Foruak eta liberalismoaren ezarpena Euskal Herrian,1833-1876
1. FORUAK ETAFORUAK ETA
LIBERALISMOA EUSKALLIBERALISMOA EUSKAL
HERRIAN 1833-74HERRIAN 1833-74
AINARA UNZAGA 2AAINARA UNZAGA 2A
Historia liburutik, Ibaizabal arg.Historia liburutik, Ibaizabal arg.
2. 6. GAIA: Estatu6. GAIA: Estatu
liberalaren irudiakliberalaren irudiak
Haizea SarragaHaizea Sarraga
Ariane MartínAriane Martín
2.C2.C
3. 1-Foruak:ezaugarri orokorrak1-Foruak:ezaugarri orokorrak
• Euskal lurraldeetan foruak daude indarreanEuskal lurraldeetan foruak daude indarrean
1833rarte.1833rarte.
• Foruak ohitura eta usadioetan oinarritutakoForuak ohitura eta usadioetan oinarritutako
legeak dira.legeak dira.
• Honen arabera kaparetasun unibertsala,Honen arabera kaparetasun unibertsala,
merkataritzan barneko mugak daude etamerkataritzan barneko mugak daude eta
soldadutzia bakoitzak bere lurraldean egitensoldadutzia bakoitzak bere lurraldean egiten
zuen.zuen.
4. • Gobernu autonomoa zeukaten eta norbereGobernu autonomoa zeukaten eta norbere
erakundeak zituzten: Foru Aldundiak botereerakundeak zituzten: Foru Aldundiak botere
betearazleaa,Batzar Nagusiak botere legegilea .betearazleaa,Batzar Nagusiak botere legegilea .
• Foru paseak ,maila bateraino, erregearenForu paseak ,maila bateraino, erregearen
legediak foruak betetzen zituen ala ezlegediak foruak betetzen zituen ala ez
baieztatzen zuen.baieztatzen zuen.
• Nafarroan Gorte estamentalak eta ErregeenNafarroan Gorte estamentalak eta Erregeen
kontseilua zegoen.Sobrecarta eskubidea delakoakkontseilua zegoen.Sobrecarta eskubidea delakoak
forua betetzea segurtatzen zuen.forua betetzea segurtatzen zuen.
5. 2-Erregimen zaharraren krisia2-Erregimen zaharraren krisia
• Erregimen zaharreko egitura hau 1812koErregimen zaharreko egitura hau 1812ko
konstituzioak zalantzan jartzen du,gero hirurtekokonstituzioak zalantzan jartzen du,gero hirurteko
liberalak eta lehen gerra karlistak erregimenliberalak eta lehen gerra karlistak erregimen
liberalaren aplikazioa ekarriko du 1839tikliberalaren aplikazioa ekarriko du 1839tik
aurrera.aurrera.
• LiberalismoaLiberalismoa Ilustrazioen ideiak legeIlustrazioen ideiak lege
bihurtzean datza .Lege hau konstituziobihurtzean datza .Lege hau konstituzio
zentralista,botere banaketan ,gizonezkoenzentralista,botere banaketan ,gizonezkoen
sufragio zentsatarioa.sufragio zentsatarioa.
6. • Liberalismoaren ezarpenaren urratsik handienaLiberalismoaren ezarpenaren urratsik handiena
Ondorengotzaren auziarekinOndorengotzaren auziarekin hasten da.hasten da.
• Felipe V.ak emandako Lege Salikoa, emakumeekFelipe V.ak emandako Lege Salikoa, emakumeek
ezin zuten erregearen ondorengoa izan.ezin zuten erregearen ondorengoa izan.
Fernando VIIak zuzeneko ondorengorik ezFernando VIIak zuzeneko ondorengorik ez
zuenez, bere anaia Karlos Maria Isidro infanteazuenez, bere anaia Karlos Maria Isidro infantea
zen Espainiako erregetzaren ondorengoa.zen Espainiako erregetzaren ondorengoa.
•
9. • Fernando VII.a Kristina Napolikoarekin ezkondu 1830,Fernando VII.a Kristina Napolikoarekin ezkondu 1830,
haurdun gelditu. Fernando VII.a Lege Salikoahaurdun gelditu. Fernando VII.a Lege Salikoa
indargabetzen zuen Berrespen Pragmatikoa eman zuenindargabetzen zuen Berrespen Pragmatikoa eman zuen
eta emakumeei erregina izateko eskubidea aitortu.eta emakumeei erregina izateko eskubidea aitortu.
• 2 talde:2 talde:
• lege Salikoaren aldekoaklege Salikoaren aldekoak
• Liberalak Isabelen aldeLiberalak Isabelen alde
• Fernando VII.a hil(1833) karlistak matxinatu.MariaFernando VII.a hil(1833) karlistak matxinatu.Maria
Kristina erreginaordeak Iiberalen alde jo.Kristina erreginaordeak Iiberalen alde jo.
12. 2.1 lehen karlistaldia2.1 lehen karlistaldia
• FernandoVII.a hil zenean, gerra zibila sortu zenFernandoVII.a hil zenean, gerra zibila sortu zen
absolutisten eta liberalen artean.1840.urtera arteabsolutisten eta liberalen artean.1840.urtera arte
iraun zuen, eta Hego Euskal Herrian.iraun zuen, eta Hego Euskal Herrian.
13. Karlistak eta liberalakKarlistak eta liberalak
• Karlos Maria Isidro jarraitzaileak aritu.2 bando:Karlos Maria Isidro jarraitzaileak aritu.2 bando:
• KarlistekKarlistek absolutismo monarkikoa eta Foruabsolutismo monarkikoa eta Foru
tradizioak aldezten zituzten; behe mailako apaizteria,tradizioak aldezten zituzten; behe mailako apaizteria,
nekazari gehienak.nekazari gehienak.
• IIsabeldarraksabeldarrak edo kristinoak ;liberalísmoaedo kristinoak ;liberalísmoa
ezartzearen , legeak bateratzearen etaezartzearen , legeak bateratzearen eta
zentralizazioaren alde zeuden; alderdikideakzentralizazioaren alde zeuden; alderdikideak
burgesiakoak ziren, goi malako nobleak.burgesiakoak ziren, goi malako nobleak.
• Hego Euskal Herrian, XIX.mendearen hasieratikHego Euskal Herrian, XIX.mendearen hasieratik
aldaketak ,ondorioz: ohiko bizimodu tradizionalenaldaketak ,ondorioz: ohiko bizimodu tradizionalen
arteko oreka desegin.arteko oreka desegin.
14. • KarlistenKarlisten leloak" Jainkoa, Aberria eta Erregea",leloak" Jainkoa, Aberria eta Erregea",
absolutismo monarkikoa, katolikoa eta foruak.absolutismo monarkikoa, katolikoa eta foruak.
• LiberalismoakLiberalismoak estatuaren erradikalizazioa beharestatuaren erradikalizazioa behar
zuten. Foru erakundeak kontrolpean izan zituenzuten. Foru erakundeak kontrolpean izan zituen
nekazaritzako jaun handiak eta herritar askonekazaritzako jaun handiak eta herritar asko
Isabel II.ari sostengua ematearen onurezIsabel II.ari sostengua ematearen onurez
jabetzen hasi ziren.jabetzen hasi ziren.
16. 2.2 Lizarrako Gobernua:2.2 Lizarrako Gobernua:
• Karlos estatu burua hiru estatu idazkaritzekKarlos estatu burua hiru estatu idazkaritzek
osatuta zegoen.1gudea,Erregeosatuta zegoen.1gudea,Errege
aholkularitza((auzitegi gorena) eta Ogasuna.aholkularitza((auzitegi gorena) eta Ogasuna.
17. 2.3 Gerraren nondik norakoak2.3 Gerraren nondik norakoak
• Gerraren lehenengo fasea(1833-1835)Gerraren lehenengo fasea(1833-1835)
• Zumalakarregik gerra zuzendu .gerrilen gerrak arrakastatsua..Zumalakarregik gerra zuzendu .gerrilen gerrak arrakastatsua..
• Ondoren liberalak gero eta indar handiagoa.Ondoren liberalak gero eta indar handiagoa.
• Honekin batera foruak eta erregea bereizteko MuñagorritrenHonekin batera foruak eta erregea bereizteko Muñagorritren
proposamena.”Bakea eta Foruak”1838an.proposamena.”Bakea eta Foruak”1838an.
•
• Bigarren faseanBigarren fasean
• , Zumalakarregi hil zenetik Bilboko setiora arte Karlistek, Zumalakarregi hil zenetik Bilboko setiora arte Karlistek
hegoalderantz egin zuten Gomez jenerala Andaluziaraino. Karloshegoalderantz egin zuten Gomez jenerala Andaluziaraino. Karlos
Madril hartzen saiatu zen.1839an gerraz nekatuta bi taldeak etorriMadril hartzen saiatu zen.1839an gerraz nekatuta bi taldeak etorri
zirenziren
19. • Gatazkaren amaieraGatazkaren amaiera
• Maroto jeneral karlistak eta EsparteroMaroto jeneral karlistak eta Espartero
jeneral liberalak Bergarako Ituna sinatujeneral liberalak Bergarako Ituna sinatu
zuten, 1839, Marotok erregina izatekozuten, 1839, Marotok erregina izateko
eskubidea aitortu zion Isabel II.ari , daeskubidea aitortu zion Isabel II.ari , da
Esparterok Foruak babesteko hitza emanEsparterok Foruak babesteko hitza eman
zuen.zuen.
21. 2.4 Moderatuak2.4 Moderatuak
• Gorte ModeratuekGorte Moderatuek , Maria Kristinak Nafarroako eta, Maria Kristinak Nafarroako eta
euskal lurraldeetako Foruak berretsi zituzten 1839koeuskal lurraldeetako Foruak berretsi zituzten 1839ko
urriaren 25ean, "batasun konstituzionalari utzi gabe”urriaren 25ean, "batasun konstituzionalari utzi gabe”
• Foruak berresteko lurralde bakoitzakForuak berresteko lurralde bakoitzak
Gobernuarekin adostu behar zuten.Gobernuarekin adostu behar zuten.
22. 2.5 Esparteroren erregeordetza2.5 Esparteroren erregeordetza
• Foruzaleak zituzten ordezkariak bilatu zituztenForuzaleak zituzten ordezkariak bilatu zituzten
Gorteetara, baina ordezkari nafarrak progresistakGorteetara, baina ordezkari nafarrak progresistak
ziren.ziren.
• Nafarroaren negozioa partikularrei esker, LegeNafarroaren negozioa partikularrei esker, Lege
Hitzartua ematen zuten(1841)Lege horren arabera;Hitzartua ematen zuten(1841)Lege horren arabera;
• Nafarroak erresuma izateari utzi zion, muga zergak bereNafarroak erresuma izateari utzi zion, muga zergak bere
lurralde mugan ezarri zituzten.lurralde mugan ezarri zituzten.
• Euskal lurraldeetan, ezarri zen legedi progresista;Euskal lurraldeetan, ezarri zen legedi progresista;
• Foru pasea deuseztatu eta ondorioz, arma bidezkoForu pasea deuseztatu eta ondorioz, arma bidezko
matxinada sortu zen(1841)matxinada sortu zen(1841)
•
23. • Liberalismo progresistaren kontrako sektoreekLiberalismo progresistaren kontrako sektoreek
parte hartu matxinadan.parte hartu matxinadan.
• Esparterok gogor zapaldu zuen altxamendua.Esparterok gogor zapaldu zuen altxamendua.
Eta dekretu bat eman zen, matxinadariEta dekretu bat eman zen, matxinadari
erantzunez(1841), hiru probintziak Espainiakoerantzunez(1841), hiru probintziak Espainiako
gainerako lurraldeen maila berean zeuden,gainerako lurraldeen maila berean zeuden,
juridikoari eta muga zergei zegokionez.juridikoari eta muga zergei zegokionez.
• Esparterok erregeordea, politika autoritarioaEsparterok erregeordea, politika autoritarioa
egin zuen.Matxinadak gertatu ziren eta erbesteraegin zuen.Matxinadak gertatu ziren eta erbestera
ihes egin behar.ihes egin behar.
25. 3.Isabel II.aren erregealdia3.Isabel II.aren erregealdia
• Euskal Herrian Foruak konstituzio erregimen berriariEuskal Herrian Foruak konstituzio erregimen berriari
egokitzeko negozioak egiten jarraitu zuten.egokitzeko negozioak egiten jarraitu zuten.
• 3.1 Gobernu moderatua sendotzea.3.1 Gobernu moderatua sendotzea.
• Euskal lurraldeetan Udalen Lege berria ezarri. ForuEuskal lurraldeetan Udalen Lege berria ezarri. Foru
Aldundiak eta Batzar Orokorrak jarri zituzten ,Aldundiak eta Batzar Orokorrak jarri zituzten ,
administrazio eta ekonomiarekin.administrazio eta ekonomiarekin. Foru pasea ez zenForu pasea ez zen
berrio onartu.berrio onartu.
• Herriko hautesleak murriztu zituen, aberatsHerriko hautesleak murriztu zituen, aberats
foruzaleen mesederako.foruzaleen mesederako.
26. • 3.2 Gobernu progresisten3.2 Gobernu progresisten
egonkortasun ezaegonkortasun eza
• Hego Euskal Herrian, burgesiak jarrera liberalHego Euskal Herrian, burgesiak jarrera liberal
kontserbadoreagoa hartu zuten ekonomiarenkontserbadoreagoa hartu zuten ekonomiaren
garapena bermatzeko, Foru batzuen aldekoakgarapena bermatzeko, Foru batzuen aldekoak
zirelako.zirelako.
• 3.3 Moderatuen itzulera3.3 Moderatuen itzulera
• Euskal Herrian, foruzaletasuna gero eta erroEuskal Herrian, foruzaletasuna gero eta erro
sakonagoak egiten joan zen, burgesentzat eta lur jabesakonagoak egiten joan zen, burgesentzat eta lur jabe
aberatsentzat.Foruetatik eratortzen zirenaberatsentzat.Foruetatik eratortzen ziren
autogobernua eta zerga arloko berezitasunak.autogobernua eta zerga arloko berezitasunak.
27. 4. Seiurteko demokratikoa4. Seiurteko demokratikoa
• Karlistek eta kantonalistek arma bidez egindakoKarlistek eta kantonalistek arma bidez egindako
oposízioak eredu demokratiko berriaren porrotaoposízioak eredu demokratiko berriaren porrota
ekarri zuen.ekarri zuen.
• Gobernu lraultzaileaGobernu lraultzailea
• Lehenengo hauteskundeetan, progresistak ,Lehenengo hauteskundeetan, progresistak ,
unionistak eta demokraten talde monarkikoa izanunionistak eta demokraten talde monarkikoa izan
ziren garaile.ziren garaile.
29. 4.1 Hirugarren Karlistaldia (1872-4.1 Hirugarren Karlistaldia (1872-
1876)1876)
• A-Gobernu iraultzailea:A-Gobernu iraultzailea:
• Iraultza demokratikoa eta estatu laikoa ezarri.Iraultza demokratikoa eta estatu laikoa ezarri.
• Gobernuen jarraitzaileak eliza ,noble eta hainbatGobernuen jarraitzaileak eliza ,noble eta hainbat
nekazari ,liberalak,demokratak,errepublikanoak.nekazari ,liberalak,demokratak,errepublikanoak.
• B-Karlistak:B-Karlistak:
• Karlisten jarraitzaileak herritarrak eta hirikoKarlisten jarraitzaileak herritarrak eta hiriko
langileak izango diralangileak izango dira
• Katolikotasunaren defentsak, SeiurtekoKatolikotasunaren defentsak, Seiurteko
iraultzaileek zorrotz errespetatu baitzuen foruiraultzaileek zorrotz errespetatu baitzuen foru
erregimena.erregimena.
30. • Karlisten taldeek propaganda politiko trebeaKarlisten taldeek propaganda politiko trebea
egin zuten prentsan, baita Elizak ere pulpituetan.egin zuten prentsan, baita Elizak ere pulpituetan.
• Euskal Herriko herritar gehienek.KarlosEuskal Herriko herritar gehienek.Karlos
VII.aren monarkia berrezarri zenean, gizarteVII.aren monarkia berrezarri zenean, gizarte
tradizionalaren eta ordenaren oinarriak,tradizionalaren eta ordenaren oinarriak,
katolikotasuna eta Euskal Herrian nagusi zirenkatolikotasuna eta Euskal Herrian nagusi ziren
Foru berezitasunak.Foru berezitasunak.
•
31. • C-Gerraren nondik norakoakC-Gerraren nondik norakoak
• Hirugarren karlistaldia 1872ko apirilean hasi zenHirugarren karlistaldia 1872ko apirilean hasi zen
, Saboiako Amadeo atzerritarren ordez Karlos, Saboiako Amadeo atzerritarren ordez Karlos
VII.a errege zilegi izendatu.Gudu galdu karlistek:VII.a errege zilegi izendatu.Gudu galdu karlistek:
Arrigorriagakoa ,Mañarikoa eta Oñatikoa; etaArrigorriagakoa ,Mañarikoa eta Oñatikoa; eta
Orokietako Guduaren ondoren, maiatzaren24an,Orokietako Guduaren ondoren, maiatzaren24an,
su eten labur bat sinatu zuten Zornotzan. Stasu eten labur bat sinatu zuten Zornotzan. Sta
Cruz apaizak gerra bultzatu zuen.Cruz apaizak gerra bultzatu zuen.
32. • Karlistek erasoaldia irabazi zuten 1873an, HegoKarlistek erasoaldia irabazi zuten 1873an, Hego
Euskal Herriko lau herrialdeetan eta Katalunian,Euskal Herriko lau herrialdeetan eta Katalunian,
gerrillen bidez eta burdinbideetan, telegrafoetangerrillen bidez eta burdinbideetan, telegrafoetan
eta abarretan sabotajeak eginez. Eusko lurraldeaketa abarretan sabotajeak eginez. Eusko lurraldeak
karlisten esku gelditu ziren.karlisten esku gelditu ziren.
• Karlistak nagusi zitzaizkion, Metautenen,Karlistak nagusi zitzaizkion, Metautenen,
Beramendin eta Deikaztelun. MendixurkoBeramendin eta Deikaztelun. Mendixurko
Gudua galdu zuten. Ezin izan zituzten karlistekGudua galdu zuten. Ezin izan zituzten karlistek
hiriburuak menderatu eta 1874an , Bilbori 125hiriburuak menderatu eta 1874an , Bilbori 125
eguneko setioa egin ondoren, amore eman behareguneko setioa egin ondoren, amore eman behar
izan zuten.izan zuten.
34. • D-Lizarrako gobernuaD-Lizarrako gobernua
– Gerrarekin batera karlistekGerrarekin batera karlistek Lizarrako GobernuaLizarrako Gobernua
antolatu zuten:antolatu zuten:
– Karlos VII.a estatu burua eta diputazioak oinarri hiruKarlos VII.a estatu burua eta diputazioak oinarri hiru
estatu idazkaritzek osatuta zegoen.1gudea kanpoestatu idazkaritzek osatuta zegoen.1gudea kanpo
harremana 2.estatua, Grazia Justizia eta Ogasuna.harremana 2.estatua, Grazia Justizia eta Ogasuna.
Bere kode penala (auzitegi gorena, aduanak, posta) .Bere kode penala (auzitegi gorena, aduanak, posta) .
1874an Oñatiko unibertsitatea sortu.1874an Oñatiko unibertsitatea sortu.
36. • E-Gerraren amaieraE-Gerraren amaiera
• Gatazka militarrek1876.urtera iraun.Gatazka militarrek1876.urtera iraun. AlfontsoAlfontso
XII.a politikanXII.a politikan esku hartzen hasi zenean,esku hartzen hasi zenean,
foruzale kontserbadore asko , lehenforuzale kontserbadore asko , lehen
karlismoaren aldean ibilitakoak, joera aldatzenkarlismoaren aldean ibilitakoak, joera aldatzen
hasi ziren. 1875ean, liberalek karlistei gailenduhasi ziren. 1875ean, liberalek karlistei gailendu
zuten. Katalunian 1876an Lizarra erori zen.zuten. Katalunian 1876an Lizarra erori zen.
• Errestaurazio garaianErrestaurazio garaian, Foruak deuseztatu, Foruak deuseztatu
zituen:zituen:
– Horrengatik soldaduzka egin eta zergak ordainduHorrengatik soldaduzka egin eta zergak ordaindu
behar ziren.behar ziren.
– Euskal lurraldeetako burgesia ez zegoen ados .Euskal lurraldeetako burgesia ez zegoen ados .
38. 4.2 Kontzertu ekonomikoak4.2 Kontzertu ekonomikoak
sinatu.sinatu.• Burgesiaren ezadostasunak bultzatuta.Burgesiaren ezadostasunak bultzatuta.
• Estatuak , Bizkaia,Gipuzkoa eta ArabarekinEstatuak , Bizkaia,Gipuzkoa eta Arabarekin
gobernuak sinatu zuen akordioa.Horrengobernuak sinatu zuen akordioa.Horren
arabera ,Foru Aldundi bakoitzak zergakarabera ,Foru Aldundi bakoitzak zergak
kobratzen zituen eta kantitate bat Gobernukobratzen zituen eta kantitate bat Gobernu
Zentralari bidaltzen dio:KUPOAZentralari bidaltzen dio:KUPOA ..
• Honek maila bateko finantza autonomiaHonek maila bateko finantza autonomia
ematen dio.ematen dio.
• Kontzertu bakoitzak epe irauten du eta besteKontzertu bakoitzak epe irauten du eta beste
bat negoziatu behar da.bat negoziatu behar da.