, a hlim mai thin. Mahni
nihna ang loa nun hi a hlimawm tluantling thei lo. Mahni nihna
ang loa nun hi a tawpah a ho tlat zel fo reng a ni!
A in ‘adjust’ thei : Mi rilru hrisel chu hun leh hmun inher
danglam ang zelin a invuah rem thiam a, a mize pui pangngai
erawh chu a hloh chuang lo.Anun kaihruaitu tur principle mumal
tak a nei a. chumi mil chuan a nun a hmang thin. Harsatna
tawh miah loh hi rilru hriselna a ni ngawt lo. Pawhfan kan han
pawt fan a, kan han thlah dula a ngai anga a let leh ang hian
harsatnain a chin viau pawha fan thei tlat, engemaw hnua ngai
awh leh theih hi rilru hriselna chu a ni zawk. ‘Kan nupa kan
inhau ngai lo’ tih lam ni ngawt loin inhauh zawha inngaihdam
leh theihna, thihna leh lunngaihna tawh pawha ngai awh leh
thei hi rilru hrisel chu a ni zawk.
A rilru a thunun thei ( emotionally matured) : Mi rilru
hrisel chu A rilru a puitling a, a thinlung nona leh rilru nemna lai
chu awmze neiin a tilang a, a in control thei thin. A hlim leh
lawmin mawi takin a tilang a, a thinrim leh lungngaihna pawh
hriatthiam awm takin a tilang thei. A over ngai lo. Tunlai kan
RILRU HRISEL 6.
www.mizoramsynod.org
thalai rilru sukthlek hi a over hret chang a awm tein ka hre ve
thin.
Tunlai issue lar tak chu mahni intihhlum a ni. A chhan
lian tak nia lang chu thalaite hian kan rilru so (emotion) kan
control zo lo thin hi niin a lang. Hmangaihna te, thinrimna te,
rilru na te leh lungngaihnate hi kan hneh lo tlat. Pathianin kan
nun hlimna tura min pek, inngaihzawnna leh inlaichinna te hi
min tihlim lotu a ni at thin a, dam chhan tur atana tha tak
hmangaihnate hi kan thih chhan a zawk ta fo mai!
Hmangaihna kan kalpui dan te, rilru na kan tawrh dan
te, thinrima kan chet dan te leh lungngaihna kan hmachhawn
danahte hian mi rilru hrisel chu an hriat khawp. An na lo a ni bik
lo a, mahse an rilru chu an thunun thei tlat. Mi rilru hrisel chu a
rilru a puitling, a saptawng takin, emotionally matured an ni.
Mi dang nen hlim takin : Mi rilru hrisel chu mi dang
nen nuam tak leh hlim takin a khawsa thei a, mi ngeih loh em
em a nei ngai lo. Mi dang leh khawtlang ngaiha mawi nungchang
a nei a, thil chin tha lo a nei lo. Ama tana tha lo leh khawtlang
huat chiah a inham buai ve lo. Mi dang tana tangkai a tum a, a
tangkai zo lo a nih pawhin a hnawksak lo tal thin. Ama phak
tawkah khawtlang leh ram tan hlawk takin a nung a, mi tan
malsawmna a ni fo thin. Mi dang harsatna a hrethiam thin. Mi
thlirna atangin thil a thlir thiam a, mi a pawngpaw dem ngawt lo
a, a hmusit ngawt lo. Mi dang itsik leh elrelna nei lovin mi dangte
lawm leh lungngaihna a tawmpui thin.
Tunlai thalai zingah mi dang nena nun ho thiam lo kan
tam ang em? Mi dang thlirna leh dinhmun tur ngaihtuahpui miah
loa mahni tapchhak zawl atanga, “ Krawsah khengbet rawh, ’ lo
ti ve ta vak vakte hi kan awm thin lo maw? Mi dang nuna lo
inrawlh kim ve vek tum, kan sawi ve tul lem lo leh kan thiam
zawng pawh ni lem lo pawh sawi ve zel mai, fakna lam aia
demna, lawmthu aia vuina aw ka te hi social media lamahte
RILRU HRISEL 7.
www.mizoramsynod.org
hian a va tam em! Mi dang nena kan nunhona a khawih pawi
pha thei ang em le?
Mi dang nena nun ho dan hrisel (Social health) hi hma
kan sawn ngaihna tak a niin ka hria. Taksa, rilru leh thlarau damna
hi chuan sawi a hlawh viau vek tawh a. Social health hi hriselna
tehfung pawimawh tak a ni a, hriselna tehfung a ni tih pawh
ngaihtuah lo kan tam viau mai thei a ni. Dam sen lul, zam hauh
lo, lungngai lem lo, mahse mi tana hnawksak riaute hi mi hrisel
tluantlingah khawvel hian a pawm lem lo.
A mawl lo : Mi rilru hrisel ama kum mil tawkin a hriatna
leh thiamna a hriam tha a. Mawl lo turin a inzir reng peih bawk.
Ngaihtuahna fim tak hmangin thutlukna fing tak a siam thei thin.
Mi sawi apiang leh mi thlemna apiang zawm satliah mai loin
uluk takin a’n ngaihtuah ve phawt a, duhthlanna a siam thin
Duhthlanna siam chunghangah mi mawl leh mi fing chu
an hriat hran thin. Mi mawl chuan duhthlanna a siam dawnin, “
Mi pawhin an ti, a nuam alawm, a chakawm alawm,” tiin a
ngaihtuah thin a. Mi fing chuan, “A dik em? Azahawm em?A fel
em? A thianghlim em? A duhawm em? Athangmawi ang em? ?
A tha em? A faktlak em?” (Philipi 4 : 8) tih ngaihtuah chungin
thutlukna dik a siam thin zawk.
Mi sawi ang apiang zawm mai nun buai theihzia chu
Pafa sabengtung zuar chanchinah kan hriat kha. Mawl hi a pawi.
Mi a enkawlna damdawi hi a awm tha tawh hle a, mi mawl
damdawi erawh a awm lo e! Mahni zirna phak tawk, mahni
seilennna phak tawka fin ve hi rilru hrisel nihna a ni. Lalpa tih hi
finna bul a nih miau avangin sakhaw dang betute ai chuan KTP
member-te hi kan fing zawk tur a ni a, kan rilru pawh a hrisel
zawk ngei tur a ni.
Suangtuahna khawvelah ringawt a cheng lo : Mi rilru
hrisel chu a tak ramah a cheng thin. Mumang leh suangtuahna
ringawt uma phar buai lovin a taka chang thei tur hmasawnna
RILRU HRISEL 8.
www.mizoramsynod.org
leh changkanna erawh mi dang dip si lovin a um zawk thin.
Ngaihtuahna khawvelah ringawt a cheng ngai lo. Duhthusam a
nei a, hmathlir a nei a, chumi thleng tur chuan rilru fimin hma a
la a, a tak a thlen hmain a tak angin a cheibawl ngawt lo.
Finfiahna awm si loa nupuite ringhlel tlat te, miin an er a, an
phiar ru nia hriat tlat te, khawvel pawn lam atang leh computer-
in a control nia inngai tlat te, mahni ngaihtuahna te mi dangin an
hre vek thei a hriat tlatte leh thil dang tam tak hi a tak ram aia
suangtuahna rama changte an ni thin.
“Ka mumangah ka hmu.. Ka rilruah a lang,” tih zawng
zawng thlarau lam thila seng lut a, thleng dik tur ang maia puan
vak vakte hi rilru fel lo zia a ni. Bible kan neih hma chuan
Pathianin mumang hmangin a mite thil a hrilh thin a, a inpuang
thin. Tunah erawh chuan Pastor-te meuh pawh Pathianin
mumang lamah chuan a be ta meuh lo zawng a nih hi! Thlarau
lam thilah chuan Bible-a inziak chin rin mai hi rilru hrisel awm
dan a ni ngei ang.
A huaisen a, lungkhamnain a nun a tibuai lo : Hlauh
neih loh, zam ngai loh, harsatna tawh ngai loh leh lungkham
neih loh hi rilru hrisel tehna tur a ni lo. Mi rilru hrisel chuan hlau
chung chungin a tawn ngam a, zam mahse a tlanchhe ngawt
lo a, harsatna leh hlawhchhamna a tawhin rilru fim takin a
hmachhawn thin. A tihsual leh hlawhchhamnaah vanduai intia
indawm kun mai lovin tal chhuah dan a zawng thei a, a tihsualah
a inzir a, hlawhtling tawh turin a inbuatsaih zawk a, rilru thar
nen khawvel a hmachhawn leh mai thin zawk. Thil hi a
tawngpawng basa ngam (over-confident) ngawt chuang si lo.
Sawiselna a tawhin a haw satliah lo a, rilru zau taka
dawngsawngin inzir nan hman a tum mai thin.
“Ka ti thei ve lo ang..ka hlawhchham ang…nupui pawh
ka hmu ve zo lo ang..ekzamah ka fail mai ang a..kan fate hi ka
thihsan chuan engtin nge an awm ang?” tih vel mai mai
ngaihtuah hian kan zam a, naktuk leh nakuma thil thleng thei
awm zawng zawng ngaihtuah lawka lungkham hian kan phili
thin. Kan rilru a hrisel loh hlauin Lal Isua chuan, “ Atuk atan
RILRU HRISEL 9.
www.mizoramsynod.org
lungkham suh u, a tuk chuan ama tan a lungkham chawp dawn
si a. Ni khat atan ni khat hrehawm chu a tawk a ni,” ( Mathaia 6
: 34) tiin rilru hriselna tur thuruk min lo hrilh daih tawh.
Neitu rilru a pu : A awmna hmun apiangah thlamuang
tak leh him inti takin a awm zel thei a. A telna pawlah a rinawm
a, mi pawhin an ngai na a, mi pawh a ngaina thin. Neitu riru puin
engkimah thahnem a ngai a. vantlang ta chu a ta a nih a hria a,
a enkawl uluk thin. Chhungkua hi a ta neih a, chhungkaw
hmingchhiat hmingthat thu chu a kutah a inghat tel ve tih a hria
a. Neitu rlru puin chhungkaw tan theihtawp a chhuah thin.
KTP member chuan KTP chu a ta a ni tih a hria a, a
tawngpawng sawisel ngawt lo a, a chhungah luhchilhin siamthat
ngaihna laite chu siam that tumin a bei ve mai tur a ni. KTP
member ni si, inkhawm duh hauh si lo, thil tih engahmah tel tha
duh si lo, ral atanga ‘KTP ho hi’ ti ti thinte hi rilru hrisel lo zia a ni.
Mizoram hi kan ram a ni a. Neitu rilru dik pu Mizoram hi
a hmangaih ngei tur a ni. Ram hmangaih tih avanga vai velh
ngawt lam erawh a ni ber lo! Ram hmasawnna kawngah tha
thawh ve a, mizo miui tana tangkai ve a tum tur a ni. Kan tangkai
zo ve ngang lo a ni pawhin hnawksak lo tal ila, chu chu ram
hmangaihna rilru dik tho a ni. Rilru hrisel zia a ni ngai e.
Mahni awmna pawl leh kohhran sawisel reng ringawt,
tel tha peih si loa vui dur dur chi hi rilru hrisel lo zia a ni e.
Rawngbawlna chanvo chelh ngam lo leh ‘a kotu’ kohna pawh
zah duh hauh loa pha kual thin, tling an intih bik vang pawh ni
loa chak lo chunga ‘a kotu’ zah vanga rawngbawl ve hram
hramte sawisel leh zuah zuahte hi rilru hrisel lo zia a ni. A neitu
rilru pu lo thinlung a ni.
Theihtawp a chhuah thin : A hna a tha thei ang bera
thawh a tum a, ropui leh dik famkim anga lan erawh a tum hran
lo. A theihtawp a chhuah tawp mai. Theihtawp chhuah tawh
baka theih piah lam lungkham tlat hi hahna a ni.
RILRU HRISEL 10.
www.mizoramsynod.org
Theihtawp kan chhuah theih a, kan theihtawp bak tih
theih kan nei tawh lo tih hriatna dik leh, tuman kan theihtawp
bak min phut thiang lo tih hriat tlat chuan hlauh tur hi a lo awm
lem lo reng a ni.
A hna a hlimpui a, a lungawi : Mi rilru hrisel chuan ama
hna a hlimpui a, nuam a ti a, a lungnawi mai thin. Theihtawpa
thaa thawh a tum mai a, a thiam loh a zir belh a, mi dang a
rawn hreh lo a, hmasawn a tum thin. Hna thar leh hma thar lak
turah a tlanchhe ngawt lo a, a zam chhe ngai lo. Engkim hi
thiam kim theih a ni lo a, thiam sa pawh a awm hek lo. Zir theih
a ni tih a hria a, a inzirbelh thin.
Sawrkar hna duh a, minister lehkha nen meuha tan
khawh a, hmu ta chenga ai kal lak leh daihte hi rilru dik a ni
dawn em ni? Hna chu hlawh duh vanga thawh ni teh meuh
mahse, thawh phawta thawh hlawh hmuh hi a dik ber. Thawk
loa hlawh hmuh tum ngat phei chu hniam tak a ni. Mahni hna
theuh lungawi leh hlim taka a tha thei ang bera thawh tum hi
rilru hrisel zia dik tak a ni.
Kum 15 kal taa Pu Vanneihtluanga ten KTP General
Conference-a, “Hna lak turah pawh KTP-a inhmang lo ka duh
zawk zar zar,” a tihte kha nuih pui hluah hluah emaw, huata lak
chi emaw pawh a ni lo. Mahni kan inenfiah nana min chona a ni.
Hna lak tur a zawrhnaa, “KTP a inhmang lo” la ti ngam zeltu hi
KTP member-te hian ‘kan tih fuh loh tir’ hma chu hma kan sawn
lo hle tihna ani ang. Kan rilru hi a hrisel chuan Pu Vanneihtluanga
hi a la zak khawp ang! A zah hun hunah hmana a campaign-na
kha a hlawhtling ta tih hriain hlim takin a hna zawrhnaah, “KTP
member rinawm duhsak bik an ni ang,” tiin a thlak ngei ang
maw le!
Mi rilru hrisel chuan hun hlutna hriain hun a vawng dik
bawk. Kohhran huang chhungah hian hunbi kan la vawng dik
deuh. bak hian tan huna kan tan thei lo a nih chuan inenfiah kan
ngai e.
A inring tawk : Mi rilru hrisel chuan mahni a inring tawk
a, a eng zawngin thil a thlir fo a, hma thar lak turah huphurh ve
RILRU HRISEL 11.
www.mizoramsynod.org
thin mahse a tlansan ngai lo a, huaisen takin a hmachhawn
thei thin. Mi rilru hrisel chu a tawmna ngaiah a thiam bel sa
chauh tiin a tawmsen reng ngai lo. Thil thar, chona thar, a
hmachhawn ngam thin.
Mahni insit hi a pawi thin. Tumah hi famkim kan awm lo.
Thei ve loa inhria, tling ve loa inhriat avang hian kan chan tur tha
tak te hi kan chan loh phah thei. Cho loh en, phu loh en, theih
loh tura kan ngaihsa ngawt thinte avangi hian kan chan theih
turte hi kan chan loh phah fo dawn asin!
Ti ve ila, bei ve ila, tum ve ila, kan hlawhtling vek kher lo
ang. Mahse hmasawnna zawng kan nei khawp ang. David
Zohmangaiha khan, “Himalaya tlang zawng a sang em mei,
keini lawn chhuah chi rual a ni lo,” tiin Vaipuanpho leh Phawngpui
tlang velah tap tap mai sela chu khawvel mi ropuite zingh chhiar
tel ni hauh lo ang.
Min rawn pantute tawngkam lar tak pakhat chu, “Ka ngam
lo,”tih hi zuk ni a! Ngam loh kan ngah lutuk chuan hma a sawn
thei lo.
Sexah pawh : Sex hi mihring nuna pawimawh, mut leh
ei leh in tluk zeta hlu a ni. Khum laizawl nun ringawt ni lo,
inlaichinna hlimawm sawina a ni tel. Hlim tak leh thianghlim
takin ngaihzawng a nei a, a hun leh hmun nghakin a dawhthei
a, a inthunun thei a, harsatna bik a nei lo. A hlimpui tawk leh a
kawppuite tihlim tawkin a che thei.
Kan rilru hahna tam tak hi chu sex kaihhnawih hi a ni
chiang khawp. Dawhtheihna kan nei lo a, inneih hnua hman
turte hi inngaihzawn laia tih zawh vek kan duh zelte hian rilru
hahna a siam tam lutuk.
Sex-in a hrin naupaite hi nupa kara pai a nih chuan a
hlimawm em em a, mi dang hrilh tak kan chak a ni ngai a. A hun
loa rai erawh zawng lungngaihna, zahna, manganna thlentu a
RILRU HRISEL 12.
www.mizoramsynod.org
ni e. Zep a ngai a, zep rei theih lohin a dul lam a kawh tual tual
mai si. Nupa kara nau pai hian an dul thang hi an chhuang a,
khawlaiahte hian zak hauh loin an kal sawi luai luai mai a nih hi!
Thil dik hi zahpuiawm hek loh!
Nupa ah chuan sex hi hlim taka hman nei tur a ni. Tirkoh
Paula pawhin, “Pasal chuan a nupui hnenah a chan tur tawk
chu pe rawh se; chutiang bawkin nupui pawhin a pasal hnenah
a chan tur tawk chu pe bawk rawh se’ ( I Kor. 7 : 3) a tih kha. Mi
rilru hrisel chuan mahni lam chakna leh duhna ngawt ni loin a
kawppui rilru hlimna a ngaihtuahpui ngei tur a ni. Chuti ni loa
mahni duh hun hun ringawt, mahni duh chen chen ringawt, a
lehlam rilru puthmang ngaihtuahpui duh miah loh hi rilru hrisel
lo zia a ni.
Sex chungchangah hian sawi tur a va tam em!
Nun inbuk tawk a nei : Mi rilru hrisel chuan hnathawh,
hahdam leh intihhlim hun a insiam thiam a, nun inchawih tawk
takin a hmang thei. Taima takin hna a thawk thin a. Athatchhe lo
a, a awmawl satliah ngawt ngai lo. Hnathawh reng erawh a
hahthlak em avangin hahdam hun neih ngei tur a ni. Pathianin
hahdamna hun kan mamawh tih hriain hahdam nan zan min
siam sak. Chhun lama hnathawk peih si lo, zan lama mut tum
bawk si lo nun hi a hlim ngai lo. Mahni nuam tih zawng, kan
hlimpui tur hi tih ve zeuh zeuhte hian rilru a tihrisel thin. Inkhelh
te, thiante nena outing te, chhungkaw picnic te leh thlalai leh
kohhrana inhmante hi nun tihhlimna (recreation) hrisel a ni.
Hnathawh, hahdam leh intihhlim hi a inzat chiah tur tihna erawh
a ni lo.
Psychiatrist ropui ber Isua
Lal Isuan rilru hriselna a ngai pawimawh hle. Lal Isua
zirtirna thu zawng zawng hi rilru lama kan hriselna tur, vanram
kaina tur thu a ni. A zirna thu bakah a takin rilru lama harsatna
neite a ngai pawimawh hle.
RILRU HRISEL 13.
www.mizoramsynod.org
Bethesda dil kama damlo a tihdamna thu kan en chuan,
kha dil kama damlo che thei mang lo, a taksa damna beiseia
mu reng kha ‘Tih dam i duh em?” tiin a zawt a. Zawhna mak tak
a ni. A saptawng lam kan en chuan, “Do you want to be made
whole? Siam pumhlum that leh vek i duh em?” a tihna a ni e an
ti. A nat rei tawh avang emawin a taksa mai ni lo, a rilru leh
thlarau zawng zawng a dam lo tawh tih a hmu. A taksa natna
chauh tidam mamawh ni se, “Tho la, i kein kal rawh,” tih ve mai
theih a ni ngei ang. Mahse kha pa rilru dik tawh lo, vui thinlung
pu, hlim thei lo, mi dang dem nghal pung pung mai kha mi dang
nena an inlaichinna pawh a chhe tawh a ni mai thei! Mi chunga
thinrim ul tawh mai kha a thlarau nun pawh a ngaihtuahawm
hle mai thei a ni. Chuvang chuan, a taksa, a rilru, a thlarau leh
mi dang nena an inlaichinna zawng zawng kha siam thatsak
leh vek a duh miau avangin he zawhna hi a zawt a ni.
Rilru, taksa leh thlarau inzawm dan leh an dam kim a
ngaihzia hretu Isua hi Tidamtu ropui, rilru damna
ngaipawimawhtu ‘Psychiatrist’ ropui ber chu a ni!! Khawvel rilru
daktawr-te hian tihdam theih loh, chhawk theih loh an ngah em
em! Mahse Lal Isua chuan, ‘Nangni thawkrim leh phurrit phur
zawng zawngte u, ka hnenah lo kal ula, keiman ka chawlhtir
ang che u’ ( Mathaia 11: 28) a ti thei ngat a ni. Tu daktawr mahin
he thu hi an sawi ve ngam lo ang.
Tunge phurrit phur lo awm? Tunge mangang ve ngai
miah lo? “Piangthar chu a lungngai tur a ni lo…piangthar chu a
zam tur a ni lo, piangthar chuan depression a nei tur a ni lo,
depression hi setana hnathawh a ni, kawchhunga ramhuai lut
thil tih a ni,” tihte hi mi thenkhat thahnemngaiin an sawi thin. A
dik lo. Amah kan zui Lal Isua ngei pawh kha a lungngaiin a lo
mangang ve tawh a. “Ka rilru a lungngaii em em a, thihna khawp
hial a ni, min venpui rawh u,” tiin a zirtirte a ngen ve asin! (Mathaia
26:37). Hruaitu ropui Mosia kha a depressed ve a, thih a duh ve
hial asin! (Numbers 11:14) Zawlnei ropui Eliza pawh a mangang
a, Juniper thing hnuaiha khan thih a dil ve a nih kha! ( I Lalte 19
: 4) Pathianin, “ Lei chungah hian amah anga famkim, mi ngil,
RILRU HRISEL 14.
www.mizoramsynod.org
Pathian tih mi, thil tha lo laka insum thei tumah an awm lo,” a tih
hial Joba (Joba 1:8) pawh khan a thil tuar a rapthlak em avang
khan depression a nei ve alawm. (Joba bung 3 chhiar chiang
teh). Thalaite hlim tur min chah ngun bertu Thuhriltu pawh hian
Depression a nei chiang khawp! Thil engkim hi ho a ti a,
(Thuhriltu 1 : 2), thil zawng zawng hi ninawm a ti a, ( 1: 8), nun
hi a hua a, engkim mai hian an tilungngai a, (2 : 17), a thinlung
bei a tidawng ta hial a nih kha ( 2: 20).
Mahse Pathian tih mi, Pathian hre tlat ho chuan auh tur
dik an au a, tawngtaina tur dik hnenah tawngtai dan tur dikin an
tawngati a, an harsatna leh manganate an paltlang thei alawm.
“Pathian tih rawh, chu chu mihring zawng zawngte tih tur a ni
mai’” tiin rilru hrisel tak pua hlim taka kan nun kan hman theihna
tur thuchah hnuhnung min hnutchhiah zawk a ni. Lalpa tih chu
finna bul a ni miau a, mi fing chu a rilru hirsel ngei ngei dawn si a.
__________
PART II
RILRU HRISEL NANA KAN TIH TUR
Rilru hrisel kan neih theih nan, ni tin nuna kan inzir theih
dan tur tlem han tar lang ila. Sawi kim tak tak sen erawh a ni lo
ang.
Taksa hriselna ngaihpawimawh tur. Taksa leh rilru hi
a inzawm tlat. Taksa in fit zek zawkte rilru hi a hrisel duh bik.
Rilru helhkam ngah leh harsatna nei ten taksa natna an nei duh
bawk.
Taksa insawizawi hi uar tur a ni. Insawizawi hian chuap
leh lungte a tihchak bakah endorphin an tih mai, kan rilru
tizangkhai thei leh min tiphur thei chemical chu thluak atangin a
siam chhuak thei. Lungngaihna, lungkham leh hlauhthawn bakah
nun nguina hnehna tha tak chu insawizawi hi a ni. Kawtkaia
motor dah, tawite kalna turah pawh scooty ken tum zel, thu
RILRU HRISEL 15.
www.mizoramsynod.org
chunga hnathawk, zing mu rei thin ho hi kan insawizawi tlem
khawp. Ni khatah darkar chanve tal insawizawi a tha.Ahranpaa
hun kan nei lo a nih pawhin lrthei tel loa kal phak chinah tal hian
kea kal tum hram ila. Inkhawm kawng leh kan len velnaahte
hian pen hnelh hnelh lo hian kal chak ve tur a ni.
Hna thawh tur : Hnathawh hi rilruin a ngeih.
Thawkchhuak nun, nun tangkai apiang an hlim. Mi tih sa, mi
thawh sa rin ringawt hian rilru a hlim thei lo. Nula tlangval
lehkhazir tawh lo, hnathawh tur hre mai si lo tan inhlawhna tur a
awm. Mi in saa inhlawhfak te, mi awmpuia tan te hreh lem tur a
ni lo. Singapore ah chauh mi ina awm duh, Mizorama mi awmpui
nih zah leh tlat site hi a fel lo. Tih tur dang kan ti hreh a nih
pawhin awmpui nei hian ban ila, kan awmpuite thawh ang kha
keimahni inah thawk mai ila, hna kan nei ve a ni mai alawm!
Hlawh kan nei ve a ni mai alawm! Kan hlim zawk dawn bawk
si.
Hahchawlh ve tur. Mut that tur. Mut hi kan chakna lak
tharna a ni. Hah taka thawh reng hi a hahthlak ve a nia.
Ei leh in tihthat tur. Ei tur leh in tur hrisel hi kan rilru leh
taksain a mamawh.
Ni lum ai tam rawh. Ni eng hian rilru a tithawveng a,
min tihlim thei. Thlasik ni tawi laia Depression nei chite zuk
awm a! A hranpaa nia i inpho hman lo a nih pawhin insawizawi
pahin, hnatlan pahin, huan a kal pahin, feh pahin nilum a ai pah
theih.
Rui suh : Zu, ruihtheih thil dang leh mei zial zukte hian
thluak an khawih chhia a, thluak hi rilru awmna a nih avangin
rilru a tichhe thei.
Hriatna panga duat rawh : Kan hriatna panga – mit,
beng, lei, vun leh hnarte hi duat tur. Hmuhnawm i tih te,
ngaihnawm i tih te, tui i tih te, nuam i tih te, rimtui i tihte hi ngai
pawimawh ve rawh. Heng kan hriatna ho hi an hah ve thei, an
duhzawng khilai ve tur a ni. Mahse rilru kaihruai tha thei lam ni
RILRU HRISEL 16.
www.mizoramsynod.org
hram se! Ka mitin blue film a enchak, kan khilai teh ang tih lam
zawng rilru hrisel lohna bul a ni zawk!
Tangkai ve rawh : Hlawh hmuh nan kher loa hnathawh
hian kan thinlung a hlim a, rilru a nuam a, kan inchhuang ru thin.
Chu chu kan rilru hian a ngeih. Mi dang tan tangkai la. Hnatlang,
khawtlang thil, kohhranah inhmang ve la. Mi tanpui hi rilru hian a
ngeih.
I hlimpui tur thil tih ching ve la. Nuam tih avang liau
liaua thil tih hi a tha ve. Hahdam hun insiam ve la. Infiam hun
insiam ve rawh. Engto nei hauh loa hun thawl neih ve zeuh
zeuh hi rilruin a ngeih.
Lawmna tur zawng rawh : Thil lawmawm i tawnte
ngaihtuah tam la. Mi sualna te, thil dik lo te, lungngaihna lam te
aiin mi thatna te, thil tha te, lawmna tur lam ngaihtuah hi ‘practice’
la, zir theih a ni. Hawi vel la, lawmna tur a tam lutuk. Lawm
lohna tur ringawt ngaihtuah hi a awl viau. Ngaihtuahna chhe
zawk a lo luh veleh ngaihtuah dan tha zawk a awm em tiin thlir
dan dang zawn tur a ni.
Thil thlir zau rawh. A hrehawm leh nuam lo ngawt thlir
chuan nun hi a hahthlak. ‘Min tihlumtu a nih loh chuan min
tichaktu a ni,’ tih thufing pakhat a awm. Harsatna te, buaina te
kan tawh hian, kan thihpui a nih si loh chuan nakin zela min
tichaktu a lo ni ngei thin.
Thian kawm rawh. Ina tawm reng a, mahni pindan
atanga tihfel mai theih hi a tam khawp. Tunlai phei chuan bazar
kal ngai loin on-line in thil tam tak a chah theih a, mahni bed
room atangin nula a rim theih ta. Mahse rilru hrisel tur chuan a
taka mi bula awm a, titi a, nuih ho te a tha. Computer leh phone
ringawta thian kawm loin, hmaichhanah thian kawm ang che.
Titi ve rawh : Chhungkaw chaw ei lai ten tawng ve la,
nuihzate siam ve la, nui ve bawk bawk la. Chaw ei khamah
chhungte bualahte thu vein I thil tawnte sawi ve siam siam rawh.
I harsatnate mi dang hrilh hreh lo la. In titi dun avanga thil tha
RILRU HRISEL 17.
www.mizoramsynod.org
zawk chhuak hluai tur a awm loh pawhin rilru insawithawl ve
hrim hrim hian min chhawk thei.
Engkim i ti thei lo tih pawm teh : I tih theih piah lam tih
hram tum suh. I tlin bak thawk kher suh. Engkim hi kan chingfel
vek thei lo. Kan theih loh na na na veoi tlatte hi a sawt lo.
Lungkham nei lo tura Isua zirtirte kan ni. Tunge lungkham avanga
mahni dung lam tawng khata tisei thei awm?
Ngaidam rawh : Khawvel famkim lova chang kan nih
miau avangin tihsual chang a awm thei. Mi dang ngaihdam hi
zir la, mi kan ngaidam hian kan dam! Kan ngaihdamte an dam!
Pathianin min ngaidam bawk!
Fiamthute thawh ve teh: Tak ngul reng mai, muk run
reng hi a hahthlak. Pumpui na a chhuak duh! Fiamthu ve la,
uang ve la, hoh nite pawh nei ve teh. Mi fiamthuahte nui ve la.
Inti engemaw taka fiamthu engemaw deuh hlek haw zel, nui
tha duh lo, whatsapp velah pawh mi dang khap tum hramte hi
rilru te zia a ni. Fiamthu tha lo sawi ve rawh tihna erawh a ni lo.
I rilru zau ve rawh se tihna mai a ni e.
Tanpuina zawng hreh suh : Kan ram dinhmun leh kan
rilru puthmang tlangpui han thlir hian hmasawnna tur kan nei.
Rilru lamah harsatna kan nei a nih chuan tanpuina kan zawng
hreh tur a ni lo. Tanpuina mamawh lo mihring kan awm lo a,
tanpuina dik hian min chhanchhuak thei si. Khawvela mi thiam
kan tihte hnen kan kal duh lo a nih pawhin rilru lam daktawr
ropui ber, mi dang hriat hauh lova tupaw’n kan pan theih
Psychiatrist ropui ber Lal Isua a awm. Kan manganna leh
lungngaihna zawng zawng a hnen thlen turin min sawm a ni.
RILRU HRISEL 18.
www.mizoramsynod.org
_____________
PART III
RILRU LAM NATNA (MENTAL ILLNESS)
Rilru lam natna, mental disorder hi thil thar a ni lo.
Thiamna sang zelah a natna awmzia leh a hmingte an vuah
chiang thiam chho zel a ni mai. Bible (Thuthlung hlui) ah pawh
a lang nual. Lal Nebukanezara chu ramsa ang maiin a khawsa
(Daniala 4:33). He a natna leh a awmdan hi tun laia Psychiatrist
hovin Psychosis an tih ang hi a ni mai. Lal Saula, Israel lal ropui
pawh kha rilru buai chang nei a ni. Aat a chhuah tum phei chuan
Davida pawh thah tumin feiin a khawh vak mai a nih kha. A
awmdan chhui chiangtute chuan Manic-Depressive Psychosis
(Bipolar Disorder) niin an sawi. A thih dan pawh mahni intihlum
(suicide) a ni ( I Samuela 31:4). Juda Iskariot-a pawh a inawkhlum
bawk (Mathaia 27:3-10). Heng bakah hian rilru puthmang dik lo
chi hrang hrang, Mental Disorder-a awm thin- hlauhthawnna
(anxiety), thinrimna, inngeihlohna, itsikna, thikna, duhamna,
mahni hmasialna, mahni inthunun zawh lohna, uirena, zu leh
sa duh na, dawt sawina, tharum thawhna leh a dang tam takte
Bible-ah kan hmu tam hle.
Rilru buaite kan hmuh dan hi a dang thluah mai. Hmanlai
chuan rilru buaite chu eng thlarauin emaw a luhchilh niin an
ngai lian hle a. An awmdan leh tawng hmang atangin thlarau
tha leh thlarau sual luhchilh angin an thliar hrang tawp thin. Rilru
lam buaite chuan thiltihtheihna engemaw tak neia an rin avangin
an zah a, an hlau bawk a, an tibuai ngai lo. Hei vang hian Davida
pawh kha Gath lal Akisia lak atanga a nun chhan nan a a der
chiam mai ( I Samuela 21:12-14).
Damdawi lam thiamna sang zelah he ngaihdan hi chu a
bo tial tial a, thlarau sual hnathawh lam ni lovin thluak hnathawh
fel loh vang a ni tih a lang chiang tulh tulh. Tunlaiah pawh rilru
lam natna neite kan hmuh dan a la dik tawk lem lo. Mental
RILRU HRISEL 19.
www.mizoramsynod.org
Hospital emaw, Psychiatry Ward-a awmte emaw chu danglam
leh rapthlak em emin kan ngai. Sam thur be bu, bal tak tak, kal
deuh chhur chhur, phun deuh nuah nuah, nui deuh vur vur,
Napoleon-a emaw inti deuh vek niin kan ngai.A thente phei chu
hlauhawm tak, engkhaw sawi set set lova bula awm apiang
khawng thlu thuai duh mai nin kan ngai. Kan tih a, kan hlau thin.
Amaherawhchu, chutianga awm chu rilru natna zinga tlemte
chauh an ni. A tam zawkte chu mi pangngai intihote laka
danglamna hriattur awm chuang mang lo an ni zawk.
Rilru daktawrte hnena inentirte chu mi a niin kan ngai
zo vek a. A enkawtute pawh ‘mi a daktawr’ kan ti mai thin. Rilru
natna hi a chi hrang a tam hle a. Mi a han tih mai tur awmte hi
chu a tlem zawk an ni a. He kan tawngkam hman uluk loh vang
hian a mamawhtu tan pawh pan a inthlahrunawm a, a zahthlak
thei hial.
Rilru lam natna neih chu thil zahthlak, mahni rilru pawh
thunun zo lo thawmhnaw niin kan ngai bawk a. A thente phei
chu an awm herh leh an sual bik vanga na, engemaw duh neih
vanga na der nin kan ngai hial. Rilru hi thil mak tak, hriatthiam
harsa tak a ni a. A nat theih na chhan hi thil tam tak a awm.
Zahthlaka lak chi a ni lova, awmherh leh sual avang a ni ngawt
bawk lova, tihluih pawh a ni ngawt hek lo. Heng ngaihdante kan
neih avang hian rilru natna kan ngai thutak lova, enkawlna lam
pawh kan hmanhmawh lo deuh. Kan inhlamchhiah chhung hian
nunna hial a chan theih tih hria ila, tanpuina zawn thuai a tha
ber a ni.
Rirlu lam natna hi mi dang chanturah kan ngai a ni mai
thei. A natna neite pawh mi nep te te, mi nuihzatbur mai mai an
ni emaw kan ti ngawt ang e. Rilru natna hian lal a zuah lova, mi
rethei a kan lova, mi ropui a thliar chuang lo. Persia lal ropui,
Cambyses-a pawh kha zu ruih hmang, mi a ang maia khawsa
thin a ni a. Greek thawnthu ( a tak a ni em ka chiang lo) a mi
chak hmingthang Hercules-a pawh phungzawl thin, a thawh
nasat ber tum phei chuan a fate pahnih, a unau fate pahnih, a
thian tha ber leh a zirtirtupa te a that hial a ni. Socrates-a te,
Alexander Ropuia te, Julius Caeser-a te pawh mental disorder
RILRU HRISEL 20.
www.mizoramsynod.org
nei niin an sawi. England lal George III pawh at chang nei (Manic
episode nei thin) a ni. French mi ril Jean Jacques Rousseau-a
pawh khan ngaihdan dik lo pui pui, mi reng reng hian amah do
leh hua, a chhiatna tura thil ti niin a ngai thin. Hla phuahtu ropui
Mozart-a pawh khan Requiem a phuah vel laiin a miin turin an
hrai tlatin a inngai. Beethoven pawh kha pa rethei ve te a ni a,
hetiang rinna dik lo hian a tibuai nasa a, a chenna a thlak kual
sek a, a rualin in pali te a luah thin. Hla phuah thiam Keats-a
pawh natna khirh nei tlata inhria, Hypochondriac a ni a; chhan
awm lem lova nuih leh tah vakte pawh a nei thin an ti. Abraham
Lincoln-a te, Sigmund Freud-a te ngei pawh Depression nei an
ni a. Zanriah hnuhnung kil lai lem ziaktu Leonardo Da Vincy te,
lehkhabu ziaktu larAgatha Christie te pawh phungzawl (Epilepsy)
nei an ni. Mahse heng mite hi an zahpuiawm lova, an
hmuhsitawm loh hlawm teh asin!
Rilru lam natna tam zawkte hi chu enkawl ngai leh enkawl
theih a ni tih pawh kan hre lo a ni mai thei. Chuvang chuan heng
mental disorder chungchang hi kan inzirtir tam a, kan hriat tam
a tul hle tawh a ni. Tanpuina dika kan inpuih thuai chuan mi
tangkai lo tur kha mi tangkaiah an chhuak thei a, mi a tur a a lo
thei a, thi mai tur kha rei tak hlim takin a dam leh thei si a.
Rilru natna (Mental Disorder) chi hrang lar zual
Rilru lam natna hi chi tam tak a awm. A langsar zual
tlem lo tar lang ila:
1. Organic Mental Disorder : Thluak natna avanga rilru
lama harsatna, lua hliam tawrh avang te, thluaka ser
leh bawk awm avang te, thluak sawng avangtea rilru
lama harstana awm thin chi hrang hrang. Tunlaia kan
hriat lar tak Alzheimer’s Disease leh a dang tam tak.buai.
2. Alcohol & Substance Related disorder : Ruihtheih thil
avanga harsatna chi hrang hrang, rui buai, nghei buai,
ngawl veil eh a dangte
3. Schizophrenia, etc. : ‘Mi a’ kan tih ber ho ang chi hrang
hrang. Ngaihdan leh rin dan dik lo, hriat dan dik lo,
RILRU HRISEL 21.
www.mizoramsynod.org
nungchang buai chi. Bible-a Gerasin ramhuai zawl Nuaia
ang chi kha a langsar zual. Nungchang dang buai lem
lo, mahse ngaihdan dik miah si lo dik tlata hria, miin
phiar ru, rel, veh, enthla etc a inhria. Hmuhpui ve theih
si loha betu nei tlat, mi dang hmuh ve si loh hmu tlat te
an awm thin.
4. Mood Disorders : Rilru puthmang danglam. Chi hnih a
awm. Chi khat chu kan hriat lar tak Depression - Ngui
leh hlim loh, chau ngawih ngawih, mu thei lo, chaw ei
thei lo, beidawng, rilru na etc. Chi hnihna chu Mania -
hlim em em, tawng duh, ropui leh chak riaua inhria, thil
phal, pawisa hmang, lerh etc.
5. Anxiety Disorders : Chi hrang hrang a awm. Alar zualte
;
(a) Phobic Disorder- hlauh nei an ni mai, eg.
Rannung hlauh, khawpui ri hlau, thisuk nei. Hei
hi Mental Disorder zinga a tam ber a ni.
(b) Panic Disorder : Vawilehkhatah hlauhna a lo
thleng thut a, lungphu a rang a, thawk a har a,
awmte a na a, an chiai thin.
(c) Generalised Anxiety Disorder : Hlauh ber sawi
tur pawh hre bik loa hlauhthawnna nei tlat, thil
tha lo, hriat si loh engemaw thleng mai tura hriaa
hahdam thei lo, tang hru reng mai, hlim si lo.
(d) Obsessive-Compulsive Disorder : Thil
ngaihtuah nawn chiam chiam, ngaihtuah duh
miah loh rilrua rawn awm nawn tlut tlut, mitthlaa
engemaw duh loh zawng tak lang tlat, bal riaua
inhriaa kut sil sek, inbual sek, insu nawn sek,
thil hmuh apiang chhiar ru zut zut, rinhlelh tlat
avanga engemaw check nawn sek leh a dangte.
(e) Acute Stress Reaction : Thil rapthlak tak tawn
avanga rilru buai thut, chiai, chiang lo, vai, a riai.
RILRU HRISEL 22.
www.mizoramsynod.org
(f) Post Traumatic Stress Disorder : Thil rapthlak
tak tawn hnu fea buai zui, mang phan zui,
mitthlaa hmuh nawn fo, etc
(g) Adjustment Disorder : Nun phunga thil thleng thei
pangngaia (awmhmun sawn, sikul sawn etc)
invuah rem thuai theih loh na avanga rilru lama
harsatna, zamna, hlim lohna
(h) Dissociative (Conversion) disorder : Thil thleng
theihnghilh vek, kalna chin hre lova vah chiam,
che lo chang lova mut tlat, zel anga awm, taksa
chetna, khurh leh inthin vak vak, mize hrang neih.
Rilru hah rukna neih avanga nikhaw hre lo ang
mai awm, thaw hah vak vak, khawng, tlu etc
(i) Somatoform Disorder : Taksa natna chi hrang
hrang, natna engamaw neia inhria, lung leh
chuap etc tha lo nia lang, khawl leh thil danga
enfiah vek hnua engkim tha si, mahse
insawiselna reh chuang si lo
6. Eating Diosorder : ei leh in dan danglam, buai
7. Sleep Disorders : mut theih loh, mut chhuak reng,
mumang tha lo, maimizial etc
8. Sexual Dysfunction – Pa thei lo, nu thei lo, zo hma lutuk
etc
9. Personality Disorder: Mize danglam
10. Habit & Impulse Disorder : Chin tha lo, sim hleihtheih
loh, pawisa thap, kutkem nei, sam pawt pawt etc
11. Gender Identity Disorder : Mipa leh hmeichhia nihnaa
buai, nih loh zawk nih chakna
12. Sexual Preference Disorder: Tisa chakna dik lo, chak
loh tura ngaih chak tlat, tiphurtu danglam riau.
13. Mental Retardation : rilru thang muang, lehkha thiam
thei lo, rualpuite phak lo, rualbanlo
RILRU HRISEL 23.
www.mizoramsynod.org
14. Childhood Behavioural Problems: Naupang than phung
fel lo, awm hle hle thei lo, harh lutuk, nungchang tha lo,
luhlul, thil sual ti fo, zawngsihsiamsual, taksa khawilai
emaw che sawk sawk.
Kan rilru puthmang hi a inthlak kual reng a. Kan hlim a,
kan tap a, kan ngui a, kan zam a, kan hlau a, kan thlate a muang
leh viau thin bawk. Mahse heng rilru inthlak velte hian rei tak an
awh meuh lova, nunphung pangngai a tikhaihlak ngai meuh lo.
Chu chu mihring nihphung pangngai (normal) a ni. Pangngai
(normal) kan tih leh pangngai lo (abnormal) inkar hi zimte a ni
a. Thliar thiam a harsa fo.
Kan khua a sik emaw, na engemaw kan neih chuan enge
a nih tiin kan phi ruai thin a. Thisen lak thuai kan duh a, X-Ray
leh Ultrasound te kan lam chuk thin. Kan pangngai leh pangngai
loh kan hre duh a ni. Hetiang tho hian engemaw rilru puthmang
danglam hlekah hian in check up ching ve ila, rilru lam harsatna
tanpui thiamte pan thuai nachang hre ve tawh ila hmasawnna
ropui tak a ni ngei ang le.
______________
Test yourself
WARNING SIGNS OF POOR MENTAL HEALTH
1. I rilru a hah reng em? (Are you always worrying?)
2. A chhan hriat mang si lohvin chik taka thil ngaihtuah
(concentrate) har i ti thin em? ( Are you unable to
concentrate because of unrecognized reasons?)
3. Chhan tha tak awm si lovin i ngui viau thin em? (Are you
continually unhappy without justified cause?)
4. Ho te teah i thinrim fo thin em? ( Do you lose your temper
easily and often?)
RILRU HRISEL 24.
www.mizoramsynod.org
5. Muthilh theih lohnain a tibuai fo che em? ( Are you
troubled by regular insomnia?)
6. I nun tibuai khawpa rilru hlim leh ngui inthlak inthlak i nei
thin em? (Do you have wide fluctuations in your mood
from depression to elation, back to depression, which
incapacitate you?)
7. Mi zinga awm i ning ngawih ngawih reng em? ( Do you
continually dislike to be with people?)
8. I fate thawm bengchheng i ngaithei lo fo thin em? ( Do
your children consistently ‘get on your nerves’?)
9. I nunphung panngai tihbuai a nihin i rilru a nain i lungawi
lo vak thin em? ( Are you upset if the routine of your life
is disturbed?)
10. Thil reng reng ningin i thinrim ul reng mai thin em? (Are
you ‘browned off’ and constantly bitter?)
11. A chhan mumal awm lovin i hlau thin em? ( Are you
afraid without real cause?)
12. Mi dangte aia dik bik niin i inngai deuh tlat thin em? ( Are
you always right and other persons always wrong?)
13. Daktawr-in a chhan an hriat theih mang si loh na neuh
neuh i nei thin em? (Do you have numerous aches and
pains for which no doctor can find a physical cause?)
Rilru lama mi thiam, William C. Menninger-a chuan a chunga
zawhna pakhat tal khi “AW” tia i chhang chiah thei a nih chuan
rilru hriselna kawngah tanpuitu i mamawh niin a sawi.
________________
RILRU HRISEL 25.
www.mizoramsynod.org
NOTES

More Related Content

Similar to MENTAL HEALTH TITLE

EBCC Bangalore | Connection July 2014
EBCC Bangalore | Connection July 2014EBCC Bangalore | Connection July 2014
EBCC Bangalore | Connection July 2014ConnectionEBCC
 
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)Mahruaia Colney
 
12.02.2023 Siloam.pdf
12.02.2023 Siloam.pdf12.02.2023 Siloam.pdf
12.02.2023 Siloam.pdfRRalte1
 
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014ConnectionEBCC
 
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.touqeerabbas
 
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)Shakti Savarn
 
Planning: Islamic perspective
Planning: Islamic perspectivePlanning: Islamic perspective
Planning: Islamic perspectiveazeez luthfullah
 
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jaye
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jayeKahin aah ban ke lab per tera naam aa na jaye
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jayeBeeshaaa
 
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdf
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdfinsights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdf
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdfKankshiMalavi
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013Joseph Saia
 
Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010lalnunsanga
 
Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010lalnunsanga
 
Admi, Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?!
Admi,  Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?! Admi,  Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?!
Admi, Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?! maqsood hasni
 
Bengvarna 14 november 2010
Bengvarna 14 november 2010Bengvarna 14 november 2010
Bengvarna 14 november 2010lalnunsanga
 
BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011lalnunsanga
 
BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011lalnunsanga
 

Similar to MENTAL HEALTH TITLE (20)

EBCC Bangalore | Connection July 2014
EBCC Bangalore | Connection July 2014EBCC Bangalore | Connection July 2014
EBCC Bangalore | Connection July 2014
 
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)
Nl R.Lalbiakchhungi Chanchin (Khawvel Sunday School Ni)
 
12.02.2023 Siloam.pdf
12.02.2023 Siloam.pdf12.02.2023 Siloam.pdf
12.02.2023 Siloam.pdf
 
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014
Connection EBCC Bangalore Monthly Newsletter | April 2014
 
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.
Aseeb,Saya,Jinaat Or Bandish,Aasebi Bandish.
 
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)
The 5 sec rule - Mel Robins (Hindi Summary)
 
Mizo - The Epistle of Ignatius to Polycarp.pdf
Mizo - The Epistle of Ignatius to Polycarp.pdfMizo - The Epistle of Ignatius to Polycarp.pdf
Mizo - The Epistle of Ignatius to Polycarp.pdf
 
Planning: Islamic perspective
Planning: Islamic perspectivePlanning: Islamic perspective
Planning: Islamic perspective
 
Mizo - Letter of Jeremiah.pdf
Mizo - Letter of Jeremiah.pdfMizo - Letter of Jeremiah.pdf
Mizo - Letter of Jeremiah.pdf
 
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jaye
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jayeKahin aah ban ke lab per tera naam aa na jaye
Kahin aah ban ke lab per tera naam aa na jaye
 
Hruaitu 1.1.2017
Hruaitu 1.1.2017Hruaitu 1.1.2017
Hruaitu 1.1.2017
 
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdf
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdfinsights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdf
insights-and-implications-a-comprehensive-review-of-mental-health.pdf
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 17, May 20, 2013
 
110514
110514110514
110514
 
Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010
 
Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010Bengvarna 7 november 2010
Bengvarna 7 november 2010
 
Admi, Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?!
Admi,  Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?! Admi,  Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?!
Admi, Janwar ya os ki koee taraqi’yafta surat hai?!
 
Bengvarna 14 november 2010
Bengvarna 14 november 2010Bengvarna 14 november 2010
Bengvarna 14 november 2010
 
BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011
 
BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011BENGVARNA 6 MARCH 2011
BENGVARNA 6 MARCH 2011
 

More from Joseph Saia

Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012Joseph Saia
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 18, June 29, 2013
Tahan Times Journal-  Vol. 2- No. 18, June 29, 2013Tahan Times Journal-  Vol. 2- No. 18, June 29, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 18, June 29, 2013Joseph Saia
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013Joseph Saia
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013Joseph Saia
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013Joseph Saia
 
Dr. Aung Khin Sint- Sex Education (Burmese Version)
Dr. Aung Khin Sint-  Sex Education (Burmese Version)Dr. Aung Khin Sint-  Sex Education (Burmese Version)
Dr. Aung Khin Sint- Sex Education (Burmese Version)Joseph Saia
 
The World's Most Powerful People 2012
The World's Most Powerful People 2012The World's Most Powerful People 2012
The World's Most Powerful People 2012Joseph Saia
 
World's 100 most powerful women
World's 100 most powerful womenWorld's 100 most powerful women
World's 100 most powerful womenJoseph Saia
 

More from Joseph Saia (8)

Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 22, November 2012
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 18, June 29, 2013
Tahan Times Journal-  Vol. 2- No. 18, June 29, 2013Tahan Times Journal-  Vol. 2- No. 18, June 29, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 18, June 29, 2013
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 21, October 2013
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 20- September 5, 2013
 
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013
Tahan Times Journal- Vol. 2- No. 19, July 31, 2013
 
Dr. Aung Khin Sint- Sex Education (Burmese Version)
Dr. Aung Khin Sint-  Sex Education (Burmese Version)Dr. Aung Khin Sint-  Sex Education (Burmese Version)
Dr. Aung Khin Sint- Sex Education (Burmese Version)
 
The World's Most Powerful People 2012
The World's Most Powerful People 2012The World's Most Powerful People 2012
The World's Most Powerful People 2012
 
World's 100 most powerful women
World's 100 most powerful womenWorld's 100 most powerful women
World's 100 most powerful women
 

Recently uploaded

办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭
办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭
办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭o8wvnojp
 
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666nishakur201
 
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...CIOWomenMagazine
 
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptx
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptxLilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptx
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptxABMWeaklings
 
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ EscortsDelhi Escorts Service
 
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝soniya singh
 
Postal Ballot procedure for employees to utilise
Postal Ballot procedure for employees to utilisePostal Ballot procedure for employees to utilise
Postal Ballot procedure for employees to utiliseccsubcollector
 
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptx
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptxE J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptx
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptxJackieSparrow3
 
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot And
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot AndCall Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot And
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot AndPooja Nehwal
 
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...anilsa9823
 
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...ur8mqw8e
 
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road Gurgaon
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road GurgaonCheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road Gurgaon
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road GurgaonDelhi Call girls
 
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝soniya singh
 
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改atducpo
 
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdf
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdfREFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdf
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdfssusere8ea60
 
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdf
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdfBreath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdf
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdfJess Walker
 
social media chat application main ppt.pptx
social media chat application main ppt.pptxsocial media chat application main ppt.pptx
social media chat application main ppt.pptxsprasad829829
 
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhule
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service DhuleDhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhule
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhulesrsj9000
 

Recently uploaded (20)

办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭
办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭
办理西悉尼大学毕业证成绩单、制作假文凭
 
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666
Call Girls Anjuna beach Mariott Resort ₰8588052666
 
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...
Understanding Relationship Anarchy: A Guide to Liberating Love | CIO Women Ma...
 
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptx
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptxLilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptx
Lilac Illustrated Social Psychology Presentation.pptx
 
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts
(No.1)↠Young Call Girls in Sikanderpur (Gurgaon) ꧁❤ 9711911712 ❤꧂ Escorts
 
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Govindpuri Delhi 💯Call Us 🔝8264348440🔝
 
escort service sasti (*~Call Girls in Paschim Vihar Metro❤️9953056974
escort service  sasti (*~Call Girls in Paschim Vihar Metro❤️9953056974escort service  sasti (*~Call Girls in Paschim Vihar Metro❤️9953056974
escort service sasti (*~Call Girls in Paschim Vihar Metro❤️9953056974
 
Postal Ballot procedure for employees to utilise
Postal Ballot procedure for employees to utilisePostal Ballot procedure for employees to utilise
Postal Ballot procedure for employees to utilise
 
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptx
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptxE J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptx
E J Waggoner against Kellogg's Pantheism 8.pptx
 
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot And
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot AndCall Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot And
Call Girls In Andheri East Call US Pooja📞 9892124323 Book Hot And
 
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...
Lucknow 💋 High Class Call Girls Lucknow 10k @ I'm VIP Independent Escorts Gir...
 
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...
《塔夫斯大学毕业证成绩单购买》做Tufts文凭毕业证成绩单/伪造美国假文凭假毕业证书图片Q微信741003700《塔夫斯大学毕业证购买》《Tufts毕业文...
 
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road Gurgaon
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road GurgaonCheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road Gurgaon
Cheap Rate ➥8448380779 ▻Call Girls In Mg Road Gurgaon
 
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝
Call Girls in Kalyan Vihar Delhi 💯 Call Us 🔝8264348440🔝
 
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改
办理国外毕业证学位证《原版美国montana文凭》蒙大拿州立大学毕业证制作成绩单修改
 
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdf
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdfREFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdf
REFLECTIONS Newsletter Jan-Jul 2024.pdf.pdf
 
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdf
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdfBreath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdf
Breath, Brain & Beyond_A Holistic Approach to Peak Performance.pdf
 
social media chat application main ppt.pptx
social media chat application main ppt.pptxsocial media chat application main ppt.pptx
social media chat application main ppt.pptx
 
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhule
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service DhuleDhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhule
Dhule Call Girls #9907093804 Contact Number Escorts Service Dhule
 
Model Call Girl in Lado Sarai Delhi reach out to us at 🔝9953056974🔝
Model Call Girl in Lado Sarai Delhi reach out to us at 🔝9953056974🔝Model Call Girl in Lado Sarai Delhi reach out to us at 🔝9953056974🔝
Model Call Girl in Lado Sarai Delhi reach out to us at 🔝9953056974🔝
 

MENTAL HEALTH TITLE

  • 1. RILRU HRISEL 1. www.mizoramsynod.org New Champhai Field 3-6 March, 2016 RILRU HRISEL - T.Upa Dr. C. Lalhrekima THUPUI ZIR MIZORAM PRESBYTERIAN KOHHRAN KRISTIAN THALAI PAWL
  • 2. RILRU HRISEL 2. www.mizoramsynod.org RILRU HRISEL ( MENTAL HEALTH ) Rilru hrisel tih hi tawngkam mawi tak, ril tak, thu tam tak pai, tawi tea sawi fiah kim mai theih loh a ni a. Vanram kawtchhuah hnaih kuarna (vanram kawngkhar luhna khawp em chu ni lo e!) khawpa thu ril leh pawimawh a ni. Mahni inhriat chian te, mi dang nen inlaichinna tha siam dan te, chhungril rilru so (emotion) kan nunpui dan te, harsatna kan tawh tuma kan hmachhawn thiam theihnate hi rilru hriselin a ken a ni. Mi rilru hrisel chuan a rilru so a thunun thiam a, mahni inhrechiangin mi dang nen hlim takin an chengho thei a, nun kawnga harsatnate huaisen takin a hmachhawn thei a. Thawkchhuak nun, nun tangkai leh nun hlimawm tak a hmang thin. Hriselna hian taksa (physical), rilru (mental) leh thlarau (spiritual) damna piah lamah mi dang nena hlim taka nunho theihna (social health) a keng tel vek a. Mizote hian taksa damna leh thlarau damna hi chu kan ngai pawimawh khawp mai. Thlarau damna atana camping / campaign / Bethel / Kelkang kal lo pawh kan awm tawh awm lo e! Taksa damna pawh kan zawng nasa. Kan damdawi In lian ber ni rih Aizawl Civil Hospital-ah ringawt khuan ni kum 2015 chhung khan damlo mi 4,00,627 zuk inentir a! Mizoram puma damdawiina inentir zawng zawng belhkhawm ila a tam duh awm! Free clinic ni se kan tam viau zel! Tawngtaidamthei tawh dek dek chu an awl hman hek lo! Mi thiam ten an zir dan chuan taksa lam natna nei nia inhriaa inentir thin zawng zawng zinga 40% hi chuan rilru lam daktawr mamawh zawk an ni zuk ti a! Aizawl Civil Hospital-a rilru lam inentirnaah chuan kum 2015 chhung khan mi 3347 chauh an kal thung. Mizote hian rilru hriselna lam kan hriat dan leh kan thlir dan a la dik tawk loh avangin rilru lam thiamte kan pan lo a ni mai thei. Rilru lama harsatna nei deuh chu ‘mi a’ emaw kan ti ngawt zel. At leh at loh hi a tehfunga kan hmang ngawt maite hi a dik tawk lo. Atna lo hi rilru lama harsatna a tam lutuk.
  • 3. RILRU HRISEL 3. www.mizoramsynod.org Rilru lam natna (mental illness) nei lem lo zingah rilru hrisel si lo kan awm teuh ang. Rilru hrisel tih hi rilru lam natna (mental illness) nei lo tihna a ni ngawt si lo a. At loh emaw, hlim lohna hran neih loh emaw, hlauhthawn neih loh tihna a ni satliah lo. Thu ril zawk a pai tlat. Rilru hrisel tih chu nungchang leh rilru puthmang dik nei sawina a ni zawk. Rilru daktawr pante hi thih hreha hreh kan awm thin. Psychiatry ward-a awm ngai, mahse ‘mi a ward’ emaw ti tlata awm duh hauh si lo ka tawng fo tawh. Mi a nih duh si lo, rilru hrisel si lo hi kan tam awm mang e tihte ka ngaihtuah phah ta viau a. Mahni tana tha pawh hre lo, duhsaktute duhsakna awka pawh zawm duh lo, mahnia duhthlanna dik siam thei bawk si lo, chapo ve viau ringawtte hi mi a an nih loh pawhin rilru hrisel an ni dawn em ni? Nupui fanaute ei ai zawng zawng in zo tu, chhungkaw tlakbal vek hnial lo khawpa ruihhlo ngaite hian ‘mi a’ nih chu an hreh khawp! An fing der bawk si lo! Mahni ta ni lo pawh lak duh zel mai, mi dangte chanai chhuhsaka mi tana harsatna siam thin, mawi leh mawi lo pawh thlu lova mahni tanghma chiah ngaihtuahte hian mi a tih chu an duh hauh lo ang a, mahse an rilru hi a dik dawn em ni le? Thalai, pang dam luau si, hnathawk peih der si lova ei leh in duh tui ve phian, incheina uar hlur mai, phunchiar zet si, nupui neih na chang hre fu, chawm tum der si lote hi mi rilru hisel an ni dawn em ni? Harsatna kan tawh hma, kan at hma, kan buai hma, kan rilru a nat hma, kan mut theih loh leh chaw ei tui loh hma, intihhlum hial kan duh hma chuan mental health hi buaipui turah kan ruat lem lo thin. Taksa hriselna tura tih tur leh tih theih a tam ang chiah hian rilru hriselna nei tur hian beih ve a tul. Rilru tihhahdam dan te, harsatna hmachhawn dan tur te, nun hlim tak hman dan turte hi zir tham a ni a, zir theih a ni a, a hlawk em em bawk.
  • 4. RILRU HRISEL 4. www.mizoramsynod.org Tunlaiah chuan kan harh chho ve tan ta a. Depression tih phei chu mizo tawng ang maiin kan leklam ta a. Kan hre leh ta lutuk emaw tih mai turin engkim mai hi Depression kan ti ta lek lek a! Depression chhuanlama hmang a, nu leh pa leh mi dang vau nana hmang ta hial hial niawm titi te pawh ka hre thin. Taksa leh rilru hi inzawm tlat a nih avangin natna pawh an intawm duh hle. Taksa hrisel lohnain rilru lam a khawih tel thei a, rilru dam loin taksa hriselna a khawih tel. Mizo zingah pumpui na kan tam hle. Pumpui na hi psychosomatic illness an tih, rilru leh taksa natna intawm langsar tak chu a ni. Pumpui na benvawn nei chuan endoscopy ti tlut tlut loin rilru daktawr pan vat tur a nih zawk chu! Rilru a hahdam a, a hrisel loh chuan pumpui na a dam tak tak thei lo. Chutiang chi natna dang sawi tur pawh a tam mai. MI RILRU HRISEL CHU Amah a inhre chiang thin : Mi rilru hrisel (mentally healthy individual) chuan amah a inhre chiang tur a ni. Tunge a nih? Enge a tih theih? Enge a chakna nia enge a chak lohna zawng zawng inhrechiangin chumi mil chuan a nung ang a, hna pawh a thawk ang a, hmasawn tumna nen a theihna a tipung thin tur a ni. A thiam zawng chu tha takin a ti mai a, a thiam loh zawng a zep lova, hmasawn erawh a tum thin. Mahni nihna hi zahpui lo phawt ila, kan nihna ang theuh hian lang mai ila, hmasawnna tur a awm leh bei zel ila, mi dang entawn reng renga buaia phili lo hian mahni nihna chiah hi pawmin nung mai ila a hlimawm ber zawk. Mi dang entawn hi a pawi lem lo, mahse mahni nihna hloh thak hi a pawi thei. Charlie Chaplin-a khan lemchan a luchilh tirhah chuan German nuihza siam thiam lem an entawntir a, a hlawhchham let der! Ama tihdan leh thiam zawng anga a tih atangin a hlawhtling ta an ti. Kan tlin tawk, kan phak tawk hian nun tum ila a hlimawm ber a, hma pawh kan sawn chak ber. Mi dang nen inkhaikhin dan tha lo avangin ngen loh tur kan ngen a, awh loh tur kan awt
  • 5. RILRU HRISEL 5. www.mizoramsynod.org a. Mahni nih baka lan tum nan thil neih that (material) phena bihruk kan tum a, mi hmuhsit lohna tur emaw tiin lem kan chang a. Min hrechiang apiangin min nuih ru lawi si! A hlim theih loh. Mizo thalai zingah mahni inhrechiang lo, mahni nihna anga nun nachang hre lo kan tam ang em? Kan chhungkaw dinhmun thleng hian hrechiangin pawm ila, zak lo leh chapo loin awm ila, kan hlu mai. Mahni nihna hriat avanga chapopui erawh rilru hrisel lo zia bawk a ni. Rethei pawh tha taka a retheih hian an zahawm a, an intihretheih leh lutuk chuan an khawngaithlak lo zo thei. Hmeltha pawh a intih hmelthat lutuk chuan ngei an hlawh fo. Mahni nihna chapo pui hi a engzawng pawhin a awm thei a, chapona hian mi a tichhe thei tih hriat reng a tha. A nihnaah a hlim : Khawvelah hian keimahni ang chiah hi Pathianin mi dang a siam hauh lo. kan zavai hian hlutna bik nei vek kan ni. Chutah chuan lungawi a tha. Mi rilru hrisel chu a nihnaah leh a dinhmunah a lungawi a, a hlim mai thin. Mahni nihna ang loa nun hi a hlimawm tluantling thei lo. Mahni nihna ang loa nun hi a tawpah a ho tlat zel fo reng a ni! A in ‘adjust’ thei : Mi rilru hrisel chu hun leh hmun inher danglam ang zelin a invuah rem thiam a, a mize pui pangngai erawh chu a hloh chuang lo.Anun kaihruaitu tur principle mumal tak a nei a. chumi mil chuan a nun a hmang thin. Harsatna tawh miah loh hi rilru hriselna a ni ngawt lo. Pawhfan kan han pawt fan a, kan han thlah dula a ngai anga a let leh ang hian harsatnain a chin viau pawha fan thei tlat, engemaw hnua ngai awh leh theih hi rilru hriselna chu a ni zawk. ‘Kan nupa kan inhau ngai lo’ tih lam ni ngawt loin inhauh zawha inngaihdam leh theihna, thihna leh lunngaihna tawh pawha ngai awh leh thei hi rilru hrisel chu a ni zawk. A rilru a thunun thei ( emotionally matured) : Mi rilru hrisel chu A rilru a puitling a, a thinlung nona leh rilru nemna lai chu awmze neiin a tilang a, a in control thei thin. A hlim leh lawmin mawi takin a tilang a, a thinrim leh lungngaihna pawh hriatthiam awm takin a tilang thei. A over ngai lo. Tunlai kan
  • 6. RILRU HRISEL 6. www.mizoramsynod.org thalai rilru sukthlek hi a over hret chang a awm tein ka hre ve thin. Tunlai issue lar tak chu mahni intihhlum a ni. A chhan lian tak nia lang chu thalaite hian kan rilru so (emotion) kan control zo lo thin hi niin a lang. Hmangaihna te, thinrimna te, rilru na te leh lungngaihnate hi kan hneh lo tlat. Pathianin kan nun hlimna tura min pek, inngaihzawnna leh inlaichinna te hi min tihlim lotu a ni at thin a, dam chhan tur atana tha tak hmangaihnate hi kan thih chhan a zawk ta fo mai! Hmangaihna kan kalpui dan te, rilru na kan tawrh dan te, thinrima kan chet dan te leh lungngaihna kan hmachhawn danahte hian mi rilru hrisel chu an hriat khawp. An na lo a ni bik lo a, mahse an rilru chu an thunun thei tlat. Mi rilru hrisel chu a rilru a puitling, a saptawng takin, emotionally matured an ni. Mi dang nen hlim takin : Mi rilru hrisel chu mi dang nen nuam tak leh hlim takin a khawsa thei a, mi ngeih loh em em a nei ngai lo. Mi dang leh khawtlang ngaiha mawi nungchang a nei a, thil chin tha lo a nei lo. Ama tana tha lo leh khawtlang huat chiah a inham buai ve lo. Mi dang tana tangkai a tum a, a tangkai zo lo a nih pawhin a hnawksak lo tal thin. Ama phak tawkah khawtlang leh ram tan hlawk takin a nung a, mi tan malsawmna a ni fo thin. Mi dang harsatna a hrethiam thin. Mi thlirna atangin thil a thlir thiam a, mi a pawngpaw dem ngawt lo a, a hmusit ngawt lo. Mi dang itsik leh elrelna nei lovin mi dangte lawm leh lungngaihna a tawmpui thin. Tunlai thalai zingah mi dang nena nun ho thiam lo kan tam ang em? Mi dang thlirna leh dinhmun tur ngaihtuahpui miah loa mahni tapchhak zawl atanga, “ Krawsah khengbet rawh, ’ lo ti ve ta vak vakte hi kan awm thin lo maw? Mi dang nuna lo inrawlh kim ve vek tum, kan sawi ve tul lem lo leh kan thiam zawng pawh ni lem lo pawh sawi ve zel mai, fakna lam aia demna, lawmthu aia vuina aw ka te hi social media lamahte
  • 7. RILRU HRISEL 7. www.mizoramsynod.org hian a va tam em! Mi dang nena kan nunhona a khawih pawi pha thei ang em le? Mi dang nena nun ho dan hrisel (Social health) hi hma kan sawn ngaihna tak a niin ka hria. Taksa, rilru leh thlarau damna hi chuan sawi a hlawh viau vek tawh a. Social health hi hriselna tehfung pawimawh tak a ni a, hriselna tehfung a ni tih pawh ngaihtuah lo kan tam viau mai thei a ni. Dam sen lul, zam hauh lo, lungngai lem lo, mahse mi tana hnawksak riaute hi mi hrisel tluantlingah khawvel hian a pawm lem lo. A mawl lo : Mi rilru hrisel ama kum mil tawkin a hriatna leh thiamna a hriam tha a. Mawl lo turin a inzir reng peih bawk. Ngaihtuahna fim tak hmangin thutlukna fing tak a siam thei thin. Mi sawi apiang leh mi thlemna apiang zawm satliah mai loin uluk takin a’n ngaihtuah ve phawt a, duhthlanna a siam thin Duhthlanna siam chunghangah mi mawl leh mi fing chu an hriat hran thin. Mi mawl chuan duhthlanna a siam dawnin, “ Mi pawhin an ti, a nuam alawm, a chakawm alawm,” tiin a ngaihtuah thin a. Mi fing chuan, “A dik em? Azahawm em?A fel em? A thianghlim em? A duhawm em? Athangmawi ang em? ? A tha em? A faktlak em?” (Philipi 4 : 8) tih ngaihtuah chungin thutlukna dik a siam thin zawk. Mi sawi ang apiang zawm mai nun buai theihzia chu Pafa sabengtung zuar chanchinah kan hriat kha. Mawl hi a pawi. Mi a enkawlna damdawi hi a awm tha tawh hle a, mi mawl damdawi erawh a awm lo e! Mahni zirna phak tawk, mahni seilennna phak tawka fin ve hi rilru hrisel nihna a ni. Lalpa tih hi finna bul a nih miau avangin sakhaw dang betute ai chuan KTP member-te hi kan fing zawk tur a ni a, kan rilru pawh a hrisel zawk ngei tur a ni. Suangtuahna khawvelah ringawt a cheng lo : Mi rilru hrisel chu a tak ramah a cheng thin. Mumang leh suangtuahna ringawt uma phar buai lovin a taka chang thei tur hmasawnna
  • 8. RILRU HRISEL 8. www.mizoramsynod.org leh changkanna erawh mi dang dip si lovin a um zawk thin. Ngaihtuahna khawvelah ringawt a cheng ngai lo. Duhthusam a nei a, hmathlir a nei a, chumi thleng tur chuan rilru fimin hma a la a, a tak a thlen hmain a tak angin a cheibawl ngawt lo. Finfiahna awm si loa nupuite ringhlel tlat te, miin an er a, an phiar ru nia hriat tlat te, khawvel pawn lam atang leh computer- in a control nia inngai tlat te, mahni ngaihtuahna te mi dangin an hre vek thei a hriat tlatte leh thil dang tam tak hi a tak ram aia suangtuahna rama changte an ni thin. “Ka mumangah ka hmu.. Ka rilruah a lang,” tih zawng zawng thlarau lam thila seng lut a, thleng dik tur ang maia puan vak vakte hi rilru fel lo zia a ni. Bible kan neih hma chuan Pathianin mumang hmangin a mite thil a hrilh thin a, a inpuang thin. Tunah erawh chuan Pastor-te meuh pawh Pathianin mumang lamah chuan a be ta meuh lo zawng a nih hi! Thlarau lam thilah chuan Bible-a inziak chin rin mai hi rilru hrisel awm dan a ni ngei ang. A huaisen a, lungkhamnain a nun a tibuai lo : Hlauh neih loh, zam ngai loh, harsatna tawh ngai loh leh lungkham neih loh hi rilru hrisel tehna tur a ni lo. Mi rilru hrisel chuan hlau chung chungin a tawn ngam a, zam mahse a tlanchhe ngawt lo a, harsatna leh hlawhchhamna a tawhin rilru fim takin a hmachhawn thin. A tihsual leh hlawhchhamnaah vanduai intia indawm kun mai lovin tal chhuah dan a zawng thei a, a tihsualah a inzir a, hlawhtling tawh turin a inbuatsaih zawk a, rilru thar nen khawvel a hmachhawn leh mai thin zawk. Thil hi a tawngpawng basa ngam (over-confident) ngawt chuang si lo. Sawiselna a tawhin a haw satliah lo a, rilru zau taka dawngsawngin inzir nan hman a tum mai thin. “Ka ti thei ve lo ang..ka hlawhchham ang…nupui pawh ka hmu ve zo lo ang..ekzamah ka fail mai ang a..kan fate hi ka thihsan chuan engtin nge an awm ang?” tih vel mai mai ngaihtuah hian kan zam a, naktuk leh nakuma thil thleng thei awm zawng zawng ngaihtuah lawka lungkham hian kan phili thin. Kan rilru a hrisel loh hlauin Lal Isua chuan, “ Atuk atan
  • 9. RILRU HRISEL 9. www.mizoramsynod.org lungkham suh u, a tuk chuan ama tan a lungkham chawp dawn si a. Ni khat atan ni khat hrehawm chu a tawk a ni,” ( Mathaia 6 : 34) tiin rilru hriselna tur thuruk min lo hrilh daih tawh. Neitu rilru a pu : A awmna hmun apiangah thlamuang tak leh him inti takin a awm zel thei a. A telna pawlah a rinawm a, mi pawhin an ngai na a, mi pawh a ngaina thin. Neitu riru puin engkimah thahnem a ngai a. vantlang ta chu a ta a nih a hria a, a enkawl uluk thin. Chhungkua hi a ta neih a, chhungkaw hmingchhiat hmingthat thu chu a kutah a inghat tel ve tih a hria a. Neitu rlru puin chhungkaw tan theihtawp a chhuah thin. KTP member chuan KTP chu a ta a ni tih a hria a, a tawngpawng sawisel ngawt lo a, a chhungah luhchilhin siamthat ngaihna laite chu siam that tumin a bei ve mai tur a ni. KTP member ni si, inkhawm duh hauh si lo, thil tih engahmah tel tha duh si lo, ral atanga ‘KTP ho hi’ ti ti thinte hi rilru hrisel lo zia a ni. Mizoram hi kan ram a ni a. Neitu rilru dik pu Mizoram hi a hmangaih ngei tur a ni. Ram hmangaih tih avanga vai velh ngawt lam erawh a ni ber lo! Ram hmasawnna kawngah tha thawh ve a, mizo miui tana tangkai ve a tum tur a ni. Kan tangkai zo ve ngang lo a ni pawhin hnawksak lo tal ila, chu chu ram hmangaihna rilru dik tho a ni. Rilru hrisel zia a ni ngai e. Mahni awmna pawl leh kohhran sawisel reng ringawt, tel tha peih si loa vui dur dur chi hi rilru hrisel lo zia a ni e. Rawngbawlna chanvo chelh ngam lo leh ‘a kotu’ kohna pawh zah duh hauh loa pha kual thin, tling an intih bik vang pawh ni loa chak lo chunga ‘a kotu’ zah vanga rawngbawl ve hram hramte sawisel leh zuah zuahte hi rilru hrisel lo zia a ni. A neitu rilru pu lo thinlung a ni. Theihtawp a chhuah thin : A hna a tha thei ang bera thawh a tum a, ropui leh dik famkim anga lan erawh a tum hran lo. A theihtawp a chhuah tawp mai. Theihtawp chhuah tawh baka theih piah lam lungkham tlat hi hahna a ni.
  • 10. RILRU HRISEL 10. www.mizoramsynod.org Theihtawp kan chhuah theih a, kan theihtawp bak tih theih kan nei tawh lo tih hriatna dik leh, tuman kan theihtawp bak min phut thiang lo tih hriat tlat chuan hlauh tur hi a lo awm lem lo reng a ni. A hna a hlimpui a, a lungawi : Mi rilru hrisel chuan ama hna a hlimpui a, nuam a ti a, a lungnawi mai thin. Theihtawpa thaa thawh a tum mai a, a thiam loh a zir belh a, mi dang a rawn hreh lo a, hmasawn a tum thin. Hna thar leh hma thar lak turah a tlanchhe ngawt lo a, a zam chhe ngai lo. Engkim hi thiam kim theih a ni lo a, thiam sa pawh a awm hek lo. Zir theih a ni tih a hria a, a inzirbelh thin. Sawrkar hna duh a, minister lehkha nen meuha tan khawh a, hmu ta chenga ai kal lak leh daihte hi rilru dik a ni dawn em ni? Hna chu hlawh duh vanga thawh ni teh meuh mahse, thawh phawta thawh hlawh hmuh hi a dik ber. Thawk loa hlawh hmuh tum ngat phei chu hniam tak a ni. Mahni hna theuh lungawi leh hlim taka a tha thei ang bera thawh tum hi rilru hrisel zia dik tak a ni. Kum 15 kal taa Pu Vanneihtluanga ten KTP General Conference-a, “Hna lak turah pawh KTP-a inhmang lo ka duh zawk zar zar,” a tihte kha nuih pui hluah hluah emaw, huata lak chi emaw pawh a ni lo. Mahni kan inenfiah nana min chona a ni. Hna lak tur a zawrhnaa, “KTP a inhmang lo” la ti ngam zeltu hi KTP member-te hian ‘kan tih fuh loh tir’ hma chu hma kan sawn lo hle tihna ani ang. Kan rilru hi a hrisel chuan Pu Vanneihtluanga hi a la zak khawp ang! A zah hun hunah hmana a campaign-na kha a hlawhtling ta tih hriain hlim takin a hna zawrhnaah, “KTP member rinawm duhsak bik an ni ang,” tiin a thlak ngei ang maw le! Mi rilru hrisel chuan hun hlutna hriain hun a vawng dik bawk. Kohhran huang chhungah hian hunbi kan la vawng dik deuh. bak hian tan huna kan tan thei lo a nih chuan inenfiah kan ngai e. A inring tawk : Mi rilru hrisel chuan mahni a inring tawk a, a eng zawngin thil a thlir fo a, hma thar lak turah huphurh ve
  • 11. RILRU HRISEL 11. www.mizoramsynod.org thin mahse a tlansan ngai lo a, huaisen takin a hmachhawn thei thin. Mi rilru hrisel chu a tawmna ngaiah a thiam bel sa chauh tiin a tawmsen reng ngai lo. Thil thar, chona thar, a hmachhawn ngam thin. Mahni insit hi a pawi thin. Tumah hi famkim kan awm lo. Thei ve loa inhria, tling ve loa inhriat avang hian kan chan tur tha tak te hi kan chan loh phah thei. Cho loh en, phu loh en, theih loh tura kan ngaihsa ngawt thinte avangi hian kan chan theih turte hi kan chan loh phah fo dawn asin! Ti ve ila, bei ve ila, tum ve ila, kan hlawhtling vek kher lo ang. Mahse hmasawnna zawng kan nei khawp ang. David Zohmangaiha khan, “Himalaya tlang zawng a sang em mei, keini lawn chhuah chi rual a ni lo,” tiin Vaipuanpho leh Phawngpui tlang velah tap tap mai sela chu khawvel mi ropuite zingh chhiar tel ni hauh lo ang. Min rawn pantute tawngkam lar tak pakhat chu, “Ka ngam lo,”tih hi zuk ni a! Ngam loh kan ngah lutuk chuan hma a sawn thei lo. Sexah pawh : Sex hi mihring nuna pawimawh, mut leh ei leh in tluk zeta hlu a ni. Khum laizawl nun ringawt ni lo, inlaichinna hlimawm sawina a ni tel. Hlim tak leh thianghlim takin ngaihzawng a nei a, a hun leh hmun nghakin a dawhthei a, a inthunun thei a, harsatna bik a nei lo. A hlimpui tawk leh a kawppuite tihlim tawkin a che thei. Kan rilru hahna tam tak hi chu sex kaihhnawih hi a ni chiang khawp. Dawhtheihna kan nei lo a, inneih hnua hman turte hi inngaihzawn laia tih zawh vek kan duh zelte hian rilru hahna a siam tam lutuk. Sex-in a hrin naupaite hi nupa kara pai a nih chuan a hlimawm em em a, mi dang hrilh tak kan chak a ni ngai a. A hun loa rai erawh zawng lungngaihna, zahna, manganna thlentu a
  • 12. RILRU HRISEL 12. www.mizoramsynod.org ni e. Zep a ngai a, zep rei theih lohin a dul lam a kawh tual tual mai si. Nupa kara nau pai hian an dul thang hi an chhuang a, khawlaiahte hian zak hauh loin an kal sawi luai luai mai a nih hi! Thil dik hi zahpuiawm hek loh! Nupa ah chuan sex hi hlim taka hman nei tur a ni. Tirkoh Paula pawhin, “Pasal chuan a nupui hnenah a chan tur tawk chu pe rawh se; chutiang bawkin nupui pawhin a pasal hnenah a chan tur tawk chu pe bawk rawh se’ ( I Kor. 7 : 3) a tih kha. Mi rilru hrisel chuan mahni lam chakna leh duhna ngawt ni loin a kawppui rilru hlimna a ngaihtuahpui ngei tur a ni. Chuti ni loa mahni duh hun hun ringawt, mahni duh chen chen ringawt, a lehlam rilru puthmang ngaihtuahpui duh miah loh hi rilru hrisel lo zia a ni. Sex chungchangah hian sawi tur a va tam em! Nun inbuk tawk a nei : Mi rilru hrisel chuan hnathawh, hahdam leh intihhlim hun a insiam thiam a, nun inchawih tawk takin a hmang thei. Taima takin hna a thawk thin a. Athatchhe lo a, a awmawl satliah ngawt ngai lo. Hnathawh reng erawh a hahthlak em avangin hahdam hun neih ngei tur a ni. Pathianin hahdamna hun kan mamawh tih hriain hahdam nan zan min siam sak. Chhun lama hnathawk peih si lo, zan lama mut tum bawk si lo nun hi a hlim ngai lo. Mahni nuam tih zawng, kan hlimpui tur hi tih ve zeuh zeuhte hian rilru a tihrisel thin. Inkhelh te, thiante nena outing te, chhungkaw picnic te leh thlalai leh kohhrana inhmante hi nun tihhlimna (recreation) hrisel a ni. Hnathawh, hahdam leh intihhlim hi a inzat chiah tur tihna erawh a ni lo. Psychiatrist ropui ber Isua Lal Isuan rilru hriselna a ngai pawimawh hle. Lal Isua zirtirna thu zawng zawng hi rilru lama kan hriselna tur, vanram kaina tur thu a ni. A zirna thu bakah a takin rilru lama harsatna neite a ngai pawimawh hle.
  • 13. RILRU HRISEL 13. www.mizoramsynod.org Bethesda dil kama damlo a tihdamna thu kan en chuan, kha dil kama damlo che thei mang lo, a taksa damna beiseia mu reng kha ‘Tih dam i duh em?” tiin a zawt a. Zawhna mak tak a ni. A saptawng lam kan en chuan, “Do you want to be made whole? Siam pumhlum that leh vek i duh em?” a tihna a ni e an ti. A nat rei tawh avang emawin a taksa mai ni lo, a rilru leh thlarau zawng zawng a dam lo tawh tih a hmu. A taksa natna chauh tidam mamawh ni se, “Tho la, i kein kal rawh,” tih ve mai theih a ni ngei ang. Mahse kha pa rilru dik tawh lo, vui thinlung pu, hlim thei lo, mi dang dem nghal pung pung mai kha mi dang nena an inlaichinna pawh a chhe tawh a ni mai thei! Mi chunga thinrim ul tawh mai kha a thlarau nun pawh a ngaihtuahawm hle mai thei a ni. Chuvang chuan, a taksa, a rilru, a thlarau leh mi dang nena an inlaichinna zawng zawng kha siam thatsak leh vek a duh miau avangin he zawhna hi a zawt a ni. Rilru, taksa leh thlarau inzawm dan leh an dam kim a ngaihzia hretu Isua hi Tidamtu ropui, rilru damna ngaipawimawhtu ‘Psychiatrist’ ropui ber chu a ni!! Khawvel rilru daktawr-te hian tihdam theih loh, chhawk theih loh an ngah em em! Mahse Lal Isua chuan, ‘Nangni thawkrim leh phurrit phur zawng zawngte u, ka hnenah lo kal ula, keiman ka chawlhtir ang che u’ ( Mathaia 11: 28) a ti thei ngat a ni. Tu daktawr mahin he thu hi an sawi ve ngam lo ang. Tunge phurrit phur lo awm? Tunge mangang ve ngai miah lo? “Piangthar chu a lungngai tur a ni lo…piangthar chu a zam tur a ni lo, piangthar chuan depression a nei tur a ni lo, depression hi setana hnathawh a ni, kawchhunga ramhuai lut thil tih a ni,” tihte hi mi thenkhat thahnemngaiin an sawi thin. A dik lo. Amah kan zui Lal Isua ngei pawh kha a lungngaiin a lo mangang ve tawh a. “Ka rilru a lungngaii em em a, thihna khawp hial a ni, min venpui rawh u,” tiin a zirtirte a ngen ve asin! (Mathaia 26:37). Hruaitu ropui Mosia kha a depressed ve a, thih a duh ve hial asin! (Numbers 11:14) Zawlnei ropui Eliza pawh a mangang a, Juniper thing hnuaiha khan thih a dil ve a nih kha! ( I Lalte 19 : 4) Pathianin, “ Lei chungah hian amah anga famkim, mi ngil,
  • 14. RILRU HRISEL 14. www.mizoramsynod.org Pathian tih mi, thil tha lo laka insum thei tumah an awm lo,” a tih hial Joba (Joba 1:8) pawh khan a thil tuar a rapthlak em avang khan depression a nei ve alawm. (Joba bung 3 chhiar chiang teh). Thalaite hlim tur min chah ngun bertu Thuhriltu pawh hian Depression a nei chiang khawp! Thil engkim hi ho a ti a, (Thuhriltu 1 : 2), thil zawng zawng hi ninawm a ti a, ( 1: 8), nun hi a hua a, engkim mai hian an tilungngai a, (2 : 17), a thinlung bei a tidawng ta hial a nih kha ( 2: 20). Mahse Pathian tih mi, Pathian hre tlat ho chuan auh tur dik an au a, tawngtaina tur dik hnenah tawngtai dan tur dikin an tawngati a, an harsatna leh manganate an paltlang thei alawm. “Pathian tih rawh, chu chu mihring zawng zawngte tih tur a ni mai’” tiin rilru hrisel tak pua hlim taka kan nun kan hman theihna tur thuchah hnuhnung min hnutchhiah zawk a ni. Lalpa tih chu finna bul a ni miau a, mi fing chu a rilru hirsel ngei ngei dawn si a. __________ PART II RILRU HRISEL NANA KAN TIH TUR Rilru hrisel kan neih theih nan, ni tin nuna kan inzir theih dan tur tlem han tar lang ila. Sawi kim tak tak sen erawh a ni lo ang. Taksa hriselna ngaihpawimawh tur. Taksa leh rilru hi a inzawm tlat. Taksa in fit zek zawkte rilru hi a hrisel duh bik. Rilru helhkam ngah leh harsatna nei ten taksa natna an nei duh bawk. Taksa insawizawi hi uar tur a ni. Insawizawi hian chuap leh lungte a tihchak bakah endorphin an tih mai, kan rilru tizangkhai thei leh min tiphur thei chemical chu thluak atangin a siam chhuak thei. Lungngaihna, lungkham leh hlauhthawn bakah nun nguina hnehna tha tak chu insawizawi hi a ni. Kawtkaia motor dah, tawite kalna turah pawh scooty ken tum zel, thu
  • 15. RILRU HRISEL 15. www.mizoramsynod.org chunga hnathawk, zing mu rei thin ho hi kan insawizawi tlem khawp. Ni khatah darkar chanve tal insawizawi a tha.Ahranpaa hun kan nei lo a nih pawhin lrthei tel loa kal phak chinah tal hian kea kal tum hram ila. Inkhawm kawng leh kan len velnaahte hian pen hnelh hnelh lo hian kal chak ve tur a ni. Hna thawh tur : Hnathawh hi rilruin a ngeih. Thawkchhuak nun, nun tangkai apiang an hlim. Mi tih sa, mi thawh sa rin ringawt hian rilru a hlim thei lo. Nula tlangval lehkhazir tawh lo, hnathawh tur hre mai si lo tan inhlawhna tur a awm. Mi in saa inhlawhfak te, mi awmpuia tan te hreh lem tur a ni lo. Singapore ah chauh mi ina awm duh, Mizorama mi awmpui nih zah leh tlat site hi a fel lo. Tih tur dang kan ti hreh a nih pawhin awmpui nei hian ban ila, kan awmpuite thawh ang kha keimahni inah thawk mai ila, hna kan nei ve a ni mai alawm! Hlawh kan nei ve a ni mai alawm! Kan hlim zawk dawn bawk si. Hahchawlh ve tur. Mut that tur. Mut hi kan chakna lak tharna a ni. Hah taka thawh reng hi a hahthlak ve a nia. Ei leh in tihthat tur. Ei tur leh in tur hrisel hi kan rilru leh taksain a mamawh. Ni lum ai tam rawh. Ni eng hian rilru a tithawveng a, min tihlim thei. Thlasik ni tawi laia Depression nei chite zuk awm a! A hranpaa nia i inpho hman lo a nih pawhin insawizawi pahin, hnatlan pahin, huan a kal pahin, feh pahin nilum a ai pah theih. Rui suh : Zu, ruihtheih thil dang leh mei zial zukte hian thluak an khawih chhia a, thluak hi rilru awmna a nih avangin rilru a tichhe thei. Hriatna panga duat rawh : Kan hriatna panga – mit, beng, lei, vun leh hnarte hi duat tur. Hmuhnawm i tih te, ngaihnawm i tih te, tui i tih te, nuam i tih te, rimtui i tihte hi ngai pawimawh ve rawh. Heng kan hriatna ho hi an hah ve thei, an duhzawng khilai ve tur a ni. Mahse rilru kaihruai tha thei lam ni
  • 16. RILRU HRISEL 16. www.mizoramsynod.org hram se! Ka mitin blue film a enchak, kan khilai teh ang tih lam zawng rilru hrisel lohna bul a ni zawk! Tangkai ve rawh : Hlawh hmuh nan kher loa hnathawh hian kan thinlung a hlim a, rilru a nuam a, kan inchhuang ru thin. Chu chu kan rilru hian a ngeih. Mi dang tan tangkai la. Hnatlang, khawtlang thil, kohhranah inhmang ve la. Mi tanpui hi rilru hian a ngeih. I hlimpui tur thil tih ching ve la. Nuam tih avang liau liaua thil tih hi a tha ve. Hahdam hun insiam ve la. Infiam hun insiam ve rawh. Engto nei hauh loa hun thawl neih ve zeuh zeuh hi rilruin a ngeih. Lawmna tur zawng rawh : Thil lawmawm i tawnte ngaihtuah tam la. Mi sualna te, thil dik lo te, lungngaihna lam te aiin mi thatna te, thil tha te, lawmna tur lam ngaihtuah hi ‘practice’ la, zir theih a ni. Hawi vel la, lawmna tur a tam lutuk. Lawm lohna tur ringawt ngaihtuah hi a awl viau. Ngaihtuahna chhe zawk a lo luh veleh ngaihtuah dan tha zawk a awm em tiin thlir dan dang zawn tur a ni. Thil thlir zau rawh. A hrehawm leh nuam lo ngawt thlir chuan nun hi a hahthlak. ‘Min tihlumtu a nih loh chuan min tichaktu a ni,’ tih thufing pakhat a awm. Harsatna te, buaina te kan tawh hian, kan thihpui a nih si loh chuan nakin zela min tichaktu a lo ni ngei thin. Thian kawm rawh. Ina tawm reng a, mahni pindan atanga tihfel mai theih hi a tam khawp. Tunlai phei chuan bazar kal ngai loin on-line in thil tam tak a chah theih a, mahni bed room atangin nula a rim theih ta. Mahse rilru hrisel tur chuan a taka mi bula awm a, titi a, nuih ho te a tha. Computer leh phone ringawta thian kawm loin, hmaichhanah thian kawm ang che. Titi ve rawh : Chhungkaw chaw ei lai ten tawng ve la, nuihzate siam ve la, nui ve bawk bawk la. Chaw ei khamah chhungte bualahte thu vein I thil tawnte sawi ve siam siam rawh. I harsatnate mi dang hrilh hreh lo la. In titi dun avanga thil tha
  • 17. RILRU HRISEL 17. www.mizoramsynod.org zawk chhuak hluai tur a awm loh pawhin rilru insawithawl ve hrim hrim hian min chhawk thei. Engkim i ti thei lo tih pawm teh : I tih theih piah lam tih hram tum suh. I tlin bak thawk kher suh. Engkim hi kan chingfel vek thei lo. Kan theih loh na na na veoi tlatte hi a sawt lo. Lungkham nei lo tura Isua zirtirte kan ni. Tunge lungkham avanga mahni dung lam tawng khata tisei thei awm? Ngaidam rawh : Khawvel famkim lova chang kan nih miau avangin tihsual chang a awm thei. Mi dang ngaihdam hi zir la, mi kan ngaidam hian kan dam! Kan ngaihdamte an dam! Pathianin min ngaidam bawk! Fiamthute thawh ve teh: Tak ngul reng mai, muk run reng hi a hahthlak. Pumpui na a chhuak duh! Fiamthu ve la, uang ve la, hoh nite pawh nei ve teh. Mi fiamthuahte nui ve la. Inti engemaw taka fiamthu engemaw deuh hlek haw zel, nui tha duh lo, whatsapp velah pawh mi dang khap tum hramte hi rilru te zia a ni. Fiamthu tha lo sawi ve rawh tihna erawh a ni lo. I rilru zau ve rawh se tihna mai a ni e. Tanpuina zawng hreh suh : Kan ram dinhmun leh kan rilru puthmang tlangpui han thlir hian hmasawnna tur kan nei. Rilru lamah harsatna kan nei a nih chuan tanpuina kan zawng hreh tur a ni lo. Tanpuina mamawh lo mihring kan awm lo a, tanpuina dik hian min chhanchhuak thei si. Khawvela mi thiam kan tihte hnen kan kal duh lo a nih pawhin rilru lam daktawr ropui ber, mi dang hriat hauh lova tupaw’n kan pan theih Psychiatrist ropui ber Lal Isua a awm. Kan manganna leh lungngaihna zawng zawng a hnen thlen turin min sawm a ni.
  • 18. RILRU HRISEL 18. www.mizoramsynod.org _____________ PART III RILRU LAM NATNA (MENTAL ILLNESS) Rilru lam natna, mental disorder hi thil thar a ni lo. Thiamna sang zelah a natna awmzia leh a hmingte an vuah chiang thiam chho zel a ni mai. Bible (Thuthlung hlui) ah pawh a lang nual. Lal Nebukanezara chu ramsa ang maiin a khawsa (Daniala 4:33). He a natna leh a awmdan hi tun laia Psychiatrist hovin Psychosis an tih ang hi a ni mai. Lal Saula, Israel lal ropui pawh kha rilru buai chang nei a ni. Aat a chhuah tum phei chuan Davida pawh thah tumin feiin a khawh vak mai a nih kha. A awmdan chhui chiangtute chuan Manic-Depressive Psychosis (Bipolar Disorder) niin an sawi. A thih dan pawh mahni intihlum (suicide) a ni ( I Samuela 31:4). Juda Iskariot-a pawh a inawkhlum bawk (Mathaia 27:3-10). Heng bakah hian rilru puthmang dik lo chi hrang hrang, Mental Disorder-a awm thin- hlauhthawnna (anxiety), thinrimna, inngeihlohna, itsikna, thikna, duhamna, mahni hmasialna, mahni inthunun zawh lohna, uirena, zu leh sa duh na, dawt sawina, tharum thawhna leh a dang tam takte Bible-ah kan hmu tam hle. Rilru buaite kan hmuh dan hi a dang thluah mai. Hmanlai chuan rilru buaite chu eng thlarauin emaw a luhchilh niin an ngai lian hle a. An awmdan leh tawng hmang atangin thlarau tha leh thlarau sual luhchilh angin an thliar hrang tawp thin. Rilru lam buaite chuan thiltihtheihna engemaw tak neia an rin avangin an zah a, an hlau bawk a, an tibuai ngai lo. Hei vang hian Davida pawh kha Gath lal Akisia lak atanga a nun chhan nan a a der chiam mai ( I Samuela 21:12-14). Damdawi lam thiamna sang zelah he ngaihdan hi chu a bo tial tial a, thlarau sual hnathawh lam ni lovin thluak hnathawh fel loh vang a ni tih a lang chiang tulh tulh. Tunlaiah pawh rilru lam natna neite kan hmuh dan a la dik tawk lem lo. Mental
  • 19. RILRU HRISEL 19. www.mizoramsynod.org Hospital emaw, Psychiatry Ward-a awmte emaw chu danglam leh rapthlak em emin kan ngai. Sam thur be bu, bal tak tak, kal deuh chhur chhur, phun deuh nuah nuah, nui deuh vur vur, Napoleon-a emaw inti deuh vek niin kan ngai.A thente phei chu hlauhawm tak, engkhaw sawi set set lova bula awm apiang khawng thlu thuai duh mai nin kan ngai. Kan tih a, kan hlau thin. Amaherawhchu, chutianga awm chu rilru natna zinga tlemte chauh an ni. A tam zawkte chu mi pangngai intihote laka danglamna hriattur awm chuang mang lo an ni zawk. Rilru daktawrte hnena inentirte chu mi a niin kan ngai zo vek a. A enkawtute pawh ‘mi a daktawr’ kan ti mai thin. Rilru natna hi a chi hrang a tam hle a. Mi a han tih mai tur awmte hi chu a tlem zawk an ni a. He kan tawngkam hman uluk loh vang hian a mamawhtu tan pawh pan a inthlahrunawm a, a zahthlak thei hial. Rilru lam natna neih chu thil zahthlak, mahni rilru pawh thunun zo lo thawmhnaw niin kan ngai bawk a. A thente phei chu an awm herh leh an sual bik vanga na, engemaw duh neih vanga na der nin kan ngai hial. Rilru hi thil mak tak, hriatthiam harsa tak a ni a. A nat theih na chhan hi thil tam tak a awm. Zahthlaka lak chi a ni lova, awmherh leh sual avang a ni ngawt bawk lova, tihluih pawh a ni ngawt hek lo. Heng ngaihdante kan neih avang hian rilru natna kan ngai thutak lova, enkawlna lam pawh kan hmanhmawh lo deuh. Kan inhlamchhiah chhung hian nunna hial a chan theih tih hria ila, tanpuina zawn thuai a tha ber a ni. Rirlu lam natna hi mi dang chanturah kan ngai a ni mai thei. A natna neite pawh mi nep te te, mi nuihzatbur mai mai an ni emaw kan ti ngawt ang e. Rilru natna hian lal a zuah lova, mi rethei a kan lova, mi ropui a thliar chuang lo. Persia lal ropui, Cambyses-a pawh kha zu ruih hmang, mi a ang maia khawsa thin a ni a. Greek thawnthu ( a tak a ni em ka chiang lo) a mi chak hmingthang Hercules-a pawh phungzawl thin, a thawh nasat ber tum phei chuan a fate pahnih, a unau fate pahnih, a thian tha ber leh a zirtirtupa te a that hial a ni. Socrates-a te, Alexander Ropuia te, Julius Caeser-a te pawh mental disorder
  • 20. RILRU HRISEL 20. www.mizoramsynod.org nei niin an sawi. England lal George III pawh at chang nei (Manic episode nei thin) a ni. French mi ril Jean Jacques Rousseau-a pawh khan ngaihdan dik lo pui pui, mi reng reng hian amah do leh hua, a chhiatna tura thil ti niin a ngai thin. Hla phuahtu ropui Mozart-a pawh khan Requiem a phuah vel laiin a miin turin an hrai tlatin a inngai. Beethoven pawh kha pa rethei ve te a ni a, hetiang rinna dik lo hian a tibuai nasa a, a chenna a thlak kual sek a, a rualin in pali te a luah thin. Hla phuah thiam Keats-a pawh natna khirh nei tlata inhria, Hypochondriac a ni a; chhan awm lem lova nuih leh tah vakte pawh a nei thin an ti. Abraham Lincoln-a te, Sigmund Freud-a te ngei pawh Depression nei an ni a. Zanriah hnuhnung kil lai lem ziaktu Leonardo Da Vincy te, lehkhabu ziaktu larAgatha Christie te pawh phungzawl (Epilepsy) nei an ni. Mahse heng mite hi an zahpuiawm lova, an hmuhsitawm loh hlawm teh asin! Rilru lam natna tam zawkte hi chu enkawl ngai leh enkawl theih a ni tih pawh kan hre lo a ni mai thei. Chuvang chuan heng mental disorder chungchang hi kan inzirtir tam a, kan hriat tam a tul hle tawh a ni. Tanpuina dika kan inpuih thuai chuan mi tangkai lo tur kha mi tangkaiah an chhuak thei a, mi a tur a a lo thei a, thi mai tur kha rei tak hlim takin a dam leh thei si a. Rilru natna (Mental Disorder) chi hrang lar zual Rilru lam natna hi chi tam tak a awm. A langsar zual tlem lo tar lang ila: 1. Organic Mental Disorder : Thluak natna avanga rilru lama harsatna, lua hliam tawrh avang te, thluaka ser leh bawk awm avang te, thluak sawng avangtea rilru lama harstana awm thin chi hrang hrang. Tunlaia kan hriat lar tak Alzheimer’s Disease leh a dang tam tak.buai. 2. Alcohol & Substance Related disorder : Ruihtheih thil avanga harsatna chi hrang hrang, rui buai, nghei buai, ngawl veil eh a dangte 3. Schizophrenia, etc. : ‘Mi a’ kan tih ber ho ang chi hrang hrang. Ngaihdan leh rin dan dik lo, hriat dan dik lo,
  • 21. RILRU HRISEL 21. www.mizoramsynod.org nungchang buai chi. Bible-a Gerasin ramhuai zawl Nuaia ang chi kha a langsar zual. Nungchang dang buai lem lo, mahse ngaihdan dik miah si lo dik tlata hria, miin phiar ru, rel, veh, enthla etc a inhria. Hmuhpui ve theih si loha betu nei tlat, mi dang hmuh ve si loh hmu tlat te an awm thin. 4. Mood Disorders : Rilru puthmang danglam. Chi hnih a awm. Chi khat chu kan hriat lar tak Depression - Ngui leh hlim loh, chau ngawih ngawih, mu thei lo, chaw ei thei lo, beidawng, rilru na etc. Chi hnihna chu Mania - hlim em em, tawng duh, ropui leh chak riaua inhria, thil phal, pawisa hmang, lerh etc. 5. Anxiety Disorders : Chi hrang hrang a awm. Alar zualte ; (a) Phobic Disorder- hlauh nei an ni mai, eg. Rannung hlauh, khawpui ri hlau, thisuk nei. Hei hi Mental Disorder zinga a tam ber a ni. (b) Panic Disorder : Vawilehkhatah hlauhna a lo thleng thut a, lungphu a rang a, thawk a har a, awmte a na a, an chiai thin. (c) Generalised Anxiety Disorder : Hlauh ber sawi tur pawh hre bik loa hlauhthawnna nei tlat, thil tha lo, hriat si loh engemaw thleng mai tura hriaa hahdam thei lo, tang hru reng mai, hlim si lo. (d) Obsessive-Compulsive Disorder : Thil ngaihtuah nawn chiam chiam, ngaihtuah duh miah loh rilrua rawn awm nawn tlut tlut, mitthlaa engemaw duh loh zawng tak lang tlat, bal riaua inhriaa kut sil sek, inbual sek, insu nawn sek, thil hmuh apiang chhiar ru zut zut, rinhlelh tlat avanga engemaw check nawn sek leh a dangte. (e) Acute Stress Reaction : Thil rapthlak tak tawn avanga rilru buai thut, chiai, chiang lo, vai, a riai.
  • 22. RILRU HRISEL 22. www.mizoramsynod.org (f) Post Traumatic Stress Disorder : Thil rapthlak tak tawn hnu fea buai zui, mang phan zui, mitthlaa hmuh nawn fo, etc (g) Adjustment Disorder : Nun phunga thil thleng thei pangngaia (awmhmun sawn, sikul sawn etc) invuah rem thuai theih loh na avanga rilru lama harsatna, zamna, hlim lohna (h) Dissociative (Conversion) disorder : Thil thleng theihnghilh vek, kalna chin hre lova vah chiam, che lo chang lova mut tlat, zel anga awm, taksa chetna, khurh leh inthin vak vak, mize hrang neih. Rilru hah rukna neih avanga nikhaw hre lo ang mai awm, thaw hah vak vak, khawng, tlu etc (i) Somatoform Disorder : Taksa natna chi hrang hrang, natna engamaw neia inhria, lung leh chuap etc tha lo nia lang, khawl leh thil danga enfiah vek hnua engkim tha si, mahse insawiselna reh chuang si lo 6. Eating Diosorder : ei leh in dan danglam, buai 7. Sleep Disorders : mut theih loh, mut chhuak reng, mumang tha lo, maimizial etc 8. Sexual Dysfunction – Pa thei lo, nu thei lo, zo hma lutuk etc 9. Personality Disorder: Mize danglam 10. Habit & Impulse Disorder : Chin tha lo, sim hleihtheih loh, pawisa thap, kutkem nei, sam pawt pawt etc 11. Gender Identity Disorder : Mipa leh hmeichhia nihnaa buai, nih loh zawk nih chakna 12. Sexual Preference Disorder: Tisa chakna dik lo, chak loh tura ngaih chak tlat, tiphurtu danglam riau. 13. Mental Retardation : rilru thang muang, lehkha thiam thei lo, rualpuite phak lo, rualbanlo
  • 23. RILRU HRISEL 23. www.mizoramsynod.org 14. Childhood Behavioural Problems: Naupang than phung fel lo, awm hle hle thei lo, harh lutuk, nungchang tha lo, luhlul, thil sual ti fo, zawngsihsiamsual, taksa khawilai emaw che sawk sawk. Kan rilru puthmang hi a inthlak kual reng a. Kan hlim a, kan tap a, kan ngui a, kan zam a, kan hlau a, kan thlate a muang leh viau thin bawk. Mahse heng rilru inthlak velte hian rei tak an awh meuh lova, nunphung pangngai a tikhaihlak ngai meuh lo. Chu chu mihring nihphung pangngai (normal) a ni. Pangngai (normal) kan tih leh pangngai lo (abnormal) inkar hi zimte a ni a. Thliar thiam a harsa fo. Kan khua a sik emaw, na engemaw kan neih chuan enge a nih tiin kan phi ruai thin a. Thisen lak thuai kan duh a, X-Ray leh Ultrasound te kan lam chuk thin. Kan pangngai leh pangngai loh kan hre duh a ni. Hetiang tho hian engemaw rilru puthmang danglam hlekah hian in check up ching ve ila, rilru lam harsatna tanpui thiamte pan thuai nachang hre ve tawh ila hmasawnna ropui tak a ni ngei ang le. ______________ Test yourself WARNING SIGNS OF POOR MENTAL HEALTH 1. I rilru a hah reng em? (Are you always worrying?) 2. A chhan hriat mang si lohvin chik taka thil ngaihtuah (concentrate) har i ti thin em? ( Are you unable to concentrate because of unrecognized reasons?) 3. Chhan tha tak awm si lovin i ngui viau thin em? (Are you continually unhappy without justified cause?) 4. Ho te teah i thinrim fo thin em? ( Do you lose your temper easily and often?)
  • 24. RILRU HRISEL 24. www.mizoramsynod.org 5. Muthilh theih lohnain a tibuai fo che em? ( Are you troubled by regular insomnia?) 6. I nun tibuai khawpa rilru hlim leh ngui inthlak inthlak i nei thin em? (Do you have wide fluctuations in your mood from depression to elation, back to depression, which incapacitate you?) 7. Mi zinga awm i ning ngawih ngawih reng em? ( Do you continually dislike to be with people?) 8. I fate thawm bengchheng i ngaithei lo fo thin em? ( Do your children consistently ‘get on your nerves’?) 9. I nunphung panngai tihbuai a nihin i rilru a nain i lungawi lo vak thin em? ( Are you upset if the routine of your life is disturbed?) 10. Thil reng reng ningin i thinrim ul reng mai thin em? (Are you ‘browned off’ and constantly bitter?) 11. A chhan mumal awm lovin i hlau thin em? ( Are you afraid without real cause?) 12. Mi dangte aia dik bik niin i inngai deuh tlat thin em? ( Are you always right and other persons always wrong?) 13. Daktawr-in a chhan an hriat theih mang si loh na neuh neuh i nei thin em? (Do you have numerous aches and pains for which no doctor can find a physical cause?) Rilru lama mi thiam, William C. Menninger-a chuan a chunga zawhna pakhat tal khi “AW” tia i chhang chiah thei a nih chuan rilru hriselna kawngah tanpuitu i mamawh niin a sawi. ________________