gizarte xix. mendea

1. https://davitxulo.wordpress.com/1-ebaluaketa/gizarte/5-gaia/
5.GAIA
ESPAINIA XIX. MENDEAN
Espainiak gerra hasi zuen Frantziaren aurka (1793-1795), Espainiako Karlos IV.
Erregea Frantziako Iraultzaren ideien kontra jarri zelako. Frantziak irabazi zuen, eta
Fontainebleauko ituna sinatu zuten.
Portugal inbaditu behar zuten, Ingalaterrarekin aliatu zelako. Frantziak, Espainia
zeharkatzerakoan, zenbait hiri okupatu zituen. Horrek biztanleriaren ondoeza sortu
zuen. Hori aprobetxatuz, Fernandok (KarlosIV.aren semeak), Aranjuezeko
altxamendua eragin zuen. Horregatik, KarlosIV.ak Fernandori erregetza utzi zion.
Napoleonek errege-familia bahitu zuen, eta Josef Bonaparte bere anaiari erregetza
utzi zion, eta Espainiako errege bihurtu zen. 1808ko maiatzaren 2an, M adrilen herri-
matxinada izan zen. Horrela hasi zen Independentzia Gerra.
Biztanleria bi zatitan banatu zen: frantsestuak eta fernandinoak.
Napoleonek tropak kendu eta Errusiara bidali zituen.1813an, Valençayko ituna
sinatu zuten, gerra bukatu eta Fernando VII.a berriz erregea bihurtu zen.
Errege-familia falta zenez, botere-hutsunea zegoen. Juntak sortu zituzten borroka
antolatzeko. Junta Zentral Gorena sortu zuten, Gobernu bakarra sortzeko.
Gorteak, Junta Zentral Gorena deitzerakoan, Cadizen bildu ziren.Diputatu gehienak
liberalak ziren, frantsestuak, eta gutxienekoak morroiak, Fernando VII.a itzultzea eta
Antzinako Erregimena egotea nagi zutenak.
Zin egin zuten la Pepa egiteko, 1812ko Konstituzioa, Espainiako lehenengoa.
Liberalismo politikoaren printzipioak zituen. Onartu zuten Martxoaren 19an, San
Jose egunean.
Fernando VII.a Espainiara itzuli zen eta 1814-1820 artean gobernatu zuen. Antzinako
Erregimena bueltatu zen.
Riego koronelak pronuntziamendu liberala egin zuen, 1820an. Lortu zuen erregeak
La Pepa zin egitea, preso liberalak askatzea eta Gorteak biltzeko hauteskundeak.
1823an, absolutistek estatu-kolpea egin zuten. Aliantza Santuak tropak bidali zituen,
San Luisen Ehun Mila Semeak.
Fernando VII.a errege absolutista bueltatu zen.
Bueltatu zenean, Espainia krisian zegoen. Krisi- ekonomikoa: ogasunak ez zuten
dirurik, eta Amerikako Inperioa galdu zuten.
Krisi-politikoa: Gobernua modernizatzeko, ministro-kontseilu bat sortu zen, eta
nobleak haserretu ziren.

2. Arazo dinastikoa: Lege Salikoarengatik, Espainian emakumeak ezin zuten erreinatu.
Fernando VII.ak Santzio Pragmatikoa sortu zuen, semerik ez zituelako. Orduan Lege
Salikoa ez zuen balio, eta Isabelek erreinatu zezakeen.
Karlosek bere burua Espainiako errege izendatu zuenean, Lehen Karlistada hasi ze n.
Karlistek, Karlosen alde zeudenak,absolutismoa eta Antzinako Erregimena nahi
zuten, eta foruei eutsi. Indarra zuten Euskadin, Nafarroan, Aragoin,Katalunian eta
Valentzian.
Liberalek Isabelen alde zeuden.
Zazpi urte ondoren Karlistek gerra galdu zuten, eta Bergarako besarkadarekin
bukatu zen.
Liberalak bi taldetan banatuta zeuden: moderatuak (erregearen estatusa
sendotzearen eta erreforma mugatuak aplikatzearen aldekoak) eta progresistak
(erreforma sakoneko politikaren aldekoak).
Isabelek 3 urte bakarrik zituenez, erregeordetzak eduki zituen.
Lehenengoa bere ama Maria Kristina izan zen. Agintea moderatuei eman zien.
Herriaren protestak behartu zuten gobernua progresistei ematea.
Mendizabal gobernuan zegoenean, progresistek Antzinako Erregimena ezeztatu
zuten; Elizaren ondasunen desamortizazioa.
Progresistekin zituen liskarren ondorioz, Maria Kristina dimititu behar izan zuen.
Erregeordetza Espartero jeneralak hartu zuen.
Modu autoritarioan gobernatu zuen, eta progresistek eta moderatuek elkartu ziren
pronuntziamendu batean, eta Espartero jenerala dimititzera behartu zuten. Isabel II.a
erregina izendatu zuten hamahiru urterekin.
Isabel II.ak, agintea hamar urtez moderatuei eman zien.
1845an, Konstituzio berria onartu zen. Boto-eskubidea aberatsenei eta prentsa-
askatasuna mugatua.
Estatu zentralista antolatu zuten.
Progresistak bereiztu ziren: demokratak (sufragio unibertsala eskatzen zuten) eta
errepublikanoak (errepublika aldarrikatzearen alde zeuden).
Vicálvaroko pronuntziamendua izan zen. Progresistek zuten boterea. Beraien liderra
Espartero zen.
Beste desamortizazio bat egon zen, eta erreginak progresistak gobernutik kendu
zituen.
Txandaketa egon zen moderatuen eta liberalen artean.
Monarkia krisi larrian sartu zen. Arazoak:

3.  Arazo- ekonomikoak. Gosearengatik, landan eta hirian matxinadak izan ziren.
 Gobernuak progresistak, errepublikanoak eta demokratak boteretik baztertu
zituen. Gobernuaren autoritarismoa gehiegizkoa zenez, burgesia eta
militarrak erregimenetik aldendu ziren.
 Erregina eskandaluzko bizia zeramala zioten.
Ostendeko ituna, progresistek, demokratek eta errepublikanoak sinatu zuten.
Erabaki zuten Borboiak Espainiatik kanporatzea, eta politika demokratizatzea.
1868an, Serrano eta Prim jeneralek abiarazita,pronuntziamendu bat egin zuten
Isabel II.a erregetzatik kentzeko. Junta iraultzaileak sortu zituzten,probintziak eta
hiriak kontrolatzeko. Arrakasta izan zuen hilketarik gabe.
Gorteek 1868ko Konstituzioa onartu zuten, Espainiako lehen testu demokratikoa.
Amadeo Savoiakoa italiar printzea izan zen erregea. Monarkikoak,Eliza eta
errepublikanoak ez zeuden bere alde.
Gatazka bat izan zuen Kuban, matxinada bat. Abdikatu egin zuen.