3. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 3
Περίληψη
Στις µέρες µας, προκειµένου να εξασφαλίσουµε ότι οι ανάγκες της σύγχρονης κοινωνίας
καλύπτονται και οι φυσικοί πόροι επαρκούν για όλους µας, είναι απαραίτητο να υιοθετήσουµε
ένα νέο αειφόρο τρόπο ζωής. Αυτός προϋποθέτει την ανάπτυξη οικολογικής συνείδησης και
γενικότερα την αλλαγή του τρόπου σκέψης µας και των συνηθειών µας απέναντι στο περιβάλλον
που µας φιλοξενεί. Ο σωστός τρόπος διαχείρισης των απορριµµάτων που παράγουµε είναι µια
αρχή για να συµπεριφερθούµε µε σεβασµό στη φύση. Η επαναχρησιµοποίηση του οικιακού
νερού είναι µια ιδέα που αναπτύσσεται µε σκοπό την άρδευση των φυτών χωρίς να
καταναλώνονται τεράστιες ποσότητες πόσιµου νερού. Το οικιακό νερό που παράγεται από το
πλύσιµο των πιάτων µπορεί να χρησιµοποιηθεί για το σκοπό αυτό, αρκεί όµως να µην είναι
επιβλαβές για τους οργανισµούς του εδάφους. Η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί τη χρήση
οικολογικών απορρυπαντικών πιάτων στην κουζίνας µας, προκειµένου να δώσει µια λύση
φιλική προς το περιβάλλον.
Στην παρούσα εργασία ερευνήσαµε αν τα οικολογικά απορρυπαντικά πιάτων είναι λιγότερο
τοξικά από τα συµβατικά απορρυπαντικά πιάτων. Χρησιµοποιήσαµε ως πειραµατόζωα
γαιοσκώληκες που τοποθετήσαµε σε χώµα µε διαφορετικές συγκεντρώσεις συµβατικού και
οικολογικού απορρυπαντικού και, µετά από πέντε µέρες, καταγράψαµε τον αριθµό των νεκρών
σκουληκιών. Τα αποτελέσµατά µας δείχνουν ότι η θνησιµότητα των σκουληκιών είναι
µικρότερη όταν εκτίθενται στο οικολογικό απορρυπαντικό. Επίσης βρήκαµε ότι πέθαναν όλοι οι
γαιοσκώληκες που εκτέθηκαν σε διαλύµατα µε συγκέντρωση 50% κατά όγκο, και για τα δύο
είδη απορρυπαντικού.
Λέξεις – Κλειδιά:
Περιβάλλον, Επαναχρησιµοποίηση νερού, Οικιακό νερό, Γκρίζο νερό, Απορρυπαντικά,
Τοξικότητα, Γαιοσκώληκες, Ανακύκλωση, Πείραµα, Grey water, Reuse, Recycle
4. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 4
Η οµάδα εργασίας
Στο 2ο τµήµα του µαθήµατος της Ερευνητικής Εργασίας συµµετέχουν δεκαεννέα (19)
µαθητές. Επιβλέπουσα καθηγήτρια σε αυτό το τµήµα Περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος είναι η
κα Μακροπούλου Ελένη, Βιολόγος.
Οι συµµετέχοντες µαθητές της Α΄Λυκείου είναι:
ΟΜΑ∆Α 1η : Ακρίβου Βαλεντίνη ΟΜΑ∆Α 2η : Ανατολιώτη Μαρία
Γαγάτση Σωτηρία Αντωνίου Μαρία
Κολοβού Χρυσοβαλάντω Γκαγκάνη Φωτεινή
Παπαδοπούλου Κατερίνα Θεοχάρη Κατερίνα
Τσιγαρίδα Αγλαΐα Τσιγαρδά Ναταλία
ΟΜΑ∆Α 3η : Ζάχου Χαρούλα ΟΜΑ∆Α 4η : Xhikollari Eilisa
Καλέτση Κυριακή Μπακαβέλου Ευανθία
Κωδωνάς Παναγιώτης Χατζηρίζου Ευθυµία
Μάµαλης Βασίλης Τριανταφύλλου Βασιλική
Χατζή Ελεάνα
Ορισµοί
Τοξικότητα: είναι ο βαθµός στον οποίο µια ουσία έχει τη δυνατότητα να βλάψει έναν οργανισµό.
Μια τοξική ουσία µπορεί να εισέλθει στον οργανισµό µέσω του πεπτικού συστήµατος, της
αναπνευστικής οδού ή του δέρµατος Η τοξικότητα µπορεί να είναι οξεία, υποχρόνια, ή χρόνια,
ανάλογα µε το βαθµό επικινδυνότητας, τη διάρκεια και το χρόνο εµφάνισης των αρνητικών
επιπτώσεων στον οργανισµό(1). Τοξικές ουσίες ή ρυπαντές χαρακτηρίζονται οι ουσίες που
εισάγονται στο περιβάλλον ως αποτέλεσµα της ανθρώπινης δραστηριότητας(9).
Βιοδιασπώµενες ουσίες: είναι οι χηµικές ουσίες που µπορούν να διασπώνται από τους
ζωντανούς οργανισµούς (π.χ. µικρόβια) στο περιβάλλον και να αποδοµούνται σε φυσικά
στοιχεία έτοιµα να επαναχρησιµοποιηθούν. Συµµετέχουν στους έµφυτους κύκλους ανανέωσης
των φυσικών στοιχείων που διατηρούν την ισορροπία της φύσης(2).
5. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 5
Γκρίζο νερό: είναι το νερό της λάτρας των νοικοκυριών που δεν είναι µολυσµένο µε
επικίνδυνους µικροοργανισµούς(3).
Μαύρο νερό: είναι το οικιακό νερό που περιέχει τα ανθρώπινα απόβλητα (ούρα και
περιττώµατα) και είναι επικίνδυνο γιατί είναι µολυσµένο µε µικροοργανισµούς(3).
Τα τρία R: είναι τα αρχικά γράµµατα των τριών λέξεων στις οποίες βασίζεται η σωστή
διαχείριση των αποβλήτων (Reduce, Reuse, Recycle)(4).
Γαιοσκώληκες: είναι ασπόνδυλοι οργανισµοί του εδάφους που ανήκουν στους
∆ακτυλιοσκώληκες επειδή το σώµα τους είναι φτιαγµένο από µικρά δακτυλίδια. Βρίσκονται σε
όλο τον κόσµο σε φυσικά οικοσυστήµατα και σε αγροοικοσυστήµατα, ζουν σε περιβάλλον µε
σχετικά υψηλό ποσοστό υγρασίας και απαντώνται στις περισσότερες περιοχές του κόσµου,
εκτός εκείνων µε ακραία κλίµατα. Έχουν τη δυνατότητα να λειτουργούν ως βιοδείκτες της
υγείας των εδαφών και χρησιµοποιούνται για να αξιολογήσουν την πιθανή µόλυνσή του
εδάφους από τοξικές ουσίες. Ο γαιοσκώληκας είναι σηµαντικός για το έδαφος γιατί σκάβει
κανάλια που συγκρατούν το νερό στις ρίζες των φυτών. Επίσης κάνει πιο γόνιµο το έδαφος γιατί
αποσυνθέτει τη σάπια οργανική ύλη που πέφτει στη γη (π.χ. φύλλα) και την αποβάλλει στο χώµα
µε τη µορφή περιττωµάτων, πλούσιων σε θρεπτικά στοιχεία(5).
Μεταβλητές: Όταν κάνουµε ένα πείραµα στην Επιστήµη και ελέγχουµε κάποια κοινά
χαρακτηριστικά µιας οµάδας στοιχείων τότε τα χαρακτηριστικά αυτά που µεταβάλλονται (οι
διαφορές) ή µένουν σταθερά (οι οµοιότητες) τα ονοµάζουµε µεταβλητές. Για να αναγνωρίσουµε
τις ανεξάρτητες µεταβλητές κάνουµε την ερώτηση: «Τί αλλάζουµε στο πείραµα;». Για να
αναγνωρίσουµε τις εξαρτηµένες µεταβλητές ρωτάµε: «Τί µετράµε στο πείραµα;»(6).
∆είγµα ελέγχου: είναι ένα άθικτο και αναλλοίωτο δείγµα του υλικού (ή πειραµατόζωου) που
εξετάζεται σε ένα πείραµα. Το δείγµα αυτό εκτίθεται στις ίδιες ακριβώς συνθήκες µε τα
υπόλοιπα δείγµατα του πειράµατος µε τη διαφορά ότι δεν εκτίθεται στη µεταβλητή που τις
επιπτώσεις της θέλουµε να µετρήσουµε(7).
(Στο πείραµά µας τα σκουλήκια ελέγχου είναι εκείνα που δεν εκτίθενται σε κανένα
απορρυπαντικό και βρίσκονται στα κύπελλα µε ένδειξη 0%).
6. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 6
1. ΕΙΣΑΓ ΓΗ
Στη σύγχρονη εποχή, εξαιτίας της ραγδαίας αύξησης του ανθρώπινου πληθυσµού, της
µαζικής εκµετάλλευσης των φυσικών πόρων αλλά και της ασυνείδητης ρύπανσης των φυσικών
αποθεµάτων, γίνεται στροφή στο σχεδιασµό ενός νέου, αειφόρου τρόπου ζωής και ανάπτυξης.
Πρόκειται για έναν τρόπο ζωής που σέβεται το περιβάλλον, και προτείνει να καλύπτουµε τις
ανάγκες του σήµερα, χωρίς να εξαντλούµε τα φυσικά αγαθά(8). Έτσι φροντίζουµε τη
βιωσιµότητα των φυσικών πόρων και τη διάθεσή τους και στις επόµενες γενιές χωρίς να
διακινδυνεύουµε την εξαφάνιση της ζωής από τον πλανήτη µας. Ένας τέτοιος τρόπος ζωής
περιλαµβάνει καθηµερινές συνήθειες, συµπεριφορές και επιλογές που στηρίζονται γερά στα
θεµέλια της οικολογικής συνείδησης και οδηγούν στην εξοικονόµηση ύλης και ενέργειας από το
περιβάλλον.
Κάθε χρόνο απορρίπτουµε τόνους υλικών συσκευασίας και άχρηστων προϊόντων που
καταλήγουν στις χωµατερές. Για να προστατέψουµε το περιβάλλον είναι αναγκαίο να
µπορέσουµε να διαχειριστούµε σωστά τα απόβλητα που παράγουµε αποκτώντας τις συνήθειες
«των 3R». Είναι συνήθειες που µπορεί ο καθένας να υιοθετήσει στη καθηµερινότητά του,
ωφελούν το περιβάλλον και χωρίζονται σε τρεις βασικές κατηγορίες(4):
τη Μείωση (Reduce),
την Επαναχρησιµοποίηση (Reuse) και
την Ανακύκλωση (Recycle) των απορριµµάτων µας.
Ποιο συγκεκριµένα, η λέξη Μείωση, υπενθυµίζει στους
καταναλωτές να αγοράζουν µόνο ότι τους είναι απαραίτητο για
να καλύψουν τις ανάγκες τους αποφεύγοντας την
υπερκατανάλωση αγαθών. Έτσι µειώνεται η ποσότητα των
απορριµµάτων που παράγονται παγκοσµίως, δεν επιβαρύνεται
το περιβάλλον και εξοικονοµείται ενέργεια. Με τη λέξη Επαναχρησιµοποίηση περιγράφεται η
εξής απλή ιδέα: αντί να πετάµε τα αντικείµενα είναι καλύτερο για το περιβάλλον να βρούµε
τρόπους να τα χρησιµοποιούµε ξανά για την ίδια ή µια νέα λειτουργία. Εδώ ανήκει η αγορά
προϊόντων «από δεύτερο χέρι» ή η χρησιµοποίηση κοµµατιών που αφαιρέθηκαν από υλικά τα
οποία είναι πλέον άχρηστα, µε σκοπό την κατασκευή καινούριων χρήσιµων προϊόντων. Τέλος, ο
όρος Ανακύκλωση, χρησιµοποιείται όταν διάφορα άχρηστα προϊόντα διαχωρίζονται στα
συστατικά τους τα οποία χρησιµοποιούνται στη συνέχεια για τη δηµιουργία νέων προϊόντων,
διαφορετικής σύστασης και υψηλότερης ποιότητας από τα αρχικά.
Το νερό είναι ένας από τους σηµαντικότερους φυσικούς πόρους που µας προσφέρει ο
πλανήτης Γη και πηγή ζωής για όλους τους ζωντανούς οργανισµούς. Ειδικά για τον άνθρωπο, το
νερό αποτελεί ζωτικό πόρο τόσο για τις καθηµερινές συνήθειές του, όσο και για τα συστήµατα
παραγωγής αγαθών που αυτός έχει επινοήσει. Μεγάλες ποσότητες νερού χρησιµοποιούνται στα
7. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 7
νοικοκυριά και στις αµέτρητες γεωργικές και βιοµηχανικές ανθρώπινες δραστηριότητες(9). Αν
και αυτή η απλή χηµική ένωση είναι τόσο αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής, µόνο ένα µικρό
ποσοστό της γίνεται άµεσα διαθέσιµο στους οργανισµούς µέσα από τις φυσικές διαδικασίες που
αναγκάζουν το νερό να ανακυκλώνεται και να κυκλοφορεί στο περιβάλλον (κύκλος του
νερού)(10). Επιπλέον ο σύγχρονος άνθρωπος, µέσα από τις δραστηριότητές του, επιβαρύνει τους
υδροφόρους ορίζοντες µε ρυπογόνες ουσίες και µολύνει τα λιγοστά αποθέµατα αυτού του
πολύτιµου αγαθού(9).
Στις µέρες µας αυξάνονται οι ανάγκες ζήτησης του νερού στη γεωργία, στα νοικοκυριά
αλλά και στη βιοµηχανία. Συνήθως καταναλώνονται τεράστιες ποσότητες φρέσκου, πόσιµου
νερού που σπαταλιέται χωρίς µέτρο για να καλύψει τις ανάγκες σε διάφορους τοµείς της
καθηµερινής µας ζωής, από την προσωπική µας υγιεινή, τη λάτρα του σπιτιού και το πλύσιµο
των πιάτων µέχρι την άρδευση εκτεταµένων καλλιεργήσιµων εκτάσεων και τη λειτουργία των
πυρηνικών αντιδραστήρων. Παρατηρούµε ωστόσο ότι το πόσιµο νερό έχει αρχίσει να µειώνεται
δραµατικά και ο µισός πληθυσµός της γης δεν έχει πρόσβαση στο «πετρέλαιο του µέλλοντος»,
όπως το αποκαλούν(9),(10).
Είναι αναγκαίο λοιπόν να προστατεύσουµε τη βιωσιµότητα του φυσικού, πόσιµου νερού, να
µην µολύνουµε τα αποθέµατά του, να φροντίσουµε για την εξοικονόµησή του και να βρούµε
τρόπους επαναχρησιµοποίησής του. Για να µειώσουµε (Reduce) την περιττή κατανάλωση νερού,
θα µπορούσαµε κάλλιστα να ελαττώσουµε τις καθηµερινές µας δαπάνες. Για παράδειγµα θα
ήταν καλό να ελαττώσουµε το χρόνο στο ντους, να µην αφήνουµε τη βρύση ανοιχτή όταν
πλενόµαστε, ξυριζόµαστε ή πλένουµε τα δόντια µας, να καταναλώνουµε όσο το δυνατόν
λιγότερες ποσότητες στο πλύσιµο τροφίµων, ρούχων και πιάτων και να χρησιµοποιούµε βαρέλια
για να συγκεντρώνουµε το βρόχινο νερό για να ποτίζουµε τους κήπους µας(4). Επίσης θα
µπορούσαµε να συλλέξουµε το ήδη χρησιµοποιηµένο οικιακό νερό (Grey Water: γκρίζο νερό)
και να το επαναχρησιµοποιήσουµε (Reuse) για τον καθαρισµό της τουαλέτας στο σπίτι µας ή
ακόµη και για την άρδευση των φυτών(3).
Το γκρίζο νερό είναι το νερό της λάτρας των νοικοκυριών, όπως αυτό που παράγεται από το
καθηµερινό πλύσιµο του προσώπου και του σώµατος, τη µπουγάδα των ρούχων και το πλύσιµο
των πιάτων. Το γκρίζο νερό αποτελεί το 70-90% των οικιακών λυµάτων και είναι ευκολότερο
στην επαναχρησιµοποίηση, επειδή δεν είναι µολυσµένο µε µικροοργανισµούς, όπως συµβαίνει
µε το µαύρο νερό. Το µαύρο νερό (black water) περιέχει ανθρώπινα απόβλητα (ούρα και
περιττώµατα) και δεν είναι ασφαλές για αρδευτική χρήση(3).
Είναι σαφές ότι αν το γκρίζο νερό πρόκειται να χρησιµοποιηθεί για την καλλιέργεια φυτών,
θα πρέπει να είναι απαλλαγµένο από τοξικές ουσίες οι οποίες µπορούν να προκαλέσουν βλάβη
έως και θάνατο στους οργανισµούς του περιβάλλοντος. Με άλλα λόγια, τα είδη των
8. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 8
απορρυπαντικών που χρησιµοποιούνται στο σπίτι θα πρέπει να είναι φιλικά προς το περιβάλλον
δηλαδή να προκαλούν καµία ή ελάχιστη περιβαλλοντική ζηµιά.
Από τα είδη των υγρών απορρυπαντικών που
χρησιµοποιούνται σήµερα στο πλύσιµο των πιάτων
αυτά που θεωρούνται ότι είναι φιλικά προς το
περιβάλλον ονοµάζονται «οικολογικά» απορρυπαντικά
πιάτων και ανταποκρίνονται σε υψηλά κριτήρια
επίδοσης και περιβαλλοντολογικής ποιότητας βάση της
Ευρωπαϊκής Ένωσης(11). Η Ε.Ε. θέτει σε αυστηρές
δοκιµές πολλές κατηγορίες προϊόντων προκειµένου να
Το οικολογικό σήµα µε το Λουλούδι ως ελέγξει και να επαληθεύσει την καταλληλότητά τους για
σύµβολο περιβαλλοντικής ποιότητας(12). το περιβάλλον. Στα πιο φιλικά προϊόντα απονέµει το
Ευρωπαϊκό Οικολογικό Σήµα (Ecolabel)(12). Με αυτόν
το τρόπο βοηθά τους καταναλωτές να αναγνωρίζουν τα οικολογικά προϊόντα και τα προωθεί
στις αγορές.
Ειδικά για τα υγρά απορρυπαντικά πιάτων οι ουσίες που θεωρούνται επικίνδυνες για την
υγεία και το περιβάλλον και απαγορεύονται να υπάρχουν στα συστατικά των οικολογικών
απορρυπαντικών είναι(11):
- αιθοξυαλκυλοφαινόλες (APEO) και τα παράγωγά τους: είναι πετροχηµικές δραστικές ουσίες,
τοξικές για τους υδρόβιους οργανισµούς (ζωοπλαγκτόν, οστρακόδερµα, ψάρια) και έχουν
δυσµενείς επιπτώσεις στο υδάτινο περιβάλλον. Χρησιµοποιούνται ως δραστικές ουσίες των
απορρυπαντικών στις οποίες οφείλεται η καθαριστική τους ιδιότητα(13).
- αιθυλενοδιαµινοτετραοξικό οξύ (EDTA) και τα άλατά του: σε υψηλές συγκεντρώσεις είναι
τοξικό στα βακτήρια και επικίνδυνο για τους υδρόβιους οργανισµούς. Μπορεί να ενισχύσει αλλά
και να επιβραδύνει την ανάπτυξη του πλαγκτόν και των φυκών(14). Οι βλάβες που µπορεί να
προκαλέσει στα κύτταρα ή στο DNA των ανώτερων οργανισµών προκύπτουν συνήθως µετά από
µακροχρόνιες εκθέσεις τους σε µεγάλες ποσότητες. Η λήψη EDTA από το στόµα έχει αποδειχθεί
ότι προκαλεί προβλήµατα αναπαραγωγής και ανάπτυξης στον άνθρωπο(14). Χρησιµοποιείται
για να βοηθήσει τις δραστικές ουσίες των απορρυπαντικών να καθαρίσουν αποτελεσµατικά.
- 5-βρωµο-5-νιτρο-1,3-διοξάνιο και 2-βρωµο-2-νιτροπροπανοδιόλη-1,3
- διαζολινιδυλουρία
-φορµαλδεΰδη: χρησιµοποιείται στα απορρυπαντικά ως απολυµαντικό πιάτων. Έχει
µικροβιοκτόνο δράση κατά των µικροοργανισµών που µεταδίδουν ασθένειες. Θεωρείται ότι
είναι µια εξαιρετικά τοξική χηµική ένωση που σε µεγάλες συγκεντρώσεις µπορεί να
καταστρέψει κυτταρικούς ιστούς και επίσης είναι ύποπτη για καρκινογόνο δράση(15).
9. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 9
- άλας της υδροξυµεθυλογλυκίνης µε νάτριο
- νιτροµόσχοι και πολυκυκλικοί µόσχοι: είναι τεχνητές ουσίες που χρησιµοποιούνται για να
αρωµατίσουν τα απορρυπαντικά. ∆εν µπορούν να διασπαστούν στο περιβάλλον και
συσσωρεύονται στο σώµα των οργανισµών. Έχουν καρκινογόνες ιδιότητες, µπορεί να
διαταράξουν το σύστηµα των ορµονών στον άνθρωπο και να µειώσουν την άµυνά του απέναντι
στις τοξικές ουσίες(16).
- άλλου είδους ουσίες που δεν βιοαποικοδοµούνται και είναι ύποπτες ή έχει αποδειχτεί ότι:
έχουν καρκινογόνο δράση, προκαλούν κληρονοµικές γενετικές ασθένειες, είναι τοξικές για τους
υδρόβιους οργανισµούς, είναι επικίνδυνες για τη στοιβάδα του όζοντος, µπορεί να προκαλέσουν
υπογονιµότητα, πρόβληµα στο έµβρυο κατά την εγκυµοσύνη, ή βλάβη στα βρέφη µέσω του
θηλασµού(11).
Εποµένως, αν πρόκειται να επαναχρησιµοποιήσουµε το οικιακό νερό για την άρδευση των
καλλιεργούµενων φυτών πρέπει οπωσδήποτε να µην είναι επιβλαβές για τα σκουλήκια και τους
άλλους οργανισµούς που είναι πολύ σηµαντικοί για την υγεία και την ευφορία του εδάφους.
2. ΜΕΘΟ∆ΟΛΟΓΙΑ & ΥΠΟ∆ΟΜΗ
2.1. Σκοπός - Οριοθέτηση
Σ’ αυτήν την Ερευνητική Εργασία θα συγκρίνουµε την τοξικότητα των οικολογικών
απορρυπαντικών πιάτων µε αυτήν των συµβατικών απορρυπαντικών πιάτων καταγράφοντας τις
επιπτώσεις διαφορετικών συγκεντρώσεων των απορρυπαντικών στη βιωσιµότητα των
σκουληκιών της γης (γαιοσκώληκες). Για το σκοπό αυτό θα παρασκευάσουµε διαλύµατα
διαφορετικής συγκέντρωσης συµβατικού και οικολογικού απορρυπαντικού τα οποία θα
προσθέσουµε σε αυτοσχέδιες καλλιέργειες γαιοσκώληκα και θα τα αφήσουµε για πέντε µέρες.
Την έκτη µέρα θα µετρήσουµε τον αριθµό των νεκρών σκουληκιών σε κάθε καλλιέργεια και θα
συγκρίνουµε τα αποτελέσµατα.
2.2. Μεταβλητές
Ανεξάρτητη: είδη υγρού απορρυπαντικού πιάτων
Επίπεδα: α) Fairy (συµβατικό) µε διαλύµατα δοκιµής 50%, 20%, 4%, 0% κ.ό.
β) Planet (οικολογικό) µε διαλύµατα δοκιµής 50%, 20%, 4%, 0% κ.ό.
Εξαρτηµένη: αριθµός νεκρών σκουληκιών – ποσοστό θνησιµότητας
10. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 10
2.3. Παράγοντες που δεν επηρεάζουν τα αποτελέσµατα του πειράµατος
Σε κάθε πείραµα υπάρχουν πολλοί παράγοντες που ενδεχοµένως να επηρεάσουν τα
αποτελέσµατα και οι οποίοι πρέπει να τεθούν υπό έλεγχο έτσι ώστε το πείραµα να έχει νόηµα Σε
αυτή την ενότητα παρουσιάζονται οι παράγοντες που είναι πιθανό να επηρεάσουν τα
αποτελέσµατα της δικής µας έρευνας και για αυτό φροντίσαµε να τους διατηρήσουµε
σταθερούς:
• Προέλευση των γαιοσκώληκων. ∆εκάδες γαιοσκώληκες συλλέχθηκαν από την ίδια
ακαλλιέργητη έκταση, στα τέλη Σεπτεµβρίου. Τα πειραµατόζωά µας αποθηκεύτηκαν µέσα σε
πλαστικά, κλειστά δοχεία 10 λίτρων τα οποία γεµίσαµε µε αφράτο φυλλόχωµα όπου
προσθέσαµε σάπια φύλλα. Τα δοχεία τοποθετήθηκαν σε σκιερό, δροσερό µέρος (15° C – 25° C)
και το ποσοστό υγρασίας του χώµατος διατηρούνταν πάντα υψηλό.
• Η υγεία των γαιοσκώληκων. Η συλλογή των σκουληκιών έγινε από περιοχή όπου δεν
χρησιµοποιήθηκαν λιπάσµατα ή φυτοφάρµακα.
• Οµοιοµορφία των γαιοσκώληκων. Για το πείραµά µας επιλέξαµε ενήλικα άτοµα του ίδιου
είδους µε µήκος 10 – 12 cm και πάχος περίπου 1,5cm.
• Οµοιόµορφη κατανοµή του απορρυπαντικού. Τα διαλύµατα αραίωσης αναδεύτηκαν καλά και
προσεκτικά πριν τη χρήση τους και για τον ίδιο λόγο αναµείχτηκε το χώµα µετά την προσθήκη
του διαλύµατος σε κάθε κύπελλο
• Υγρασία. Φροντίσαµε ώστε το χώµα που χρησιµοποιήθηκε να παραµένει σχετικά υγρό.
• Θερµοκρασία. Κατά τη διάρκεια του πειράµατος τα κύπελλα µε τα σκουλήκια διατηρήθηκαν
στο θάλαµο συντήρησης του ψυγείου, σε σταθερή θερµοκρασία 10 βαθµών Κελσίου.
• Χρόνος εκτέλεσης του πειράµατος: Τα σκουλήκια είναι ευαίσθητα στην πολύωρη έκθεση στο
φως, την υψηλή θερµοκρασία και τη ξηρασία, γι’ αυτό φροντίσαµε να εκτελέσουµε σύντοµα το
πείραµά µας και να µετακινήσουµε γρήγορα τα πειραµατόζωά από τους πλαστικούς κάδους
αποθήκευσης στα πλαστικά κύπελλα του πειράµατος.
2.4. Υπόθεση
Σύµφωνα µε τις πληροφορίες που έχουµε συλλέξει στο πρώτο µέρος της εργασίας µας,
περιµένουµε τα οικολογικά απορρυπαντικά πιάτων, αφού θεωρούνται ότι είναι φιλικά προς το
περιβάλλον, να έχουν ελάχιστες ή καθόλου δυσµενείς επιπτώσεις στα πειραµατόζωά µας. Σε
κάθε διαφορετική συγκέντρωση διαλύµατος απορρυπαντικού που θα δοκιµάσουµε, ο αριθµός
των νεκρών σκουληκιών αναµένεται να είναι πάντοτε µεγαλύτερος στις καλλιέργειες που έχουµε
προσθέσει συµβατικό απορρυπαντικό από ότι σε αυτές µε το οικολογικό απορρυπαντικό. Επίσης
περιµένουνε ότι το ποσοστό θνησιµότητας των σκουληκιών θα αυξάνεται καθώς αυξάνεται η
11. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 11
συγκέντρωση του απορρυπαντικού και πάντα θα είναι µικρότερο στη σειρά αραίωσης του
οικολογικού απορρυπαντικού.
2.5. Κατάλογος Υλικών & Μέσων
Υγρά απορρυπαντικά πιάτων ΠΟΣΟΤΗΤΑ
Fairy (συµβατικό απορρυπαντικό) 1 συσκευασία των 750ml
Planet (οικολογικό απορρυπαντικό) 1 συσκευασία των 750ml
ΕΙ∆ΟΣ ΠΟΣΟΤΗΤΑ
Γαιοσκώληκες (µεσογειακοί, χρώµατος καφεκόκκινου) 120 (60 ανά απορρυπαντικό)
Κύπελλα ισοθερµικά (φελιζόλ) 40 τεµάχια
Γυάλινα, διαβαθµισµένα ποτήρια ζέσεως
8
(ή διαβαθµισµένοι κύλινδροι)
Φυλλόχωµα (σχετικά υγρό) 5 kgr
Ζυγαριά ακριβείας (ηλεκτρονική) 1
Ψυγείο 1
Σύριγγες 2
Πλαστικά κουτάλια 6
Οδοντογλυφίδες 1 συσκευασία
Πλαστική διαφανής µεµβράνη 1 συσκευασία
Αυτοκόλλητες ετικέτες 50
Ψαλίδι 1
Ανεξίτηλοι µαρκαδόροι 2 χρωµάτων
Αλουµινόχαρτο 1 συσκευασία
Παλιές εφηµερίδες 20
Χαρτί γραφήµατος 1 µπλοκ
Σηµειωµατάριο Εργαστηρίου 1
12. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 12
• Τα κύπελλα, το φυλλόχωµα, οι οδοντογλυφίδες, οι ετικέτες, το ψαλίδι, οι µαρκαδόροι
(µαύρου και πράσινου χρώµατος) χρησιµοποιήθηκαν για να κατασκευάσουµε και να σηµάνουµε
τα δοχεία µέσα στα οποία τοποθετήσαµε τα σκουλήκια για να τα εκθέσουµε στη δράση των
απορρυπαντικών.
• Η ζυγαριά χρησιµοποιήθηκε για να ζυγίσουµε το φυλλόχωµα.
• Κοµµάτια αλουµινόχαρτο χρησιµοποιήθηκαν για να καλύψουµε τα κύπελλα αφού
προσθέσουµε τα σκουλήκια.
• Τα γυάλινα διαβαθµισµένα ποτήρια, τα πλαστικά κουτάλια και οι σύριγγες χρησιµοποιήθηκαν
για να παρασκευάσουµε τα διαλύµατα των απορρυπαντικών µε την µέθοδο των αραιώσεων και,
στη συνέχεια, να ετοιµάσουµε το χώµα στα δοχεία που θα φιλοξενήσουν τα σκουλήκια.
• Κοµµάτια διαφανούς µεµβράνης χρησιµοποιήθηκαν για να καλύψουµε τα γυάλινα ποτήρια
µέσα στα οποία παρασκευάσαµε τα διαλύµατα των απορρυπαντικών και έτσι να αποφύγουµε
την εξάτµιση τους.
• Οι εφηµερίδες χρησιµοποιήθηκαν για να καλύψουµε τις επιφάνειες πάνω στις οποίες
αδειάζαµε τις παρτίδες σκουληκιών σε κάθε επανάληψη του πειράµατος.
• Στο Εργαστηριακό Σηµειωµατάριο καταγράψαµε τον αριθµό των ζωντανών και των νεκρών
σκουληκιών για κάθε διάλυµα απορρυπαντικού σε κάθε επανάληψη του πειράµατος.
• Χρησιµοποιήθηκε Η/Υ για να αναζητήσουµε πληροφορίες στο διαδίκτυο και να
επεξεργαστούµε τα αποτελέσµατα του πειράµατος. Σε πρώτη φάση, για την γραφική απεικόνιση
των αποτελεσµάτων χρησιµοποιήσαµε χαρτί γραφήµατος.
• Χρησιµοποιήθηκε φωτογραφική µηχανή για να συλλέξουµε το οπτικό υλικό της πειραµατικής
διαδικασίας.
2.6. Εκτέλεση του πειράµατος
Η πειραµατική διαδικασία περιλαµβάνει τρία µέρη. Στη συνέχεια περιγράφονται τα
διαδοχικά βήµατα που ακολουθήσαµε για κάθε ένα απορρυπαντικό ξεχωριστά:
Α) ∆ηµιουργία της σειράς αραίωσης για κάθε απορρυπαντικό
1. Κολλήσαµε ετικέτες σε 4 γυάλινα ποτήρια. Σε κάθε ετικέτα γράψαµε µε µαρκαδόρο
αντίστοιχου χρώµατος (µαύρο για Fairy και πράσινο για Planet) το όνοµα του απορρυπαντικού
και την % κ.ο. (%v/v) περιεκτικότητα του διαλύµατος, ως εξής:
α. Όνοµα Απορρυπαντικού, 50%
β. Όνοµα Απορρυπαντικού, 20%
γ. Όνοµα Απορρυπαντικού, 4%
δ. Όνοµα Απορρυπαντικού, 0%
13. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 13
2. Στο ποτήρι µε την ένδειξη 50% ρίξαµε 100ml υγρού απορρυπαντικού και προσθέσαµε την
ίδια ποσότητα νερού, δηλαδή 100ml νερού(Τελικό διάλυµα: 200ml). Ανακατεύσαµε µε απαλές
κινήσεις χρησιµοποιώντας πλαστικό κουτάλι για να αναµειχθεί καλά το νερό µε το
απορρυπαντικό*.
3. Στο ποτήρι µε την ένδειξη 20% ρίξαµε 100ml υγρού απορρυπαντικού και προσθέσαµε την
τετραπλάσια ποσότητα νερού, δηλαδή 400ml νερού (Τελικό διάλυµα: 500ml). Ανακατεύσαµε
προσεκτικά για να γίνει η ανάµειξη*.
4. Στο ποτήρι µε την ένδειξη 4% ρίξαµε 100ml του διαλύµατος 20% (που παρασκευάσαµε στο
προηγούµενο βήµα) και προσθέσαµε την τετραπλάσια ποσότητα νερού, δηλαδή 400ml νερού
(Τελικό διάλυµα: 500ml). Ανακατεύσαµε προσεκτικά για να γίνει η ανάµειξη*.
5. Στο ποτήρι µε την ένδειξη 0% προσθέσαµε 100ml νερού.
6. Καλύψαµε όλα τα ποτήρια µε πλαστική µεµβράνη για να αποφύγουµε την εξάτµιση των
διαλυµάτων.
7. Επαναλάβαµε τα βήµατα 1-6 χρησιµοποιώντας καθαρά υλικά ώστε να φτιάξουµε τη σειρά
αραίωσης για κάθε απορρυπαντικό ξεχωριστά.
*Παρατηρήσεις
Είναι πολύ σηµαντικό να αναµιχθούν καλά τα απορρυπαντικά διαλύµατα πριν ακολουθήσει η
αραίωση τους στα επόµενα βήµατα και η ανάδευση τους πρέπει να γίνεται πάντα µε απαλές
κινήσεις για να αποφύγουµε το σχηµατισµό φυσαλίδων.
Β) Έκθεση των σκουληκιών στα απορρυπαντικά
1. Με οδοντογλυφίδες σκαλίσαµε αρκετές τρύπες στο κάτω µέρος 4 άδειων κύπελλων φελιζόλ.
2. Κολλήσαµε ετικέτες στα κύπελλα γράφοντας το όνοµα του απορρυπαντικού, την ηµεροµηνία,
και την % κ.ό. περιεκτικότητα του διαλύµατος, ως εξής:
α. Όνοµα Απορρυπαντικού, Ηµεροµηνία, 50%
β. Όνοµα Απορρυπαντικού, Ηµεροµηνία, 20%
γ. Όνοµα Απορρυπαντικού, Ηµεροµηνία, 4%
δ. Όνοµα Απορρυπαντικού, Ηµεροµηνία, 0%
3. Ρίξαµε 100 γραµµάρια (g) φυλλόχωµα σε κάθε κύπελλο, αφού πρώτα ζυγίσαµε την ποσότητα
µε την ηλεκτρονική ζυγαριά του εργαστηρίου.
4. Με τη σύριγγα µετρήσαµε 5 ml διαλύµατος από τη σειρά αραίωσης και τα προσθέσαµε στο
αντίστοιχο κύπελλο. Αναµίξαµε το απορρυπαντικό και το χώµα µε ένα καθαρό κουτάλι.
5. Προσθέσαµε τρία (3) σκουλήκια σε κάθε κύπελλο.
6. Καλύψαµε όλα τα κύπελλα µε αλουµινόχαρτο και τα αποθηκεύσαµε µέσα στο ψυγείο.
14. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 14
7. Επαναλάβαµε τα βήµατα 1-6 µε νέα υλικά ώστε να εκµεταλλευτούµε τη σειρά αραίωσης για
κάθε απορρυπαντικό ξεχωριστά.
Γ) Καταµέτρηση των ζωντανών και νεκρών σκουληκιών ύστερα από 5 µέρες.
1. Μετά από πέντε ηµέρες, αδειάσαµε το περιεχόµενο κάθε κυπέλλου ξεχωριστά σε µια
επιφάνεια που καλύπτεται µε εφηµερίδα και καταγράψαµε στο σηµειωµατάριο του εργαστηρίου
µας πόσα σκουλήκια είναι νεκρά για κάθε απορρυπαντικό και αραίωση. (Σηµείωση: όλα τα
σκουλήκια ελέγχου θα πρέπει να είναι ζωντανά!)
2. Κάναµε διαγραµµατική απεικόνιση των αποτελεσµάτων µας σε χαρτί γραφήµατος. Έτσι
κατασκευάσαµε γράφηµα δύο αξόνων όπου: στον άξονα x βάλαµε την την % κ.ό. συγκέντρωση
του διαλύµατος, ενώ στον άξονα y σηµειώσαµε τον αριθµό των νεκρών σκουληκιών που
µετρήσαµε σε κάθε περίπτωση.
Επαναλάβαµε ολόκληρη την παραπάνω διαδικασία έτσι ώστε να έχουµε πέντε δοκιµές για
κάθε απορρυπαντικό. Με αυτόν τον τρόπο θέλαµε να διασφαλίσουµε ότι τα αποτελέσµατα µας
είναι ακριβή και επαληθεύσιµα.
3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Οι µετρήσεις του πειράµατος µας, όπως καταγράφηκαν στο Σηµειωµατάριο του
Εργαστηρίου για κάθε επανάληψη, παρουσιάζονται στον πίνακα 1 του Παραρτήµατος. Η
επεξεργασία των αποτελεσµάτων µας έγινε µε τη βοήθεια του προγράµµατος Excel και τα
γραφήµατα παρουσιάζονται στο χώρο του Παραρτήµατος.
Τα αποτελέσµατά µας ανά διάλυµα δοκιµής στο οποίο εκτέθηκαν τα σκουλήκια είναι:
• Έκθεση στο διάλυµα 4% κ.ό. Μετρήθηκαν 7 νεκρά σκουλήκια από τα 15 συνολικά, που
εκτέθηκαν στο συµβατικό απορρυπαντικό. Καταγράφεται ένα ποσοστό θνησιµότητας περίπου
46,65%. Αντίθετα, βρέθηκαν µόνο 3 νεκρά σκουλήκια από τα 15 συνολικά που εκτέθηκαν στο
οικολογικό απορρυπαντικό, δηλαδή το ποσοστό θνησιµότητας είναι µόνο 20%
• ∆ιάλυµα 20% κ.ό. Μετρήθηκαν 12 νεκρά στα 15 σκουλήκια, που εκτέθηκαν στο συµβατικό
απορρυπαντικό ενώ βρέθηκαν µόνο 7 νεκρά στα 15 σκουλήκια που εκτέθηκαν στο οικολογικό
απορρυπαντικό. Το ποσοστό θνησιµότητας υπολογίζεται 80% για το συµβατικό απορρυπαντικό
ενώ µόνο 46,65% για το οικολογικό απορρυπαντικό.
• ∆ιάλυµα 50% κ.ό. Όλα τα σκουλήκια που εκτέθηκαν είτε στο συµβατικό είτε στο οικολογικό
απορρυπαντικό πιάτων βρέθηκαν νεκρά. Το ποσοστό θνησιµότητας των σκουληκιών είναι το
ίδιο, 100%.
Με βάση τα αποτελέσµατά µας φαίνεται ότι η αρχική µας υπόθεση επαληθεύεται κατά ένα
µέρος. ∆ηλαδή, επαληθεύεται το γεγονός ότι ο αριθµός των νεκρών σκουληκιών είναι πάντοτε
15. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 15
µεγαλύτερος στις καλλιέργειες που έχουµε προσθέσει συµβατικό απορρυπαντικό, αλλά αυτό
ισχύει µόνο για τα διαλύµατα που έχουν µικρή συγκέντρωση απορρυπαντικού. Αντίθετα, κάτι
που δεν αναµέναµε ήταν τα σκουλήκια που εκτίθενται σε οποιοδήποτε διάλυµα 50% κ.ό. να
πεθαίνουν όλα, χωρίς εξαίρεση.
Από τα αποτελέσµατά µας συµπεραίνουµε ότι στις µεγάλες αραιώσεις (20%, 4%) υπάρχει
σηµαντική διαφορά στις επιπτώσεις µεταξύ συµβατικού και οικολογικού απορρυπαντικού. Ποιο
επικίνδυνα για την υγεία των γαιοσκωλήκων φαίνεται ότι είναι τα συµβατικά απορρυπαντικά
πιάτων. Αντίθετα, φαίνεται ότι θανατώνονται όλα τα σκουλήκια που εκτίθενται σε υψηλές
συγκεντρώσεις απορρυπαντικού, ανεξάρτητα αν το απορρυπαντικό είναι οικολογικό ή
συµβατικό. Αυτό δείχνει ότι τα απορρυπαντικά προϊόντα, ίσως λόγω των χηµικών ουσιών που
περιέχουν, πάντα γίνονται επικίνδυνα αν συσσωρευτούν σε µεγάλη συγκέντρωση στο σώµα των
οργανισµών. Βέβαια, χρειάζεται να κάνουµε περισσότερες επαναλήψεις για να διασφαλίσουµε
ότι τα αποτελέσµατά µας είναι ακριβή και επαληθεύσιµα.
Προκειµένου να επιβεβαιώσουµε ότι τα οικολογικά απορρυπαντικά πιάτων είναι φιλικότερα
προς το περιβάλλον από τα συµβατικά, θα πρέπει να επαναλάβουµε το πείραµά µας εκθέτοντας
τα σκουλήκια σε µια ποικιλία συµβατικών και οικολογικών απορρυπαντικών και να
δοκιµάσουµε διαφορετικές σειρές αραίωσης απορρυπαντικού. Θα µπορούσαµε να καθορίσουµε
τη δόση απορρυπαντικού που σκοτώνει το 50% του πληθυσµού ή να διερευνήσουµε πως επιδρά
το απορρυπαντικό στη ένταση της δραστηριότητας των σκουληκιών.
Επίσης για να επαληθεύσουµε ότι τα οικολογικά απορρυπαντικά είναι λιγότερο επιβλαβή
για τους οργανισµούς του εδάφους είναι σηµαντικό να κάνουµε ανάλογα πειράµατα
χρησιµοποιώντας ως πειραµατόζωα και άλλου είδους οργανισµούς που εξαρτώνται από την
υγεία του εδάφους, όπως µικροοργανισµούς ή διάφορα είδη φυτών που καλλιεργούνται από τον
άνθρωπο.
4. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Συνοψίζοντας, φαίνεται ότι τα οικολογικά απορρυπαντικά πιάτων δεν είναι ιδιαίτερα
τοξικά για το περιβάλλον. Εποµένως, η χρήση τους θα µπορούσε να επιτρέψει στον άνθρωπο να
επαναχρησιµοποιήσει το χρησιµοποιούµενο νερό του πλυσίµατος των πιάτων προκειµένου να
καλύψει τις δευτερεύουσες ανάγκες του και να αποφύγει την κατανάλωση πόσιµου νερού. Αυτό
το νερό των νοικοκυριών θα µπορούσε να χρησιµοποιηθεί για ατοµικό αλλά και δηµόσιο
όφελος. Στα ατοµικά οφέλη περιλαµβάνεται η άρδευση των ιδιωτικών κήπων και των χωραφιών
ή ο καθαρισµός της τουαλέτας στα σπίτια. ς δηµόσιο όφελος µπορεί να θεωρηθεί η χρήση του
στην πυροσβεστική για την κατάσβεση πυρκαγιών και η χρήση του από το δήµο για την
16. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 16
άρδευση των δηµόσιων πάρκων και δασών, την λειτουργία των σιντριβανιών στις πλατείες, το
πλύσιµο των δηµόσιων δρόµων και αποχωρητηρίων.
Φυσικά, η χρήση των απορρυπαντικών του εµπορίου, οικολογικών ή συµβατικών, δεν είναι
το ιδανικότερο για την προστασία του περιβάλλοντος. Το καλύτερο από όλα θα ήταν να
χρησιµοποιούµε όσο πιο σπάνια γίνεται τέτοια απορρυπαντικά και να τα αντικαταστήσουµε µε
φυσικά προϊόντα που έχουν καθαριστική δράση και είναι σίγουρα φιλικά προς τον άνθρωπο και
προς το περιβάλλον(17). Το φιλικότερο, απλό και φθηνό καθαριστικό είναι το πράσινο ή λευκό
σαπούνι ελιάς που, αν διαλυθεί σε ζεστό νερό, µπορεί να χρησιµοποιηθεί αποτελεσµατικά για
πλύσιµο των πιάτων. To ξίδι και ο χυµός λεµονιού είναι φυσικά οξέα που µπορούν να
αποµακρύνουν τα λίπη και τις άσχηµες µυρωδιές από τα σκεύη της κουζίνας(17). Το λευκό ξίδι
και η σκόνη µαγειρικής σόδας είναι δυνατόν να αποµακρύνουν τα άλατα από τα γυάλινα
ποτήρια και τις κούπες. Με αλάτι µπορούµε να τρίψουµε και να καθαρίσουµε δύσκολους
λεκέδες και κατάλοιπα (π.χ. ίχνη τσαγιού) από τα µαγειρικά σκεύη. Ακόµη και ηλεκτρικές
συσκευές της κουζίνας, όπως ο βραστήρας του νερού και η καφετιέρα, καθαρίζουν αν τις
αφήσουµε να βράσουν προσθέτοντας νερό µε µαγειρική σόδα(18). Πολλά βότανα της ελληνικής
γης διαθέτουν απολυµαντικές και καθαριστικές ιδιότητες, όπως η λεβάντα, το φασκόµηλο και
το γεράνι, ενώ τα φυσικά αιθέρια έλαια µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να αρωµατίσουν το
φυσικά καθαριστικά µας.
17. ΠΡΑΣΙΝΗ ΚΑΘΑΡΙΟΤΗΤΑ 17
Βιβλιογραφικές Αναφορές
1) http://el.wikipedia.org/wiki/Τοξικότητα
2) http://en.wikipedia.org/wiki/Biodegradation
3) http://en.wikipedia.org/wiki/Greywater
4) http://en.wikipedia.org/wiki/Reduce,_Reuse,_Recycle
5) http://dspace.aua.gr/xmlui/handle/10329/167
6) http://lsg.ucy.ac.cy/other/sciencefair/metavlites.html
7) http://en.wikipedia.org/wiki/Controlled_experiment
8) http://en.wikipedia.org/wiki/Sustainable_development
9) http://www.doyk.gr/m2.htm#
10) http://el.wikipedia.org/wiki/Νερό
11) Κείµενο που ανακτήθηκε από το δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης
http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2011:169:0040:0051:EL:PDF
12) http://www.agrotypos.gr/index.asp?mod=articles&id=61949
13) http://www.auro.gr/index.php?act=viewProd&productId=13
14) http://www.chem.uoa.gr/chemicals/chem_EDTA.htm
15) http://el.wikipedia.org/wiki/Μεθανάλη
16) http://en.wikipedia.org/wiki/Musk
17) http://www.infokids.gr
18) http://www.ethnos.gr/article
Η ερευνητική εργασία είναι εµπνευσµένη από το έργο που παρουσίασε ο µαθητής Mike M. Pilegard στην
εκδήλωση φυσικών επιστηµών της Καλιφόρνια (2009) µε τίτλο: «Is It Easy Being Green? Comparing
Green and Conventional Cleaners on Environmental Impact, Quality, and Cost.»
