Αρχιτεκτονική και περιβάλλον παραδοσιακών οικισμών της Ηπείρου.

1. ΟΜΑΔΑ:ΕCOBUILDERS
Φανή Ατζέμη
Νικολέτα Παπαλαζάρου
Παντελής Πάργας
Αντώνης Σιούμης
Υπεύθυνες καθηγήτριες:
Ε. Κωστοπούλου
Φ. Μωυσιάδου

2. Συγκρότημα 48 παραδοσιακών γραφικών χωριών,
χτισμένων αμφιθεατρικά στην ευρύτερη ορεινή περιοχή της
Τύμφης, της Πίνδου και του Μιτσικελίου
(περιοχή Ζαγορίου). Το φυσικό τοπίο έχει απίστευτη θέα με
χωριά μέσα στο δάσος, αλλά και ξερές κορυφές,
πεντακάθαρα ποτάμια, όπως ο Βοϊδομάτης, και αλπικές
λίμνες.
Τα Ζαγοροχώρια πέρα από την φυσική ομορφιά τους είναι
φημισμένα για την αρχιτεκτονική τους, καθώς και τη
γραφικότητά τους, άμεσες συνέπειες του ορεινού
περιβάλλοντος. Στην τοπική αρχιτεκτονική κυριαρχεί
λοιπόν η πέτρα, το ξύλο και ο σχιστόλιθος.

3. Παρά τα βασικά κοινά χαρακτηριστικά υπάρχουν ποιοτικές
μορφολογικές διαφορές ανάμεσα στις περιοχές του
Ζαγορίου, οι οποίες οφείλονται στο φυσικό περιβάλλον, στα
δομικά υλικά, στον κοινωνικό χαρακτήρα και στην
παράδοση κάθε περιοχής. Ανατολικά κυριαρχούν οι δασικές
εκτάσεις και το ξύλο, καθώς και ο νομαδικός τρόπος ζωής,
με αποτέλεσμα λιγότερο αυστηρές μορφές, πιο ελεύθερες
και ευχάριστες. Δυτικά κυριαρχούν οι σκληρές πετρώδεις
επιφάνειες της Πίνδου και οι πιο αυστηρές κοινωνικές
μορφές ζωής, με ανάλογα αποτελέσματα στη μορφολογική
διαμόρφωση των κτιρίων.

5.  η τοπογραφία της περιοχής (θέση κατάλληλη για δόμηση)
 η απόσταση από τους χώρους δουλειάς
 η σύνδεση με άλλους γειτονικούς οικισμούς
 η δυνατότητα οπτικής επικοινωνίας
 οι συνθήκες ασφάλειας (οικισμοί κρυμμένοι από τα
μονοπάτια των ληστών και των Τούρκων)
 ο προσανατολισμός
 η θέα (πλαγιές απάνεμες, προσήλιες, στραμμένες στη θέα)
 και τέλος η ύπαρξη βοσκής και νερού κοντά στα χωριά.

6. Η δυνατότητα οπτικής επικοινωνίας ήταν εξαιρετικά
σημαντική, γιατί στις ορεινές περιοχές το δύσκολο
περιβάλλον εντείνει το συναίσθημα της απομόνωσης και
κουράζει ψυχικά. Επομένως η οπτική επαφή με άλλους
οικισμούς δρα καταλυτικά για το κοινωνικό σύνολο,
παρέχοντάς του ασφάλεια και ηρεμία, απαλύνοντας το
αίσθημα της μοναξιάς και του φόβου.

7. Η δόμηση των οικισμών είναι πυκνή με χαρακτήρα
αμυντικό. Τα σπίτια έχουν αυλές οι οποίες περικλείονται με
ψηλούς (2 - 2.5 μ.) πέτρινους μαντρότοιχους. Οι τοίχοι
αυτοί, εκτός του ότι έχουν προστατευτικό ρόλο, αποτελούν
και αυστηρό όριο ιδιωτικής και δημόσιας ζωής. Το κτίριο
τοποθετείται μέσα στο οικόπεδο λαμβάνοντας υπόψη
στοιχεία όπως ο προσανατολισμός και η θέα, ενώ ο
ελεύθερος αδόμητος χώρος της αυλής είναι σχετικά μικρός.

8. Οι οικισμοί είναι μονοκεντρικοί. Έχουν δηλαδή ένα μόνο
κέντρο, το μεσοχώρι (πλατεία), γύρω από το οποίο
αναπτύσσονται τα σπίτια στις διάφορες γειτονιές
(μαχαλάδες). Στην κεντρική πλατεία συγκεντρώνονται όλες
οι δημόσιες χρήσεις - η εκκλησία, το σχολείο, το καφενείο,
η βρύση. Είναι ο χώρος των κοινωνικών συγκεντρώσεων
και των εμπορικών συναλλαγών. Γύρω από το κέντρο
κατοικούν οι πιο πλούσιοι Ζαγορίσιοι.

9. Γύρω από το κέντρο του οικισμού (το μεσοχώρι)
αναπτύσσεται ένα δίκτυο πεζόδρομων που διασχίζουν τις
γειτονιές και οδηγούν στους χώρους δουλειάς, τα χωράφια,
τα δάση, τα αμπέλια. Το δίκτυο των πεζόδρομων
αναπτύσσεται ακολουθώντας τις υψομετρικές διαφορές του
εδάφους. Στα σημεία όπου οι δρόμοι συμβάλλουν μεταξύ
τους ή στις αυλόθυρες των σπιτιών, δημιουργούνται
διαπλατύνσεις και διάφορες κατασκευές - πεζούλια,
σκαλοπάτια, ρείθρα. Είναι χώροι στάσης, συνάντησης,
συζήτησης, ξεκούρασης.

11. Το Μέτσοβο είναι μια ορεινή κωμόπολη του
νομού Ιωαννίνων σε υψόμετρο 1.150 μ. Παραδοσιακός
οικισμός, βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του νομού, κοντά
στα όρια με το νομό Τρικάλων, στις βόρειες πλαγιές,
ανάμεσα στα βουνά της μεγαλύτερης οροσειράς
της Ελλάδος, της Πίνδου. Το Μέτσοβο είναι μισοκρυμμένο
στην ομίχλη ή τυλιγμένο σε λευκό μανδύα χιονιού, με
τεράστιους όγκους δασωμένων βουνών, τρία ποτάμια και
μία τεχνητή λίμνη, με τα ελατοσκέπαστα νησάκια της και τα
επανωτά φιόρδ.

12. Ανάλογα με τα περιβαλλοντικά του αυτά χαρακτηριστικά,
το Μέτσοβο έχει αναπτύξει αρχιτεκτονική που διατηρεί
ακόμη και σήμερα τον παραδοσιακό της χαρακτήρα και
συνδυάζει αρμονικά το παρελθόν με το παρόν.
Επομένως, στο Μέτσοβο κυριαρχεί η πέτρα, στολισμένη με
τις κόκκινες κεραμοσκεπές, απαραίτητες λόγω των χιονιών,
και τις πράσινες πινελιές της φύσης. Ακόμη, πολλά είναι τα
διώροφα αρχοντόσπιτα με τα χαγιάτια και τις βαριές
ξύλινες πόρτες, καθώς και οι πετρόχτιστες βρύσες.

13. Το Μέτσοβο είναι χτισμένο σε απότομη πλαγιά. Διαιρείται
σε δύο τμήματα, το πάνω και το κάτω, καθένα από τα
οποία διαιρείται σε 2 και 4 συνοικίες, αντίστοιχα. Ο ιστός
του χωριού διασχίζεται από δύο κύριους δρόμους, μεταξύ
τους κάθετους. Επιπλέον υπάρχουν και μικρότεροι
δευτερεύοντες δρόμοι, για την εξυπηρέτηση του οικισμού.
Οι δρόμοι είναι όλοι στενοί (2-4 μ. πλάτος) και στο
μεγαλύτερο μήκος τους περιβάλλονται από ψηλές μάντρες
και όγκους σπιτιών. Είναι στρωμένοι με σχιστόλιθο και
κάθε 1.50 - 2.00 μ. είναι τοποθετημένες πέτρες που
προεξέχουν, για να μη γλιστράνε οι άνθρωποι και τα ζώα,
το χειμώνα.

14. Ο οικισμός έχει ένα κέντρο - την αγορά, το οποίο
βρίσκεται στη διασταύρωση των δύο βασικών δρόμων. Στο
κέντρο βρίσκεται και η κεντρική πλατεία του οικισμού,
γύρω από την οποία συγκεντρώνονται όλες οι κοινωνικές
χρήσεις - καφενεία, δημόσια κτίρια, εκκλησία, βρύση. Στον
οικισμό υπάρχουν συνολικά 13 εκκλησίες. Το Μέτσοβο
είναι πυκνοδομημένος και κλειστός οικισμός. Γύρω από το
κέντρο ακολουθείται το συνεχές σύστημα δόμησης, ενώ
προς τα έξω το ελεύθερο. Οι προεξοχές των σαχνισιών
συχνά σκεπάζουν το μεγαλύτερο πλάτος του δρόμου -
γεγονός που δημιουργεί ακόμα εντονότερη αίσθηση
κλειστού χώρου.

15. Υπάρχουν δύο τύποι σπιτιών: το τρίχωρο - πλατυμέτωπο
λαϊκό - και το τετράχωρο - αρχοντικό. Υπάρχει και η
μονόχωρη καλύβα που χρησιμοποιείται ως χώρος διαμονής
στους χώρους σταβλισμού των κοπαδιών.

16. Το τρίχωρο σπίτι είναι διώροφο με χώρους διαμονής στον
όροφο (σαράι, οντάς, χωτζιαρές) και βοηθητικούς στο
υπόγειο (στάβλος, κελάρι). Το σαράι είναι ο χώρος
υποδοχής και επικοινωνίας υπογείου - ισογείου. Προεξέχει
προς το νότο σχηματίζοντας το κεπέγκι. Ο οντάς είναι το
χειμωνιάτικο καθιστικό, χώρος ύπνου και μαγειρέματος.
Στη νότια πλευρά του βρίσκεται το τζάκι. Δεξιά και
αριστερά του τζακιού υπάρχουν ξύλινα μπάσια. Το μπάσι
αποτελεί χαρακτηριστικό στοιχείο του μετσοβίτικου
σπιτιού. Χρησιμοποιείται ως καθιστικό αλλά και χώρος
φαγητού την ημέρα, ενώ το βράδυ μετατρέπεται σε κρεβάτι.
Στρώνεται με υφαντά, κεντημένα στρωσίδια ή βαριά ζεστά
ρούχα, το χειμώνα. Ο χωτζιαρές είναι ο καλοκαιρινός
χώρος διαμονής και χώρος υποδοχής. Είναι ο χώρος με τα
περισσότερα παράθυρα. Η οροφή του είναι το πιο
προσεγμένο ταβάνι του σπιτιού. Εξωτερικά υπάρχει μικρή
αυλή, η οποία περιβάλλεται από ψηλό τοίχο.

17. Το τετράχωρο σπίτι είναι επίσης διώροφο με τους χώρους
διαμονής στον όροφο και τους βοηθητικούς στο υπόγειο -
ισόγειο. Διαφέρει από το τρίχωρο ως προς το γωνιαίο ή
κρυφό, το οποίο είναι χώρος διαμονής που βρίσκεται στην
αντιδιαμετρική γωνιά από την είσοδο και αποτελεί τον
καθαρά χώρο διαβίωσης. Η προσπέλαση στο χώρο γίνεται
μέσα από τον οντά και ανάμεσα από μεσάντρες (έτσι
δημιουργείται η εντύπωση του κρυφού χώρου). Το
τετράχωρο σπίτι έχει επίσης αυλή, αλλά μεγαλύτερη.

18. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Μετσόβου ακολουθεί τα
βασικά χαρακτηριστικά της τοπικής αρχιτεκτονικής της
Ηπείρου. Υλικά δομής είναι η πέτρα (σχιστόλιθος) και το
ξύλο (οξιά, ρόμπολο, καρυδιές - η περιοχή έχει άφθονα
δάση). Όλες οι τοιχοποιίες του σπιτιού γίνονται από
λιθοδομή (και οι εσωτερικές), με εξαίρεση αυτές που έχουν
πολλά ανοίγματα και κάποιες του τελευταίου ορόφου - εκεί
χρησιμοποιείται ο τσατμάς (ξύλινη κατασκευή) και το
μπαγδατί (εσωτερική τοιχοποιία). Τα δάπεδα στους
ορόφους είναι ξύλινα ενώ στα υπόγεια είναι χωμάτινα ή
πλακόστρωτα. Τα τζάκια έχουν στο εσωτερικό τους μικρό
φεγγίτη, για να βλέπουν καλύτερα στο μαγείρεμα, ή να
βλέπουν πότε θα φέξει. Η στέγη προεξέχει περιμετρικά του
κτιρίου περίπου 0.50 - 0.70μ.

20. Χτισμένη αμφιθεατρικά στο μυχό γραφικού όρμου, όπου
κουρνιάζει το κατάφυτο νησάκι της Παναγιάς, βρίσκεται η
φημισμένη ναυτική πολιτεία του νομού Πρέβεζας. Η
Πάργα, πετυχαίνει να συνδυάσει αρμονικά το θαλασσινό
περιβάλλον της με την ξεχωριστή αρχιτεκτονική της. Έτσι,
δε λείπουν τα λιθόστρωτα καλντερίμια με τις γραφικές
καμάρες, αλλά και οι ολάνθιστες γειτονιές με τα
φροντισμένα σπιτάκια και τα πολύχρωμα αρχοντικά.

21. Ο οικισμός της Πάργας έχει χαρακτηριστεί :
α) ως ιστορικός, διατηρητέος τόπος γιατί αποτελεί ένα
πολύ ενδιαφέρον σύνολο νεοελληνικής παραδοσιακής
αρχιτεκτονικής και αρχαιολογικών μνημείων και
β) ως τοπίο ιδιαιτέρου φυσικού κάλλους, και συγκεκριμένα
η περιοχή σε απόσταση ενός χιλιομέτρου ανατολικά και
δυτικά του φρουρίου και σε βάθος 500μ. από τις ακτές.

22.  Tο κτίριο "BAΣIΛA" ιδιοκτησίας Δήμου Πάργας, έχει
χαρακτηριστεί ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο γιατί
αποτελεί αξιόλογο δείγμα πέτρινου κτιρίου με στοιχεία
λαϊκής αρχιτεκτονικής.
 Η οικία Σ. Παπασταύρου, στη συνοικία 'Καμίνι', της
Πάργας έχει χαρακτηριστεί σαν έργο τέχνης που χρειάζεται
ειδική κρατική προστασία, γιατί αποτελεί χαρακτηριστικό
δείγμα αρχοντικού του περασμένου αιώνα και
αναπόσπαστο στοιχείο του οικισμού από την πλευρά της
θάλασσας.

24. Τα Τζουμέρκα είναι ένα σύνολο πανέμορφων χωριών και
παραδοσιακών οικισμών περιτριγυρισμένων από χαράδρες,
φαράγγια και απόκρημνα βουνά. Το σύνθετο ορεινό
ανάγλυφο και τα πεντακάθαρα ποτάμια, προσφέρουν τη
δυνατότητα δημιουργίας μίας ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής,
αποτελούμενης κυρίως από αρχαία πετρόκτιστα
παραδοσιακά μοναστήρια και εκκλησίες μέχρι
παραδοσιακά πέτρινα γεφύρια.

26. Η Κόνιτσα, είναι πόλη της Ηπείρου και ανήκει στο νομό
Ιωαννίνων. Η ευρύτερη περιοχή της Κόνιτσας
συγκροτείται από 24 χωριά. Η πόλη είναι χτισμένη
αμφιθεατρικά στους πρόποδες του βουνού Γυμνάδι και η
φυσική της ομορφιά είναι αξεπέραστη. Πλούσια βλάστηση
και πανίδα, εντυπωσιακές χαράδρες, μεγαλοπρεπείς ορεινοί
όγκοι, ορεινές λίμνες, ορμητικά ποτάμια και
προστατευόμενες περιοχές, συνθέτουν το πολύμορφο τοπίο
της περιοχής της Κόνιτσας.

27. Η Κόνιτσα συνδυάζει το χειμερινό της περιβάλλον με το
παραδοσιακό στυλ της ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής.
Επικρατούν λοιπόν τα πέτρινα κτίσματα, τα παλιά
αρχοντικά που κρατάνε από την περίοδο της
Τουρκοκρατίας, οι εκκλησίες και τα μοναστήρια που
αποτελούν μοναδικό στολίδι για την περιοχή, τα
πλακόστρωτα σοκάκια και τα παραδοσιακά πέτρινα
γεφύρια. .

29.  mirc.ntua.gr/db/epirus_db/ARXITEKTONIKH/Metsovo.htm
 http://listedmonuments.culture.gr/fek.php?ID_FEKYA=147
64&v17=
 http://hellas.teipir.gr/Thesis/Vitsa/greek/arch_g.htm
 http://www.in2.gr/dtravel.php?id=6760
 http://www.e-city.gr/ioannina/home/view/2401.php

30.  Χαρίσης Β. (1995). Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική,
Τόμος έκτος, Θεσσαλία - Ήπειρος, Μέτσοβο, σελ. 161 -
224, εκδ. Μέλισσα
 Μιχελής Π. Α. (1977). Το ελληνικό λαϊκό σπίτι, εκδ. ΕΜΠ
 Διαμαντοπούλου Αν. (1995). Η αρχιτεκτονική των
αρχοντικών της Ηπειρωτικής Ελλάδας (18ου - αρχών 19ου
αι.). Αθήνα
 Ήπειρος, ΖΑΓΟΡΙ, Ιωάννινα, Μέτσοβο, Κόνιτσα. ειδική
εκδ. εφημ. ΤΑ ΝΕΑ, Ανακαλύψτε την Ελλάδα, Νοέμβριος
2006.