1. Modül V: Öğretim Materyali Tasarlama ve Materyalin Üzerinde Değişiklik
Yapma
Ders materyalleri, öğretilecek konu, öğretim hedefleri, öğretim ortamı, öğrenciler vb. birçok faktör
dikkate alınarak tasarlanır, geliştirilir ve kullanılır (Demirel & Altun, 2009). Teknolojinin sunmuş
olduğu imkân ve potansiyelden yararlanmak isteyen öğretmen, İnternet başta olmak üzere birtakım
veri tabanlarına, açık kaynak paylaşım sitelerine veya daha farklı hazır kaynaklara erişip bunları
derslerinde kullanabilirler. Fakat önemli olan bir gerçek var ki öğretmenin elde ettiği bu materyaller
dersi için belirlemiş olduğu öğretim hedef ve amaçlarına tam anlamıyla destek vermeyebilir, bulunan
materyallerin bazılarında değişiklikler yapılması gerekebilir veya materyallerin yetersizlikleri ile
karşılaşılabilir.
Bu sebepten her ne kadar İnternet ve diğer ortamlarda paylaşılan ders materyalleri miktarında bir
artış olsa da, öğretmenin bu materyaller üzerinde birtakım temel düzenlemeleri yapabilmesi veya çok
karmaşık olmayan bazı e-materyalleri kendisinin geliştirebilmesi öğretmenin daha esnek ve amaca
uygun teknolojileri sınıfında kullanabilmesine olanak sağlayacaktır. Bu bağlamda bu modülün temel
amacı, derslerinde değişik teknolojik imkânlardan yararlanmak isteyen öğretmenlerin karşılaşmış
olduğu bazı eksiklikleri giderme veya basit düzeyde ders materyallerini kendisinin hazırlamasını
sağlamaktır. Bunun için bu modülde günlük hayatın her alanında yaygın olarak kullanılan yazılım
teknolojileri seçilerek bu teknolojiler ile materyallerin nasıl tasarlanacağı, var olan mevcut
materyallerin nasıl düzenlenebileceği anlatılmıştır.
Bu modülü başarı ile tamamlayan öğretmenlerin, öğretimlerini planlanması ve yürütülmesinde çok
sıkça kullanılan yazılımlardan faydalanarak ihtiyaç duydukları e-materyalleri geliştirmesi
beklenmektedir. Bu amaçla tasarımda dikkat edilmesi gereken önemli faktörler, temel görsel tasarım
ilke/ögelerinin kullanımı ve seçilen yazılımlar ile sunum, resim, ses ve video düzenlemelerinin nasıl
yapılacağı ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır.
5.1. Tasarlamada Dikkate Alınacak Faktörler
E-materyal geliştirecek öğretmenin her şeyden önce e-materyal geliştirmenin bir süreç olduğunun
farkında olması ve bu süreci oluşturan temel bileşenlerin neler olduğu konusunda bilgi sahibi olması,
geliştirilecek olan materyalin hem etki seviyesini artıracak, hem de sürecin daha planlı ve kolay
yürümesini sağlayacaktır. Bu amaçla iki başlık altına topladığımız süreç bileşenlerinin bir grubu
geliştirme süreci ile ilgili iken diğeri daha çok pratiğe yönelik tavsiyeler niteliği taşımaktadır.
5.1.1. E-Materyal Geliştirme Süreci ve Dikkat Edilmesi Gereken Faktörler
E-materyal geliştirmek isteyen öğretmenin, öğretim materyali geliştirme sürecinin temel
bileşenlerinin neler olması gerektiği hakkında temel düzeyde bilgi sahibi olması geliştirilecek
materyalin verimliliğini artıracaktır.
117

2. Kaya (2006) öğretim materyallerinin geliştirme sürecinde hedef kitle, öğrenme ortamı, öğretim
yaklaşımı ve içerik konularının önemine vurgu yaparak bu bileşenler arasındaki etkileşime dikkat
çekmektedir:
Öğrenme
Ortamı
Hedef Kitle İçerik
Öğretim
Yaklaşımı
Öğretim Materyalleri
Modül 5, Şekil 1 Öğretim materyalleri geliştirme süreci bileşenleri ve
etkileşim biçimleri (Kaya, 2006)
Şekilde verilen bileşenlerin analiz edilerek elde edilecek bulguların sonucuna göre uygun bir
planlamanın yapılması ve ihtiyaç duyulan öğretim materyallerinin tasarlanması ve geliştirilmesi
gerekmektedir. Dolayısıyla öğretmenin içerisinde bulunduğu ortam şartlarını da dikkate alarak bir
materyal geliştirebilmesi için şekilde verilen bileşenler üzerinde analiz, planlama, geliştirme ve
uygulama gibi birtakım temel işlemleri nasıl uygulayacağı hakkında bilgi sahibi olması, ihtiyaç
duyduğu materyalleri geliştirebilmesi hususunda önem kazanmaktadır.
Analiz, planlama, geliştirme, uygulama ve değerlendirme gibi aşamalar aslında materyal geliştirme
sürecini de içinde barındıran daha kapsamlı bir süreci ifade eden “öğretim tasarımı” kavramının
temel bileşenlerini oluşturmaktadır. Bütün ögeleri (sunum, öğrenci etkileşimi, materyaller, sürecin
değerlendirilmesi vb.) ile birlikte etkin bir öğretimin nasıl gerçekleştirileceğini sistematik bir bakış
açısıyla tanımlayan bu kavram, ihtiyaç duyulan materyallerinde geliştirilmesini kapsamaktadır. Her ne
kadar materyal geliştirme ile öğretim tasarımı arasında kavramsal olarak bir fark olsa da tasarım
sürecine ait adımlar, stratejiler veya faktörlerin materyal geliştirme sürecinde de dikkate alınması
faydalı olacaktır. Dolayısıyla bu bölümde öğretim tasarımı bileşenlerinden faydalanarak e-materyal
geliştirme sürecini kavramsal boyutta tanımlayarak, görsel tasarım ilke ve ögelerini irdeledik.
Öğretim tasarımı modelleri ve Kaya (2006)’nın Şekil 1’de tartıştığı prensipler çerçevesinde e-materyal
geliştirme sürecini üç farklı bileşenden oluşan bir süreç olarak özetleyebiliriz: Analiz, geliştirme,
değerlendirme.
118

3. 1. Analiz 2. Geliştirme 3. Değerlendirme
•İhtiyaçların belirlenmesi •Görsel tasarım ilklerine uygunluk •Materyal ihtiyaçları ne derece
•Öğrencilerin analiz edilmesi: ne tür •Uygun görsel tasarım ögelerinin karşıladı?
materyal öğrencilerin ihtiyaçlarını kullanımı •Eksik yönleri nelerdir?
karşılar, öğrenmelerini destekler, •Kullanım kolaylığına dikkat •Tasarım ile ilgili ne tür
kolaylaştırır. edimesi değişikliklere ihtiyaç
•Öğretim ortamının •Pedagojik yaklaşıma uygunluk duyulmaktadır?
geliştirilecek/kullanılacak •Karşılaşılan teknik problemler
materyale uygunluğunun nelerdir, nasıl düzeltilmeli?
değerlendirilmesi
•Öğretim yöntem ve stratejisinin
belirlenmesi ve uygun materyal
planlaması
•Materyalin dersin hangi
aşamasında kullanılacağının
belirlenmesi
•İçeriğe uygun materyal kullanımı
•Teknoloji analizi
•Teknik bilgi ve tecrübelerin analizi
Kısaca, bu bileşenlerde neler yapılması gerektiğini inceleyelim:
5.1.2. Analiz
Bu aşama sürecin ilk basamağı olup özetle öğretmenin ne tür bir materyale ihtiyaç duyduğu,
nerede ve hangi amaç için kullanacağı, ne tür öğretim faaliyetlerini bu materyal ile destekleyeceği
ve mevcut şartların bu materyalin geliştirilmesi ve uygulanması için uygun olup olmadığı gibi
5N1K türü diye özetleyeceğimiz sorular için cevap aradığı aşamadır. Bu aşamada önceliğin
özellikle öğretim boyutuna verilmesine ve geliştirilecek olan materyalin nerede, hangi amaç için
kullanılacağının belirlenmesine ağırlık verilmesi gerekir. Bu aşama her ne kadar analiz olarak
adlandırılsa da bazı yönleri ile planlama ile ilgili işlemleri içermektedir.
 Problem nedir? Neden bu materyale ihtiyaç var?
 Bu materyal hangi problemi giderecek, konun öğrenilmesini
kolaylaştıracak, destekleyecek?
 Seçilen pedagojik yaklaşıma uygun mu?
 Geliştirilmesi ve uygulanması ile ilgili fiziksel ve diğer şartlar incelendi
mi?
 Geliştirme aşamasında ihtiyaç duyulan bilgi ve diğer teknik kaynaklar
mevcut mu / yeterli mi?
 Mevcut materyallerin var olup olmadığı araştırıldı mı?
E-materyallerin dersin hangi aşamasında kullanılabileceği ile ilgili ayrıntılı bilgi, bu bölümün
ilerideki başlıklarında verilmiştir. Materyal hazırlama sürecine başlanmadan önce incelenmesi
faydalı olacaktır.
119

4. 5.1.3. Geliştirme
Bu aşamada belirlenen öğretim hedef ve çıktıları için ihtiyaç duyulan e-materyalin geliştirilmesi
sürecidir. Öğretim ile ilgili belirlenen hedefler, öğretim stratejileri ve yapılan analiz ve
değerlendirmelerden elde edilen bilgiler doğrultusunda materyal geliştirme süreci başlatılır. Bu
aşamada özellikle farklı yazılımlar hakkında teknik bilgi, görsel tasarım tecrübesi önem
kazanmaktadır.
Bu modülde verilen bilgiler daha çok bu aşamada sizlere yardımcı olacak bilgilerdir. Öğretim
materyallerinde sıklıkla kullanılan resim, grafik, ses ve video uygulamalarının geliştirilebilmesi için
yaygın bir şekilde kullanılan yazılımlar seçilerek bu yazılımlar aracılığıyla istenilen materyallerin
geliştirilmesi ayrıntılı bir şekilde verilmiştir.
Bu aşamada materyal geliştiren öğretmenin özellikle görsel tasarım ilke ve ögelerini dikkate
alarak materyali geliştirmesi önemlidir.
1. Nokta ve Çizgi 1. Bütünlük
2. Şekil
Tasarım Tasarım 2. Basitlik
3. Renk
4. Yazı Ögeleri İlkeleri 3. Yerleştirme
5. Boşluk (Hiyerarşi)
6. Doku Görsel 4. Yakınlık
7. Boyut Tasarım
5. Hizalama
8. Değer
6. Denge
7. Vurgu
Modül 5, Şekil 2 Görsel tasarım ilke ve ögeleri
 Süreci tanımla (Nereden ve ne zaman başlanacak, neler yapılacak vb.)
 Nasıl bir materyal geliştirileceğine karar ver (Video, Sunu, Grafik vb.)
 Gerekli kaynakları bir araya getir (Videolar, resimler, grafikler, kamera
vb.)
 Teknik planlamanın ayrıntılarını belirle ve uzman görüşü al, farklı
yöntemlerin olup olmadığını tartış.
 Örnek bir prototip tasarla (Örnek bir sunum hazırla veya kısa bir video
klip hazırla).
 Mümkün ise planların hakkında tecrübeli meslektaşlarının veya
uzmanların görüşü al.
 Tasarım ilke ve ögelerini incele ve seç
120

5. 5.1.4. Değerlendirme
Değerlendirme en genel anlamı ile öğretmenin geliştirmiş olduğu materyali amaca ne derece hizmet
ettiğini değerlendirdiği aşamadır. Değerlendirme aşaması, materyalin etkinliği, pedagojik uygunluğu,
görsel (teknik) tasarım yönünden olmak üzere farklı perspektiflerden değerlendirilebilir.
Değerlendirme sonucuna göre öğretmen, gerekli düzenlemeleri yaparak bir sonraki kullanımda
materyali daha etkin ve verimli bir duruma getirebilir. Burada hatırlanması gereken önemli bir husus,
materyalin ilk versiyonunun mükemmel olmasının beklenmemesi gerektiğidir. Pedagojik veya teknik
yönden birtakım eksikliklerin, yetersizliklerin olabileceği gerçeği mutlaka dikkate alınmalıdır ve bu
eksiklikler veya yetersizlikler öğretmenin bu süreçte motivasyonunu olumsuz yönde etkilememelidir.
Pedagojik
Değerlendirme
Görsel Tasarım
Etkinlik/Verimlilik
Değerlendirilmesi Değerlendirme Yönünden
Değerlendirme
Öğrenen
Perspektifinden
Değerlendirme
Modül 5, Şekil 3 Değerlendirme
5.2. Görsel Tasarım İlkeleri
Geliştirilen materyallerin temel amacı öğretmenin konu ile ilgili vermek istediği birtakım mesajları
öğrencinin algılaması ve alması olduğuna göre bu amacın yerine getirilebilmesi için öğrencinin
dikkatinin çekilmesi, motivasyonun sağlanması ve en önemlisi verilmek istenen mesajın doğru bir
şekilde anlaşılması için görsel tasarım ilkelerine bu süreçte dikkat edilmesi gerekmektedir.
Daha önceden de vurgulandığı üzere bu ilkeler: Bütünlük, basitlik, yerleştirme, yakınlık, hizalama,
denge ve vurgudur. İlkeler ile ilgili ayrıntılar aşağıda verilmiştir.
121

6. 5.2.1 Bütünlük
Bir görseli meydana getiren ögelerin bir bütün olarak görünmesini sağlayan ögeler arasındaki ilişkidir.
Diğer bir ifadeyle kelimeler ve diğer nesneler birlikte anlam oluşturur. Bütünlük, görseli anlamayı ve
yorumlamayı kolaylaştırır. Bütünlük, görsel elemanlar ve bunların fonksiyonları arasındaki ilişki
bütünlüğüdür. Her bir görsel unsur, bir mesaj iletmedeki fonksiyonu göz önüne alınarak
yerleştirilmelidir (Yalın, 2003). Bütünlüğü sağlamak için görsel tasarım ilkelerinden (çizgi, şekil, alan
vb. ) faydalanılır.
Modül 5, Şekil 4 Oklar yardımıyla anlatılan kavramda bütünlüğün sağlanması.
Bütünlük ilkesi geliştirilen materyal için tasarlayıcı tarafından standartlar belirlenmesini, bu
standartların tasarımda kullanılmasını gerektirir. Örneğin derste kullanmak üzere bir sunum
geliştirmek isteyen öğretmen öncelikle bu sunumda ana başlıklar, alt başlıklar, genel sunum şablonu
vb. birçok bileşen ile ilgili olarak standartların neler olacağına (renk, çizgi biçim, yazı biçimi ve boyutu
vb.) karar verip bu standartları sunumun bütün slaytlarında kullanması, dersi takip eden öğrencilerin
sunum ile verilmek istenen mesajı daha rahat algılamasını, bileşenler arası ilişkileri kavramasını
sağlayacaktır.
Modül 5, Şekil 5 (http://www.figg.com/ired510/DesignPrinciples.htm adresinden alınmıştır)
Yukarıdaki örnekte ise sol bölümde verilen simgelerin farklı olması, farklı fiziksel mesafelerde olması
dağınık bir şekilde yerleştirilmişken; sağ resimde farklı mesajları veren küçük simgelerin bir çember ile
122

7. çerçevelenmesi, düzenli bir şekilde yerleştirilmesi ve bir çizgi hâlinde hizalanması, ortak renk ve
biçimsel özelliklerin kullanılması (tekrarlanması) bir bütünlük yaratmaktadır.
Bütünü oluşturan bileşenlerde basitlik, yerleştirme, yakınlık, hizalama ve denge gibi bu bölümde
ayrıntıları verilen konular, hazırlanan görsel bir tasarımın bütünlüğünü sağlayan temel konulardır.
Ayrıntıları verilen bu hususların anlaşılması ve uygulanması materyalde bütünlüğü sağlayacaktır.
BÜTÜNLÜK sağlayabilmek için:
 İlişkili nesneleri birbirine yakın olarak kullanılması (yakınlık-uzaklık
ilkesi)
 Tekrar eden nesneler, özellikler kullanılması (renk, yazı sitili, boyutu
vb).
 Nesneler arası bir ilişki olmasa bile yerleştirmede bir düzenin olması-
dağınık olmaması
 Genel bir şablonun oluşturulması
 Ortak renk, yazı stili ve boyutu gibi elementlerin kullanılması
 Belirlenen tasarım özelliklerinin çalışma boyunca baştan sona
tekrarlanması, aynı olması
5.2.2. Basitlik
Tasarımların hedef kitleye, sunuluş amacına göre farklılıklar göstermesiyle birlikte unutulmaması
gereken ulaştırılmak istenen mesajın açık, yalın ve basit olması gerekliliğidir. Dikkat yöneltilirken
bilinenle yenilik, basitlikle karışıklık, belirginlikle belirsizlik arasında bir denge aranır. “Basitlik” i
tasarımdaki gereksiz, mesaj ile doğrudan ilişkisi olmayan tasarım ögelerinin kullanılmaması olarak da
tanımlayabiliriz.
5.2.3. Yerleştirme (Hiyerarşi)
Bu ilke bilginin önem sırasına göre bir organizasyon içerisinde sunulmasına olan eğilim ile ilgilidir.
Bilginin hiyerarşik biçimde sunulması öğrencinin daha iyi öğrenmesine katkı sağlar. Görsel hiyerarşi
insanların, bilginin nasıl organize edildiğini anlamasına ve görseli gözden geçirmesine kolaylık sağlar.
Dengeli bir hiyerarşi sadece bir bilgiyi ayırt etmek ve anlamak için belirgin bir yol sağlamaz; bir de
farklı elementleri sayfa içerisinde bütün olarak bağlamaya yardım eder, bir düzen ve denge duygusu
yaratır. Uygun iletişim için her bir elementin hiyerarşik düzene uygun olduğundan emin olunmalıdır.
123

8. Kendini
Gerçekleştirme
Değer İhtiyaçları
Saygı, Parçası Olma
Sevgi, Ait Olma İhtiyacı
Emniyet Güvenlik İhtiyaçalrı
Fizyolojik İhtiyaçlar
Modül 5, Şekil 6 Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi
5.2.4. Yakınlık
Bir görselde birbirine yakın ögeler, birbiriyle ilişkili; uzak ögeler ise ilişkisiz olarak algılanır. Ögeler
yakınlık bakımından birbirinden açıkça ayırt edilmedikçe izleyenler bu ögeleri anlamlandırmaya çalışır,
hangilerinin birlikte düşünüleceğine karar vererek gruplandırmaya çalışır.
Yakınlık kuralına göre yapısal olarak birbirine yakın ögeler aynı şekilde yakın yerleştirilmelidir.
Birbiriyle ilgili olmayan şeyler birbirinden uzak tutulmalıdır. Ögeler ve gruplar arasındaki ayrımın ve
mesafenin miktarı okuyucuya materyalin nasıl organize edildiğini söyler(James, 1994).
Görselde dikkat edilmesi gereken bir diğer özellik de satırlar arasındaki boşlukların okumaya ve
anlamaya olan etkisidir. Eğer satırlar birbirlerine çok yakın ise belirli bir uzaklıktan net olarak
okunamaz. Eğer satırlar birbirlerinden çok uzak ve gereğinden fazla boşluk var ise satırlar
birbirlerinden kopukmuş gibi bir izlenim verir. İyi okunabilir bir metin için satırlar arasında bırakılacak
ideal dikey boşluk miktarı, küçük harflerin boyutundan biraz küçük olmalıdır. (Demirel, 2001, s:33).
Alt
Hedef Kavram
Kavram
Alt
Alt Hedef
Hedef
Hedef
Kavram
Kavram
Alt Hedef Alt Hedef
İlişkili Ögeler İlişkisiz Ögeler
124

9. Modül 5, Şekil 7 Görsel ögelerde yakınlık ve insan algısı üzerine etkisi.
(http://moodle.midas.baskent.edu.tr/file.php/4/ders_notlari/Gorsel_Tasarim_Ilkeleri_-_Ders_Notu.pdf)
5.2.5. Hizalama
Görsel ilişkileri etkili bir şekilde sunmak için kullanılan tasarım ilkelerinden birisi hizalamadır.
Materyaldeki ögeler, arasında dikey ve yatay çizgiler varmış gibi hizalanmış ise izleyici bu unsurları ve
aralarındaki ilişkileri daha çabuk kavrar (Demirel, 2001, s:35). Tasarım elementleri belirli bir hiza ile
sunulduğunda izleyenlerin kafasında bir düzen oluşturur ve düzenli bilgiler düzensizlere göre daha
kolay öğrenilir ve hatırlanırlar(Yalın, 2003, s:116). Hizalamada ögeler arası hizalamanın yanı sıra tüm
ögelerin materyale göre hizalanmasına özen gösterilmelidir.
Modül 5, Şekil 8 Materyalde hizalama kullanımı
125

10. Modül 5, Şekil 9 Materyalde hizalama kullanımı (Temel İlk Yardım Bilgileri Eğitimi)
(http://moodle.midas.baskent.edu.tr/file.php/4/ders_notlari/Gorsel_Tasarim_Ilkeleri_-_Ders_Notu.pdf)
5.2.6. Denge
Görsel tasarımda denge, ögelerin yatay ve dikey olarak materyale eşit ağırlıkta yerleştirilmesidir.
Denge, tasarımlarımızda dikkat etmemiz gereken önemli bir ilkedir. Tasarım dengelenmemişse
izleyen kendini rahatsız hissedecek ve bir şeylerin yolunda gitmediğini düşünecektir. Denge ile ilgili iki
tür yaklaşım vardır:
a) Simetrik Denge: Nesnelerin görselin merkezine göre ortadan ikiye bölündüğünde her iki
tarafta da birbirinin aynı olacak şekilde yerleştirilmesi ile simetrik denge oluşturulmasıdır. Aşağıdaki
resimde simetrik denge oluşturulmuştur:
126

11. Modül 5, Şekil 10 Simetrik Denge
b) Asimetrik Denge: Farklı nesneler sayfaya ağırlıkları ölçüsünde yerleştirildiğinde
asimetrik denge oluşur. Bu şekilde materyale belirli bir ölçüde hareketlilik kazandırılabilir.
127

12. Modül 5, Şekil 11 Bitkilerin asimetrik dağılımı
Modül 5, Şekil 12 Asimetrik Denge
Yukarıdaki şekil farklı açı ve şekilde yerleştirilerek asimetrik bir denge oluşturulmuştur.
5.2.7. Vurgu
Materyalde belli bir bölüme dikkat çekme durumudur. Öğrencilerin görselin belli bir noktasına
yoğunlaşması isteniyorsa vurgu kullanılabilir. Vurgu, farklı renk ve doku kullanımı, odaklanacak
noktanın boyutunun değiştirilmesi, , yön gösteren çizgilerin kullanılması şeklinde yapılabilir.
128

13. Modül 5, Şekil 13 Çizgi ve Şekil kullanarak vurgu yapma
Modül 5, Şekil 14 Farklı boyutla vurgu kullanımı
129

14. Modül 5, Şekil 15 Renk kullanarak vurgu yapma
130

15. 5.3. Görsel Tasarım Ögeleri
Görsel tasarım ilkeleri başlığında açıklandığı üzere tasarımın en temel amacı, öğretimsel bir mesajın
öğretmen tarafından öğrenciye ulaştırılmasında öğrencinin algılamasını ve öğrenmesini
kolaylaştırmaktır. Belirtilen tasarım ilkelerinin tasarım sürecinde hayata geçirilmesi bu bölümde
açıklanan ögeler ile mümkün olacaktır. Dolayısıyla bu ögelerin hangi formunun ne anlam ifade ettiği
hakkında bilgi sahibi olunması gerekmektedir.
5.3.1. Nokta ve Çizgi
Nokta, tasarım sürecinin ilk elemanıdır. Grafik tasarım süreci nokta ile başlar ve noktaların yan yana
gelmesiyle devam eder. Noktaların oluşturdukları birliktelikler farklı psikolojik etkiler yaratmaları
sebebiyle çok önemlidir. Aralarındaki büyüklük-küçüklük, açıklık-koyuluk, sıklık-seyreklik, uzaklık-
yakınlık ilişkilerini, renk ve konum farklılıklarını insan gözü ve beyni derhal algılayarak anlamlandırır.
Bu nedenle, sanatsal üretim ve tasarım sürecinin başlangıcında noktanın önemi büyüktür. Temel
sanat eğitimi kapsamında yapılan çalışmalar nokta eğitimi ile başlar ve bu sayede öğrencilerin elde
edecekleri bilgi birikimi herhangi bir görsel kompozisyona başlarken onlara yol gösterir.
Çizgi, noktaları belli bir yön üzerinde hızla hareketinden ya da sıkışarak yan yana dizilmelerinden
oluşur.
Çizgiler farklı amaçlar için oluşturulabilir:
 Organize etmek için (boyama kitabı)
 Yönlendirmek için (sarı çizgiyi izle)
 Ayırmak için (otobanlarda şeritleri)
 Duygu sunmak için (pürüzlü, yıpranmış çizgi şiddet uyandırır)
 Ritim oluşturmak için (bahçe çitleri parmaklıklar, şehir manzarası)
Modül 5, Şekil 16 Nokta Kullanımı
Birbirinden bağımsız ve ayrı duran noktalar arasındaki etkileşimde düzenli bir devamlılık yok ise çizgi
olarak algılanmaları güçleşir (Bkz. Resim 2). Ancak belli bir düzeni takip eden noktalar arasındaki
iletişim, onların çizgi olarak görünmelerini sağlar. Bkz. Resim 3.
131

16. Modül 5, Şekil 17 Nokta Kullanımı
Psikolojik etkileri araştırıldığında düz çizgiler, statik yapılarının hareketsiz ve durağan etkisiyle disiplin,
güvenilirlik, monotonluk, düzen gibi kavramları; bunun yanı sıra eğri çizgiler hareketli yapılarıyla
dinamizm, canlılık ve neşe gibi kavramları çağrıştırabilir (Akçadoğan, 2006).
Modül 5, Şekil 18 Görselde çizgi kullanımı
5.3.2. Şekil
Şekil, bir yüzey üzerinde yaratılan iki boyutlu biçimdir. Her şeyin bir şekli vardır. Çocuklar objeleri
tanımlamayı şekillerle öğrenir, dünyayı betimlemek için basit geometrik şekiller çizerler. Örneğin
güneş bir çember olabilir. Okumaya başladıklarında harflerin farklı şekillere sahip olduğunu
öğrenirler.
Tasarımlarda şekiller objeleri tanımlar ve fikirlerle iletişime girer. Örneğin bir şirketin logosundaki
çember dünyayı, evrenselliği simgeler.
Sıra dışı şekiller dikkat çeker. İnsanların ilgisini çekmek için dörtgen bir şekilden çok farklı bir şekil,
örneğin yıldız kullanılabilir. Yazıları da dörtgen sınırlardan ziyade farklı şekillerin içine yerleştirerek
dikkat çekilebilir.
132

17. Modül 5, Şekil 19 İki boyutlu şekil örnekleri
5.3.3. Renk
Renk, hayatımızda pek çok şey anlamına gelir. Objeleri tanımlamamızı(Elma kırmızıdır.), nesneleri
anlamamızı (yeşil git demektir), duyguları ifade etmemizi sağlar (Üzgünken duygumuzu mavi diye
tanımlarız.).
Tasarımlarımızda renklerle hisler uyandırır, objeleri tanımlar ve mesajımızı iletiriz. Yumuşak renklerle
ılımlı ya da romantik bir atmosfer yaratırız. Bir grup fotoğrafı renkli bir kutuya yerleştirerek birlikte
olduklarını vurgularız. Önemli bir uyarı için parlak kırmızı rengi kullanırız.
Renkler tasarımlarımıza pek çok şey katar. Fakat bir renk seçerken bu renk ile ne yapmak istediğimizi
dikkatlice düşünmeliyiz. Hangi renk en uygun, bir banka için yeşil mi yoksa altın rengi mi güvenilirliği
daha iyi yansıtır? Benzer firmalar için hangi renkleri kullanmalıyız, bu renkler diğerleri ile benzer mi
yoksa çok farklı mı olmalı?
Renkleri kullanış şekliniz çalışmanın nihai görünümünde farklılıklar yaratacaktır. Tasarımın içinde yer
alan resimden bir renk seçin ve arka plan rengi olarak kullanın, böylece kesin bir görüntü elde
133

18. edersiniz. Eğer gün batımı ile ilgili bir resminiz varsa bu rengi arka-planda kullanarak yumuşak bir
görüntü elde edersiniz. Resimdekinden zıt bir rengi arka planda kullanırsanız farklı bir görüntü elde
edersiniz. Çalışmayı güneşin batışı ve yanında koyu renklerle kullanırsanız dram oluşturursunuz.
Ana Renkler: Kırmızı, Sarı Mavi İkincil Renkler: Portakal, Yeşil Mor Ara Renkler
Modül 5, Şekil 20 Renkler
Yazı rengi – alt zemin rengi uyum şeması
Modül 5, Şekil 21 Renk kullanımı
5.3.4. Yazı (Tipografi)
Tipografi, yazıyı belli bir forma sokma tekniğidir. Yazı tasarımcıları tek bir yazı ailesi için bile uzun süre
çalışırlar. Grafik tasarımda da tipografinin önemi elbetteki çok büyüktür. Tipografi sayfa üzerindeki
temel elemanların başında gelir. Yazı hem içerik olarak hem de görsel olarak bir etkiye sahiptir.
Resim, illüstrasyon ya da renk kullanmadan grafik tasarımlar oluşturmak mümkündür fakat yazı ve
tipografi grafik tasarım ihtiyaçlarının karşılanmasında temel ögedir. Sadece tipografik elemanlarla da
oldukça etkili tasarımlar elde etmek mümkündür.
Grafik tasarımda tipografi ile ilgili bazı basit kuralları göz önünde bulundurmamız gerekir. Örneğin
başlık, alt başlık ve metin sıralaması sayfa üzerinde yaratılmaya çalışılan bir öncelik sırası düzenidir.
Bu hiyerarşik düzenin kurulması için:
- Harf büyüklüklerini değiştirmek
134

19. - Yazı karakterlerinin farklılıkları ile ayrıştırma sağlamak
- Aynı yazı karakterleri kullanılsa dahi koyu veya sağa yatık gibi değişkenleri kullanmak gerekir.
OKUNABİLİRLİK İÇİN KÜÇÜK HARF KULLANIMINI TERCİH
EDİN. YAZININ KÜÇÜK BİR BÖLÜMÜ BÜYÜK HARFLERLE
YAZILABİLİR ANCAK CÜMLENİN TAMAMI VEYA ÜÇ
KELİMEDEN DAHA UZUN YAZILAR KÜÇÜK HARFLER
KULLANILARAK YAZILMALIDIR.
Okunabilirlik için küçük harf kullanımını tercih edin.
Yazının küçük bir bölümü büyük harflerle yazılabilir
ancak cümlenin tamamı veya üç kelimeden daha uzun
yazılar küçük harfler kullanılarak yazılmalıdır.
5.3.5. Boşluk - Alan
Bir tasarımı oluştururken sadece şekil ve çizgilerin nereye yerleştirileceğini değil; aynı zamanda
nerede bağlanacağını, etrafında ya da arasında ne kadar boşluk bulunacağını da düşünmek
zorundasınız. Bu evi dekore etmeye benzer. Ne kadar alana sahip olduğunuzu düşünmek
zorundasınız. Eğer her şeyi doldurursak yaşayacak alan ya da nesnelerin etkisi kalmaz. Yazıların ve
resimlerin uyumunu düşünmek zorundayız.
Çalışmayla ilgili çok sayıda materyalimiz olsa da yazısız ve resimsiz boşluklar oluşturmamız gerekir
(beyaz alan). Bu boşluk gözün dinlenmesini ve görsellerin organizasyonunu sağlar. Sayfada yer alan
yazı blokları arasındaki boşluk, okuyucunun bloklar arasında göz gezdirmesinde ona yardımcı olur.
Sayfada yer alan şekillerin değeri ve yerleşimi uzamsal bir ilişki yaratarak odak noktası oluşturur.
Büyük bir dünya resmini boşlukla çevrelediğinizde, etrafta başka dünya resimleri olsa da izleyicinin
gözü büyük dünya resmine takılacaktır.
Harfler arası boşluk
Harfler arası boşluk
Satırlar arası boşluk az olduğu
zaman metinleri okumak
zorlaşır.
135

20. Satırlar aralıları fazla olduğu
zaman ise metinler
birbirinden kopuk görünür.
1,5 satır aralığı en rahat
okumaya izin veren
görünüme sahiptir.
Modül 5, Şekil 22 Tasarımda boşluk kullanımı
(http://www.pigme.com.tr/helezon/genel/207)
5.3.6. Doku
Dokular çalışmalara zenginlik ve yoğunluk katsın diye kullanılabilir. Dokular hissedilir. (Kağıdın
üzerindeki doku vb.) Tasarımlarda kullanılan dokular (pattern), aslında bir doku hissi uyandırmak için
kullanılır. Işık ve gölgeler kullanılarak dokular elde edilebilir.
Pattern bir görsel dokudur. Bir resim ya da çizgi tekrar tekrar kullanıldığında oluşan ışık ve karanlığın
ritmi yüzeyde yoğunluk oluşturur. Patternlerin harika kenarlıklar veya arka planlar olmasının sebebi
budur. Dokular hayalî ya da fiziksel iletişim kurar. Tekrar eden bir gül resmi zarafet hissi uyandırır.
Yumuşak bir dokuya sahip kâğıda hafif pastel renkler incelik katar. Dokular vurgu için de kullanılır.
Açık renkli bir kâğıdın üzerine siyah bir yazı yazmak yazının etkisini artıracaktır.
136

21. Modül 5, Şekil 23 Düz zemin ve granit dokusu verilmiş zemin
Modül 5, Şekil 24 Doku uygulanmamış dişli ve üç boyut efekti verilmiş dişli.
5.3.7. Boyut
Boyutun tasarımlarımızda önemli bir rolü vardır. Boyut fonksiyonel bir ögedir (Ailemizin boyutuna
göre araba alırız). Çekicidir (Küçük çocuklar ve dev gökdelenler ilgimizi çeker). Organize edicidir
(Çocukları boy sırasına sokarak bir süreci açıklarız).
Tasarımlarımızın nihai boyutunu düşünerek çalışmamıza başlarız. Bu, bizim sınırlarımızı belirler. Bir
karar vermek gerekir. Tasarım elementleri bu limitlere sadık kalınarak mı tasarlanacak, çekicilik mi
önce gelecek?
Fonksiyonel bir tasarım yapmak, hedef kitlenin belirlenen uzaklıkta tasarımı izleyebilmesi için gerekli
büyüklükte yazı ve resim kullanılır. Örneğin emekliler için bir ev broşürü hazırlanacaksa kitlenin yaşına
uygun boyuttaki elementlerin kullanımına dikkat edilmelidir.
137

22. Modül 5, Şekil 25 Ağacın parmaklar arasında durması, ağacın minyatür olduğu ya da ağacı tutanın dev olduğu hissini
vermektedir.
(http://moodle.midas.baskent.edu.tr/file.php/4/ders_notlari/Gorsel_Tasarim_Ilkeleri_-_Ders_Notu.pdf)
Nesnelerin büyüklüklerini değiştirerek (zıtlıklar oluşturarak) çekicik sağlanabilir. Tasarımları organize
etmek için en önemli elementlerin en büyük, en önemsizinin de en küçük olmasına dikkat edilmelidir.
Başlıklar diğer elementlerden genelde daha büyük olur. Büyük objeler kullanıcıya yakın gelir.
Modül 5, Şekil 26 Yapılan araştırmanın büyüklüğü ifade edilmeye çalışılıyor.
(http://moodle.midas.baskent.edu.tr/file.php/4/ders_notlari/Gorsel_Tasarim_Ilkeleri_-_Ders_Notu.pdf)
138

23. 5.4. Sunu Üzerinde Değişiklik Yapma
Herhangi bir kazanıma ait materyal ararken bulunan sunular üzerinde değişiklik ve düzenleme yapma
ihtiyacı doğmaktadır. Bu kısımda sunular üzerinde yazı karakteri ve büyüklüğü değiştirme, renk
değiştirme, tema değiştirme, ses, video, resim ekleme ve düzenleme işlemleri, köprü, eylem ve
animasyon ekleme işlemlerine değinilecektir.
5.4.1. Yazı Karakterini ve Büyüklüğünü Değiştirmek
 Tek bir paragraf, cümle veya kelimenin yazı tipi/boyutunu değiştirmek için istenilen metin
seçilir.
 Eğer slaytın içindeki yer tutucuların içindeki metin değiştirmek isteniyorsa yer tutucuya sol
tuşla tıklanarak yer tutucu seçilir.
 Giriş sekmesindeki “yazı tipi” alanından değiştirilmek istenen yazı tipi seçilir.
139

24.  Yazı boyutu için “Giriş” sekmesindeki yazı tipi boyutu alanından bir değer seçilir. Eğer bu
alanda olmayan bir değer seçilmek isteniyorsa bu alana tıklanarak klavyeden değer girilir ve
“Enter” tuşuna basılır.
5.4.2. Renklerini Değiştirmek
 Tek bir paragraf, cümle veya kelimenin yazı tipi/boyutunu değiştirmek için istenilen metin
seçilir. Eğer slayttaki yer tutucuların içindeki metin değiştirilmek isteniyorsa yer tutucuya sol
tuşla tıklanarak yer tutucu seçilir.
 Giriş sekmesindeki yazı tipi rengi alanından değiştirilmek istenilen renk seçilir.
140

25.  Eğer bu alanda olmayan bir renk seçilmek isteniyorsa “Tüm renkler menüsüne” tıklanır.
Açılan pencerede iki sekme vardır: Standart ve Özel.
 Standart alanında bulunan bir renk verilmek isteniyorsa istenen renge, ardından tamam
seçeneğine tıklanır.
 Burada bulunmayan herhangi bir rengin istenen bir tonu seçilmek istenirse özel sekmesine
tıklanır.
141

26.  Açılan sekmede soldaki renklerden istenen renge tıklanıp ardından sağdaki skaladan yukarı
aşağı doğru hareket ettirilerek istenen ton ayarlanabilir, ardından “Tamam” seçeneğine
tıklanır.
5.4.3. Sunu Temasını Değiştirmek
 Sunu temasını değiştirmek için “Tasarım” sekmesine tıklanır. Tüm temaları görmek için
“Diğer” seçeneğine tıklanır.
 Açılan pencereden istenen tema sol tuşla tıklanarak seçilir. Bu bölümden özel hazırlanan
temalar, “Geçerli Temayı Kaydet” seçeneği ile kaydedilerek daha sonra kullanılabilir.
142

27. 5.4.4. Resim Ekleme ve Düzenleme İşlemleri
Resim eklemek için;
 “Ekle” sekmesinden “Resim” seçeneği ya da slayt üzerindeki metin çerçevesindeki
simgelerden resim seçeneği seçilir.
 Bilgisayarda kayıtlı bir resim sunuya eklenir.
Var olan bir resmi düzenlemek ve resim efekti vermek için:
 Resmin üzerine sol tuşla tıklanarak resim seçilir. Şeritte “Resim Araçları” grubu altındaki
“Biçim” sekmesine tıklanır.
 “Resim Stilleri” bölümünden resme istenen stil uygulanır.
 Ayrıca “Biçim” sekmesindeki diğer seçenekler kullanılarak “Arka Planı Kaldır”, “Düzeltmeler”,
“Renk”, “Artistik Efektler” vb. işlemler, var olan resme uygulanabilir. Tüm materyallerde
olduğu gibi resimle ilgili bu işlemlerde varılmak istenen hedef ve öğrenci düzeyi dikkate
alınmalı ve resmin karmaşık hâle gelmesinden kaçınılmalıdır.
 Var olan bir resim standart kırpma işlemleri haricinde şekle göre de kırpılabilir. Bunun için
“Kırp” seçeneği altındaki oka tıklanır. “Şekle Göre Kırp” seçeneği seçilir. İstenilen şekil
seçilerek resmin kırpılması sağlanır.
143

28. 5.4.5. Ses, Video Ekleme ve Düzenleme İşlemleri
Sunuya ses eklemek için:
 Sunuya ses eklemek için ses eklemek istenen sunuya tıklanır.
 Ardından “Ekle” sekmesinden “Ses” in altındaki oka tıklanır. Buraya tıklandığında
“PowerPoint” e ses eklemek için yapılabilecek üç işlem görüntülenir:
 “Dosyadan Ses” seçeneğine tıklanırsa “Ses Ekle” penceresi açılır. Bu pencere aracılığıyla
bilgisayara kayıtlı bir ses dosyası sunuya eklenebilir. Bunun için öncelikle “Konum” kısmından
ses dosyasının bulunduğu konuma ulaşılır. Ardından dosya seçilerek “Tamam” seçeneğine
tıklanır.
 “Clip Organizer” dan ses seçeneğine tıklanırsa ofis yazılımının kendi kütüphanesinde bulunan
sesler sol kısımda görüntülenir. Burada küçük resim aramada olduğu gibi “Küçük Resim”
görev bölmesinde “Aranan” kısmına anahtar kelime yazılarak ses dosyası aranabilir. İstenen
ses klibi bulunduğunda ses dosyasının üzerine sol tuşla tıklanarak slayta eklenir.
144

29.  “Ses Kaydet” seçeneğine tıklanırsa ses kaydetme penceresi açılır. Bu pencereden “Kayıt”
düğmesine tıklanarak önce ses kaydedilir, ardından “Tamam” seçeneğine tıklanarak
kaydedilen ses sunuya eklenir.
Sunuya video eklemek için:
 Şeritte “Ekle” sekmesinden “Video” simgesi tıklanarak bilgisayarda var olan bir video sunuya
eklenir.
145

30.  Ayrıca “Video” seçeneği altındaki oka tıkladığımızda üç seçenek çıkar: Bilgisayara daha önce
kayıtlı olan bir videoyu eklemek için “Dosyadan Video”, web sayfasındaki bir video
bağlantısını eklemek için “Web Sitesinden Video”, galeriden video klibi eklemek için “Küçük
Resim Videosu” seçeneği tıklanır.
 “Dosyadan Video Ekleme” seçeneği ile video ekleme işlemleri, ses dosyası ekleme işlemlerine
benzer şekilde yapılır. Eklenen video simgesi tıklandığında şerit üzerinde “Video Araçları”
grubu altında “Biçim” ve “Kayıttan Yürüt” sekmeleri çıkar. Bu sekmeler altında yapılacak
işlemler ses dosyası üzerinde yapılan işlemlerle benzerlik göstermektedir. Bu şekilde video
simgesi üzerinde stiller uygulama, videoya yer işareti ekleme ve video kırpma işlemleri yapılır.
 Web sitelerinde yayınlanan videoların katıştırma kodları kullanılarak sunuya bağlantı
oluşturulur. Bunun için videonun bulunduğu web sayfası açılır. Sayfada var ise katıştırma
kodu kopyalanır. “Ekle” sekmesinden “Video” seçeneği altındaki “Web Sitesinden Video”
seçeneği seçilir.
146

31.  Kopyalanan katıştırma kodu yapıştırılır.
 Aşağıda Youtube sitesinde yayınlanan bir videonun katıştırma kodu bölümü örnek olarak
gösterilmiştir. (Yayınlanan videoların kopyalanması, yayınlanması ve dağıtılması vb. konularda
telif haklarına riayet edilmelidir.)
Ms Office PowerPoint 2010 İle Ses Ve Video Düzenleme İşlemleri
PowerPoint 2010 ile sunum dosyaları hazırlarken, sunum içerisine eklediğimiz ses, müzik ve video
dosyaları üzerinde başka bir programa ihtiyaç duymaksızın düzenleme yapılabilir.
Sunuya bir ses dosyası eklemek için:
1- “Ekle” sekmesinin sonunda bulunan “Ses” seçeneğine tıklanır.
147

32. 2- Açılan pencerede bilgisayarda bulunan klasörler görüntülenmektedir. Burada, sunuya
eklenmek istenen ses dosyası tıklanır.
3- “Ekle” seçeneğine tıklandığında seçilen ses dosyası sunuya eklenir.
Eklenen ses dosyası üzerinde değişiklikler yapılabilir. Örneğin müziğin başından ve sonundan belli
kısımları çıkarıp sadece ortadaki kısmını sunumda dinletmek istiyoruz. Bunun için sunudaki eklenen
sesin simgesi seçildiğinde üst menüye eklenen “Ses Araçları” grubunu kullanılır.
1- Üst menüye eklenen “Ses Araçları” grubunda bulunan “Kayıttan Yürüt” sekmesine tıklanır. Bu
kısımda ses dosyası ile ilgili değişiklik yapılacak menü açılacaktır.
2- Menüde bulunan “Sesi Kırp” seçeneğine tıklanır. Böylece, sesin istenilen kısımlarını çıkarıp
istenilen kısımlarının kalmasını sağlayacak düzenleme penceresi açılacaktır.
1- Bu kısımda görülen yeşil çubuk fare ile ileri geri sürüklenerek sesin başlangıç noktası
belirlenmiş olur. Bunun yerine “Başlangıç Saati” yazan kısma istenilen süre doğrudan
yazılabilir.
2- Bu kısımda görülen kırmızı çubuk ise bitiş noktasını belirtmektedir. Bu çubuk da fare ile
sürüklenerek istenilen noktaya getirildiğinde sesin bitiş noktası belirlenmiş olur. Bir önceki
kısımda olduğu gibi “Bitiş Saati” yazan yere istenilen saati yazarak da süre belirlenebilir.
3- Son olarak “Tamam” seçeneğine tıklandığında düzenlenmiş olunan ses dosyası
kaydedilecektir.
148

33. Sunum esnasında sesin çalması ile ilgili düzenlemeler de yine “Ses Araçları” grubundaki “Kayıttan
Yürüt” sekmesinden yapılabilir.
1- Burada bulunan “Başlangıç” bölümünde, sesin sunumda nasıl başlayacağı belirlenebilir. Süresi
bittikten sonra tekrarlayıp tekrarlamayacağı vb. düzenlemeler bu kısımdan yapılabilir.
Ses dosyası üzerinde yer işaretleri belirlenebilir. “Alt+Home” ve “Alt+End” tuş kombinasyonları ile yer
işaretleri arasında geçiş yapılabilir.
 Bunun için, ses simgesi üzerindeki yürütme çubuğu kullanılarak yer işareti eklenecek yere
tıklanır.
 “Kayıttan Yürüt” sekmesinden “Yer İşareti Ekle” seçeneği kullanılır.
 Yer işaretlerini kaldırmak için, yer işareti tıklanır ve “Kayıttan Yürüt” sekmesinden “Yer
İşaretini Kaldır” seçeneği kullanılır.
149

34. “Ses Araçları” grubundaki “Biçim” sekmesi kullanılarak ses simgesi üzerinde, resim işlemlerinde
olduğu gibi düzenleme işlemleri, stil uygulama vb. işlemler uygulanabilir. Bu işlemin ses dosyasına bir
etkisi olmayıp sadece ses simgesinde görsel değişiklik yapılmasına etkisi vardır.
5.4.6. Sunuya Eylem, Bağlantı ve Köprüler Eklemek
Eylem Düğmesi Eklemek
 Eylem düğmeleri sunuda ilk slayta gitmek, son slayta gitmek, ses çalma vb. işlemleri yapmak
için köprü verilebilecek hazır seçeneklerdir.
 Eylem düğmesi eklemek için “Ekle” sekmesinden “Şekiller” in altındaki ok tıklanır.
 Açılan liste kutusunun en altında eylem düğmeleri vardır.
150

35.  Eylem düğmelerinden, eklemek istediğiniz düğmeyi tıklayın.
 Slayt üzerinde bir yeri tıklayın ve düğmeyi sol üst köşeden sağ üst köşeye doğru elinizi farenin
sol tuşundan kaldırmadan çizin.
 Farenin sol tuşunu bıraktığınızda karşınıza çizdiğiniz düğme ile ilgili ayarlamaları yapacağınız
“Eylem Ayarları” penceresi gelir.
151

36.  Eylem düğmesinin, fare ile tıklatıldığı zamanki davranışını seçmek için, “Fareyi Tıklatma”
sekmesi, fare üzerinde tutulduğu zamanki davranışını seçmek için, “Fareyi Üzerinde Tutma”
sekmesi seçilir.
 Sunu içindeki başka bir slayta ya da bir web sayfasına bağlantı vermek için “Köprü” ögesi
tıklanır. Ardından köprünün hedefi seçilir (Örneğin Son Slayt).
 Bir programı çalıştırmak için, “Programı çalıştır” ögesini tıklanır. Ardından “Gözat”
düğmesine tıklanarak çalıştırılmak istenen program seçilir.
 Bir makro çalıştırmak için, “Makroyu çalıştır” ögesi tıklanır. Ardından çalıştırılmak istenen
makro seçilir.
 Son olarak “Tamam” seçeneğine tıklanır.
Bağlantı Eklemek
 Bağlantı eklenecek nesne (yazı, resim) seçilir.
 “Ekle” menüsünden köprü seçilir.
 “Köprü Ekle” penceresi açılır.
152

37.  Bilgisayarda kayıtlı bir dosyaya bağlantı vermek için bu pencerede soldaki “Bağla” kısmından
ilk seçenek olan “Varolan Dosya veya Web Sayfası” seçeneğine tıklanır. Sağdaki “Konum”
kısmından bağlantı verilecek dosyanın konumu seçilir. Ardından dosya seçilerek “Tamam”
seçeneğine tıklanır.
 Eğer web sayfasına link verilecekse yine aynı seçeneğin en altındaki adres kısmına bağlantı
verilecek web sitesinin adresi yazılır ve “Tamam” seçeneğine tıklanır.
 Eğer aynı sunu içindeki başka bir sunuya bağlantı verilecekse “Bağla” kısmından “Bu Belgeye
Yerleştir” seçeneği tıklanır. Sağ kısmında bağlantı verilecek slayt seçilir ve “Tamam”
seçeneğine tıklanır.
 Eğer henüz bilgisayarda var olmayan yeni bir dosya oluşturularak bu dosyaya bağlantı
verilecekse “Bağla” kısmından “Yeni Belge” seçeneğine tıklanır.
 Bir e-posta adresine bağlantı verilecekse de son seçenek seçilerek bağlantı verilecek e-posta
adresi yazılır ve “Tamam” seçeneğine tıklanır.
153

38. 5.4.7. Animasyon Efektleri Eklemek
Slaytlara Geçiş Efektleri Ekleme
Bir slayttan diğerine geçerken efek vermek için:
 “Geçişler” sekmesi tıklanır. İstenilen efekt seçilir.
 “Zamanlama” grubundan slayt geçişinde kullanılacak ses, süre vb. ayarlar yapılır.
 Yapılan ayarlar mevcut slayt içindir. Seçilen efekt ve ayarları tüm slaytlara uygulamak içini
“Zamanlama” grubundan “Tümüne Uygula” seçeneği seçilir.
 Slayt üzerindeki herhangi bir metin veya nesneye animasyon uygulamak için “Animasyonlar”
sekmesi kullanılır.
 “Gelişmiş Animasyon” grubundan “Animasyon Ekle” seçeneği ile her bir metin veya nesne
için giriş (nesnenin sahneye giriş yaparken uygulayacağı efekt), vurgu (nesnenin sahnede
bulunduğu sürece uygulayacağı efekt), çıkış ( nesnenin sahneden çıkarken uygulayacağı efekt)
efektleri verilebilir.
 “Animasyon Bölmesi” seçeneği kullanılarak nesnelere kullanılan efeklerle ilgili gelişmiş ayarlar
yapılabilir.
Sunuda kullanılacak aşırı animasyon ve efektlerin öğrenciyi konudan uzaklaştırabileceği ve dikkati
konu yerine efektlere odaklandırabileceği unutulmamalı ve gereğinden fazla animasyon
kullanılmamalıdır.
154

39. 5.4.8. Sunuya Ekran Görüntüsü Eklemek
 Slaytlara bilgisayardaki bir görüntüyü eklemek için “Ekle” menüsünden “Ekran
Görüntüsü” seçeneğine tıklanır.
 Bu seçeneğe tıklandığında “Kullanılabilir Pencereler” ve “Ekran Kırpma” şeklinde iki
seçenek listelenir. Kullanılabilir pencereler seçeneği ile bilgisayarda o an açık olan
pencerelerdeki ekran görünümleri bütün olarak yakalanabilir ve slayta resim olarak
eklenebilir.
 Örneğin “Kullanılabilir Pencereler” kısmındaki ilk seçeneğe tıklandığında slayta diğer
pencerede açık olan görüntü eklenir.
155

40.  Eğer “Ekran Kırpma” seçeneğine tıklanırsa “PowerPoint” programına geçmeden önce açık
olan diğer pencere açılır. Bu ekranda istenen kısım seçildiğinde, seçilen kısım yakalanır ve
slayta resim olarak eklenir.
156

41. 5.5. Resim İşlemleri
İnternet üzerinden bulunan resimler üzerinde değişiklik yapma ya da yeni bir resim kompozisyonu
oluşturmaya ihtiyaç duyulabilir. MS Windows işletim sistemi kullanılan bir bilgisayarda sistemle
birlikten gelen “Paint” yazılımı ve ofis yazılımı ile birlikte yüklenen “MS Office Picture Manager”
kullanılabilir. Ayrıca Pardus işletim sistemi kullanılan bilgisayarlarda “Gimp” yazılımı ile resim
düzenleme işlemleri yapılabilir. Daha profosyonel resim uygulamaları için “Adobe Photoshop”,
“Adobe Fireworks” yazılımları kullanılabilir. “Adobe Photoshop” programı hakkında daha çok bilgi
almak ve nasıl kullanılacağı ile ilgili Türkçe videolu anlatımlardan faydalanmak için
“http://kursiyernet.meb.gov.tr “ adresine başvurabilirsiniz.
5.5.1. Bir Resmin Formatını Değiştirme
1. Formatını değiştirmek istediğiniz resmin üzerine farenin sağ tuşu ile tıklayınız.
2. Açılan menüde “Birlikte Aç” ve buradan da “Microsoft Office 2010” seçeneğini tıklayınız.
3. “Microsoft Office Picture Manager” programında formatını değiştirmek istediğiniz resim
açılacaktır.
4. “Dosya” menüsünden “Ver” komutunu seçiniz.
5. Ekranın sağ tarafında “Ver” komutu ile ilgili seçeneklerin yer aldığı bir panel açılacaktır.
157

42. 6. Bu panelde dosyanın nereye verileceği, adının ne olacağı ile ilgili ayarları da yapmak
mümkündür.
7. Panelde yer alan “Bu dosya biçimiyle ver” bölümünün altındaki açılır menüde dosyanızı
dönüştürebileceğiniz seçenekler yer almaktadır. Bu seçenekler: JPG, PNG, TIFF, GIF ve
BMP’dir. Bunlardan dönüştürmek istediğiniz formatı seçiniz.
8. Panelin altında yer alan “Tamam” seçeneğine tıkladığınızda resminiz istediğiniz formata
dönüştürülecektir.
5.5.2. Bir Resmin Boyutunu Değiştirme
1. Boyutu değiştirilmek istenen dosyayı “Picture Manager” ile açınız.
2. “Resim” menüsünden “Yeniden boyutlandır” seçeneğini seçiniz.
158

43. 3. Ekranın sağında yeniden boyutlandırma ile ilgili ayarları yapabileceğiniz “Yeniden
Boyutlandır” paneli açılacaktır.
4. Bu panelde yer alan “Önceden tanımlanmış genişlik X yükseklik” radyo seçeneğine tıklayarak
hemen altında yer alan açılır menüde önceden belirlenmiş hazır boyutlardan birini seçerek ve
ardından “Tamam” tuşuna tıklayarak belge boyutunu değiştirebilirsiniz.
5. “Özel genişlik X yükseklik” radyo seçeneğine tıklayarak istediğiniz boyutları (Genişlik X
Yükseklik sırası ile) girip “Tamam” tuşuna tıklayarak belge boyutunu değiştirebilirsiniz.
159

44. 6. “Özgün genişlik X yüksekliğin yüzdesi” radyo seçeneğine tıklayıp altında yer alan yüzde
kutucuğuna yüzde değer girerek (Örneğin resmin boyutunu yarısı kadar azaltmak için 50%) ve
ardından “Tamam” tuşuna tıklayarak belge boyutunu değiştirebilirsiniz.
5.5.3. Picture Manager ile Bir Resmi Kırpmak
1. Kırpmak istediğiniz bir resmi “Microsoft Picture Manager” programı ile açınız.
2. Karşınıza aşağıdaki gibi bir ekran gelecektir.
3. Bu ekranda resminizin tüm köşe ve kenarlarında siyah renkli tutamaçlar oluşacaktır.
İstediğiniz tutamacın üzerine fare ile gelip farenin sol tuşuna tıklayıp resmin içinde doğru
160

45. sürükleyerek kırpmak istediğiniz alanı belirleyebilirsiniz. Bu işlemi yaparken tutamaçların
dışında kalan resim bölgelerinin soluklaştığına dikkat ediniz.
4. Resimde kalmasını istediğiniz alanı tutamaçlarla belirledikten sonra ekranın sağında yer alan
“Kırp” panelinin altındaki “Tamam” seçeneğine tıkladığınızda, kırpma işlemi tamamlanacaktır.
Not: Eğer tutamaçları fare ile seçmek istemiyorsanız ekranın sağında yer alan “Kırp” panelindeki
“sol, sağ, üst, alt” kutularına istediğiniz değerleri girerek de kırpma alanını belirleyebilirsiniz.
5.5.4. Bir Resmin Üzerine Çizimler ya da Şekiller Eklemek/Çıkarmak
“Microsoft Office Picture Manager” programı ile bir resmin üzerine çizimler ya da şekiller eklemek ya
da resmin üzerinde yer alan çizimleri ya da şekilleri resimden çıkarmak mümkün değildir. İşletim
sistemi ile birlikte gelen “Paint” yazılımı ile bu tür uygulamalar yapılabilir. “Paint” ile boş bir alana
çizimler yapılabileceği gibi var olan resim üzerine de çizimler yapılabilir.
Paint yazılımı ile resim düzenlemeleri yapmak için:
 Başlat - Tüm Programlar – Donatılar – Paint (Windows 7 için) adımları ile uygulama açılır.
 Açılan boş çizim alanına aşağıdaki araçları kullanarak istenilen görsel oluşturulur:
161

46.  Araçları kullanarak:
o Çizgi çizme
o Metin ekleme
o Fırçalarla çizim yapma
o Şekil ekleme
o Şekil ve çizgileri renklendirme işlemleri
o Var olan bir çizim veya resimde silme işlemleri yapılabilir.
 “Giriş” sekmesi resim grubunu kullanarak resmi seçme, kırpma, boyutlandırma ve
döndürme işlemleri yapılabilir.
 Çizilen veya resimlerle oluşturulan resim kompozisyonu farklı resim formatlarında
kaydedilebilir.
162

47. 5.6. Video ve Ses Düzenleme
5.6.1. Video İşlemleri
5.6.1.1. Genel Bakış
Öncelikle video düzenleme aracımız olan “Windows Live Movie Maker”ı çalıştırıyorsunuz.
1- Üst kısımda menü çubuğu ve seçenekler bulunmaktadır.
2- Sol tarafta bir video oynatıcı bulunmaktadır. Burada bir ya da daha fazla videoyu düzenlerken
her aşamada videonuzu izleyebilirsiniz.
3- Sağ kısım ise video düzenlemede size yardımcı olacak olan alandır. “Movie Maker”a
aktardığınız video, ses ve resim dosyaları bu kısımda bölümler halinde görülebilmektedir. Bu
kısımda fare yardımıyla videoyu bölme, bölümlerin yerini değiştirme gibi işlemler yapılabilir.
5.6.1.2. Video ya Yazı, Ses ve Geçişler Ekleme
Derste öğretimsel amaçla kullanacağınız bir videonun başına ya da istediğiniz bir yerine yazı
ekleyebilir, videomuz ses içermiyorsa ya da farklı bir ses dosyası kullanmak istiyorsanız bir ses dosyası
ekleyebilir, farklı videolar arasına geçişler ekleyerek videoyu görsel açıdan daha izlenebilir hâle
getirebilirsiniz. Şimdi bu işlemleri ekran görüntüleri yardımıyla sırasıyla yapalım:
Öncelikle video düzenleme programımıza bir video ekliyoruz.
1- “Video ve Fotoğraf Ekleme ”ye tıklayarak açılan pencereden videonuzun olduğu konumu,
ardından videoyu seçiyorsunuz.
2- “Aç” seçeneğine tıkladığınızda video sağ tarafta bulunan düzenleme alanına alınacaktır.
163

48. Videonuza yazı eklemek için “Giriş” sekmesinde “Başlık”, “Açıklama” ve “Jenerik” olmak üzere üç
seçenek bulunmaktadır. “Başlık” ile videonun başlangıcına bir başlık yazılabilir, “Açıklama” ile videoda
istediğiniz herhangi bir yere yazı ekleyebilirsiniz. Jenerikte ise videonun son kısmına yazı eklenir. Biraz
önce eklediğiniz videonun başlangıcına örnek bir yazı ekleyelim.
1- Bunun için “Başlık” seçeneğine tıkladığınızda sol tarafta bulunan oynatıcı üzerinde bir yazı
alanı belirir.
2- Buraya istediğiniz başlığı yazabilirsiniz.
3- Aynı zamanda yazı zaman çizelgesine de eklenir.
4- Üstte bulunan “Menü” sekmesine de “Metin Araçları” diye yeni bir sekme eklenir. Buradan
yazı tipi, yazı rengi, arka plan rengi gibi değişiklikleri ayarlayabilirsiniz.
Videonuz ses içermeyen bir kayıt ise ya da sesi olduğu hâlde dışarıdan başka bir ses dosyası
eklemek istiyorsanız:
1- Giriş sekmesinde bulunan “Müzik Ekle” seçeneğinden yararlanın.
164

49. 2- Açılan pencerede istediğiniz ses dosyasını seçerek “Al” seçeneğine tıkladığınızda ses dosyası
sağ kısımda bulunan videonun üst kısmına eklenir. Sesin nerede başlaması gerektiğine fareyle
ses dosyasını zaman çizelgesinde sürükleyerek karar verebilirsiniz.
Videolar arası geçişlerin görsel açıdan daha güzel olması için animasyonlar bulunmaktadır. Üst
menüde bulunan “Animasyonlar” sekmesinden videolar arasına geçişler ekleyebilirsiniz. Şimdi
eklediğiniz başlık yazısı ile videonun arasına bir animasyon ekleyelim:
1- Önce başlık yazısı ile videonuzun arasındaki kısma tıklıyorsunuz. Böylece oraya animasyon
ekleyebileceksiniz.
2- Daha sonra “Animasyonlar” menüsünü tıkladığınızda “Geçişler” yazan kısımda bir çok geçiş
şekli görebilirsiniz. Buradan herhangi birini tıkladığınızda seçtiğiniz alana otomatik olarak
eklenir. Daha sonra oynatıcınızdan nasıl göründüğüne bakabilirsiniz.
165

50. 5.6.1.3. Bir Video Filmin Düzenlenmesi
Videonun Belirli Bölümlerinin Alınıp Yeni Bir Video Dosyası Olarak Kaydedilmesi
Bazen elinizde olan bir videonun tamamına ihtiyaç duymayabilirsiniz. Çok yer kaplaması, uzun olması
gibi sebeplerden gereksiz kısımlarını çıkarıp sadece işinize yarayacak olan kısmı ayrı bir video dosyası
hâline getirebilirsiniz. Bunun için üzerinde düzenleme yapacağınız otuz saniye uzunluğunda olan
Video 2 dosyasını “Live Movie Maker” programına alıyoruz.
1- Videonun alındığı zaman çizelgesinde video üzerinde siyah bir çizgi görünmektedir. Bu çizgiyi
fare ile tutup sürükleyerek videonun herhangi bir yerine geçebilirsiniz. Videonun ilk 5-10
saniyeleri arası ile son 5 saniyesinin gerekli olduğunu, diğer kısımların gereksiz olduğu için
çıkarılacağını varsayalım. Bunun için “Bölme” işlemini kullanabilirsiniz. Yukarıda belirtilen
siyah çizgiyi 5. saniyeye getirin.
2- Burada Video araçları menüsünde bulunan “Böl” seçeneğine tıklayın. Video, zaman
çizelgesinde ilk 5 saniye ve devamı olarak iki parça hâlinde görülecektir.
3- Zamanı oynatıcının sağ alt köşesinden görebilirsiniz.
Gerekli 5-10. saniyeler olduğu için siyah çizgiyi fareyle 10. saniyeye çekerek aynı “Bölme” işlemini
tekrarlayın. Son 5 saniyeyi alabilmek için de 30 saniye olan videonuzun 25.saniyesinde “Bölme”
işlemini tekrarlın.
1- Elimizde 0-5 sn, 5-10 sn, 10-25 sn ve 25-30 sn olmak üzere 4 parça video oluştu.
2- Gereksiz olan yani 0-5 sn ve 10-25 sn kısımları çıkarmak için her bir parça üzerine sağ
tıklayarak “Kaldır” komutunu veriniz.
166

51. 1- Kalan kısımları birleştirip yeni bir video dosyası yapmak için “Giriş” sekmesinde bulunan
“Filmi Kaydet” seçeneğine tıklayın. “Movie Maker” yeni videoyu bilgisayarınıza en uygun
formatta kaydeder.
2- Videonuza yeni bir isim verdikten sonra istediğiniz yere kaydedebilirsiniz.
5.6.1.4. Birden Fazla Videonun Birleştirilmesi
Birden Fazla Videonun Tamamının Alınıp Yeni Bir Video Olarak Kaydedilmesi
İki ya da daha fazla videoyu tek bir video dosyası hâline dönüştürmek için programınızdan
yararlanabilirsiniz. Bunun için örnek olarak bilgisayarda bulunan Video 1 ve Video 2 isimli dosyaları
alarak tek bir video dosyası hâline getirelim. Önce videolarınızı sırayla “Movie Maker” programımıza
alın. Videolar aldığınız sıraya göre zaman çizelgesine eklenecektir.
167

52. Videoların arasında ani geçişlerin olmasını önlemek için daha önce öğrendiğiniz şekilde geçişler
ekleyebilirsiniz.
1- Filminizi kaydetmek için “Movie Maker” menüsünde bulunan “Filmi Kaydet” seçeneğine
tıklayın.
2- Yeni bir isim verip “Kaydet”e tıkladığınızda filminiz bilgisayarınız için en iyi ayarda kaydedilir.
5.6.1.5. Birden Fazla Videonun Düzenlenmesi
Birden Fazla Videonun Belirli Bölümlerinin Alınıp Yeni Bir Video Olarak Kaydedilmesi
Birden fazla videonun belirli bölümlerinin alınabilmesi için yapılması gereken daha önce gösterildiği
şekilde kullanılacak videoların tümünün “Movie Maker” programına alınmasıdır. Videolar aldığınız
sıraya göre zaman çizelgesine eklenecektir. Siyah renkli kaydırma çubuğu ile her video üzerinde hangi
kısımlar alınmak isteniyorsa o bölümler için “Bölme” işlemi yapılır, gereksiz olan kısımlar “Kaldır”
komutu ile kaldırılır ve kalan kısımlar “Filmi Kaydet” komutu ile bilgisayarınıza tek bir video dosyası
olarak kaydedilir.
168

53. 5.6.2. Ses İşlemleri
5.6.2.1. Genel Bakış
Ses düzenleme aracı olarak; dünya çapında gönüllü uyarlamacıların oluşturduğu bir grup tarafından
Şekil 1
yazılan ücretsiz bir program olan “Audacity” yazılımı kullanılacaktır. Yazılımı
http://audacity.sourceforge.net İnternet adresinden indirilebilirsiniz.
Programın bölümleri aşağıdaki gibidir:
1- Menü çubuğu
2- Araç çubukları
3- Sesin düzenlendiği çalışma alanı
5.6.2.2. Ses Kaydı
Taşınabilir bilgisayarların üzerinde genellikle tümleşik mikrofon bulunmaktadır. Bunun yanında
bilgisayarlara harici mikrofon da takılabilir. Ses kaydına başlamadan önce, aşağıdaki resimde birinci
kutucukta gösterilen bölümden; ses kaydının tek kanal mı (mono), çift kanal mı (stereo) olacağı ve
kaydın hangi mikrofon ile yapılacağı seçilir.
Daha sonra iki numaralı kutucuktaki “Kayıt” simgesine tıklanarak kayıt işlemi başlatılır. “Audacity”
yazılımı ile konuşma, müzik, dış ortam vb. sesler kolayca kaydedilebilir. Kayıt işlemini bitirmek için üç
numaralı kutucuktaki “Durdur” simgesine tıklanır.
169

54. Şekil 2
5.6.2.3. Ses Düzenleme
Şekil 3
“Audacity” yazılımı ile düzenlenecek ses dosyası “DosyaAç” menü sırasıyla açılır. Açılan ses dosyası
çalışma alanında ses dalgası şeklinde görünür (Şekil 3). Ses dosyası üzerinde kesme, kopyalama,
ekleme vb. işlemlerin yanında; “Etki” menüsünün altında bulunan efektler de uygulanabilir. Ses
170

55. dosyasının belli bir bölümü üzerinde işlem yapılacaksa, “Seçim aracı” ile o bölüm, tamamı üzerinde
işlem yapılacaksa, “DüzenleSeçTüm” menü sırasıyla veya Şekil 4’de kırmızı kutucukla gösterilen
bölüme tıklanarak sesin tamamı seçilir. Seçimden sonra yapılacak işlem ses dosyasına uygulanır.
1 2
Şekil 4
Ses dosyasının fazla kısımlarını silmek: Şekil 4’de gösterilen ses dosyasının başındaki ve sonundaki
fazla kısımları silmek için; seçim aracı ile önce birinci bölüm seçilir ve “DüzenleSil” menü sırasıyla bu
bölüm silinir, daha sonra aynı işlem ikinci bölüm için yapılır.
5.6.2.4. Birden Çok Ses Dosyası İle Çalışma
“Audacity” yazılımı ile birden çok ses dosyası üzerinde işlem yapılabilmektedir. “DosyaAç” menü
sırasıyla ilk ses dosyası açılır, diğer ses dosyaları “Dosyaİçe AktarSes” menü sırasıyla çalışma alanına
Şekil 5
171

56. eklenir. Şekil 5’de üç adet ses dosyası ile çalışılmıştır. Birinci ses dosyası çift kanal (stereo), diğerleri
tek kanaldan (mono) oluşmaktadır. Birinci ses dosyası üzerinde zarf aracı ile belli bölgelerde ses
şiddeti azaltılmıştır. İkinci ses dosyası “EtkiTekrarla” menü sırası kullanılarak dört kez tekrarlanmıştır.
Üçüncü ses dosyası “Zaman Öteleme Aracı” kullanılarak sağa kaydırılmıştır. Ses dosyaları üzerinde
daha farklı işlemler yapmak veya daha çok ses dosyası ile çalışmak mümkündür.
Örneğin; bir öğrencinin okuduğu şiir kaydedilir ve ikinci bir ses dosyası çalışmaya eklenerek fon
müziği olarak kullanılabilir.
Ses dosyaları üzerinde yapılan işlemler tek bir ses dosyası olarak kaydedilir.
5.6.2.5. Ses Dosyası Kaydetme İşlemleri
“Audacity” yazılımı ile yapılan işlemler, proje veya ses dosyası olarak iki şekilde kaydedilir.
Proje olarak; ses dosya veya dosyaları üzerinde yapılan işlemlere daha sonra devam etmek veya
değişiklik yapmak için “DosyaProjeyi Kaydet” menü sırası kullanılarak kaydedilir.
Ses dosyası olarak; “DosyaDışa Aktar” menü sırası kullanılarak kaydedilir. “Audacity” yazılımı ile
Şekil 6’da gösterilen ses formatlarında kayıt yapılabilir. Bu ses formatlarından MP3 ve WAV formatları
daha yaygın kullanılmaktadır. Ses dosyalarını MP3 olarak kaydetmeye çalıştığımızda “lame_enc.dll”
dosyasının bulunmadığı yönünde bir uyarı ile karşılaşırız (Şekil7). “lame_enc.dll” dosyası, “Audacity”
yazılımının indirme adresinden veya arama motorlarında arama yapılarak temin edilebilir. İnternet
üzerinden indirilen dosya “Audacity” yazılımının ana klasöründe bulunan “Plug-Ins” klasörünün
içerisine yerleştirilmelidir.
172

57. 5.7. Açık Kaynak Kodlu Sistemlerde İşlemler
5.7.1 Sunu Dosyalarında İşlemler
5.7.1.1 Yazı Karakteri ve Büyüklüğünü Değiştirmek
 Paragraf, cümle ya da sözcüklerin yazı tipi ve boyutlarını ayrı ayrı değiştirebilirsiniz. Bunun
için fare yardımıyla değiştirilmek istenen metin seçilir.
 Değiştirilecek olan metin, slayt içine yerleştirilen özel alanlardan birindeyse üzerine ilk
tıklandığında fare imleci metin seçimi şeklini alacak ve menüde metin işlemleriyle ilgili
seçenekler görünecektir.
 Değiştirilecek olan metin işaretlendikten sonra pencerenin üst kenarını kaplayan araç
çubuğunda alt sıra en solda yer alan yazı tiplerine tıklanarak tercih edilen yazı tipi seçilir.
Hemen sağında yer alan rakam alanından da yazı tipi büyüklüğü seçilerek işlem tamamlanır.
173

58. 5.7.1.2. Metnin Rengini Değiştirmek
 Yazı tipi / büyüklüğü değişikliğinde olduğu gibi metin seçildikten sonra alt sıranın en sağında
bulunan ve üç ana rengi temsil eden dairelerle süslenmiş küçük a harfinden oluşan Yazı Tipi
Rengi aracının simgesine basılarak seçili renk boyanabilir ya da hemen sağında yer alan oka
basılarak tüm renklerin listesi açılabilir.
◦ Bu araç bağımsız bir pencerecik olarak çalışma yeterliliğine sahiptir. Bu sayede açılan
listenin başlığına (Yazı tipi rengi yazısına) basılarak renklerin hep elinizin altında olmasını
sağlayabilirsiniz.
174

59. 5.7.1.3. Sunu Temasını Değiştirmek
 Hazırlanan sununun görünümü değiştirilmek isteniyorsa yüklü olan hazır temalardan
yararlanılabilir.
 Pencerenin sağ kenarına yaslı duran görev panelleri arasında yer alan “Ana Sayfalar” bölümü
“LibreOffice” ile yüklü gelen temaların listesini içerir. Bu panel görünür durumda değilse
menüdeki “Görünüm” başlığından seçilebilir.
5.7.1.4. Ses / Görüntü / Resim Dosyaları
 Her tür yardımcı dosya menüde bulunan “Ekle” seçeneği altından sunumlara eklenir.
Tablolar, resimler, ofisle birlikte dağıtılan yardımcı çizimler, ses dosyaları, videolar için bu
menü bileşeni altında uygun seçenek tercih edilebilir.
175

60.  CD/DVD/USB gibi taşınabilir ya da sabit disk üzerinde bulunan bir ses ya da görüntü dosyası
açılacak pencere yardımıyla seçilir.
 Aç tuşuna basıldığında ortasında hoparlör simgesi bulunan bir kutucuk slayta eklenecektir. Bu
kutucuğa tıklayarak kullanılacak olan medyayı dinlemek/izlemek, başlangıç/bitiş noktaları
belirlenerek ne kadarının çalınmasının istendiği gibi ayrıntılar ayarlanabilir.
 Bu ayarlar için kutucuğa tıklandığında pencerenin alt kenarını kaplayan bir satır halinde medya
menüsü aktif hale gelir.
176

61.  Slayta eklenen medya dosyaları slayt yüklendiğinde otomatik olarak çalmaya başlayacaktır.
 “Ekle” menüsünde “Resim” seçeneği tercih edilirse “Dosyadan” ya da” Tarama” yoluyla iki
seçenek sunulup isteğe göre bağlı bir tarayıcı yardımıyla resim aktarılması da mümkün
olacaktır.
5.7.1.5. Canlandırma / Köprü / Nesne / Formül ekleme
 “Ekle” menüsü altında, kendine özgü özellikleri seçim aşamasında belirlenen matematik
formülü, ağ bileşenlerine köprü, eklenti ve hareketli görüntü gibi dosyalara ait ayrı ayrı
seçenekler de yer alır.
 Bu sayede gelişmiş matematik formülleri, İnternet, ftp, e-posta bağlantılarını sunumlarda
kullanabilmek mümkündür.
5.7.1.6. Slaytlar Arası Geçişlerde Canlandırma Efektleri
 Tüm sunum için hazırlanabilecek bir davranış tercih edilebileceği gibi, bazı slaytların
geçişlerini farklı ayarlamak da sunumun önemli konularını vurgulamak için tercih
edilmektedir. Bu tür tercihler için, geçiş efekti değişik olacak slayt (ya da birden çok slayt
seçilecekse “Ctrl” tuşuna basılarak “Slaytlar” alanında) tıklanarak pencerenin sağ kenarını
kaplayan “Görev” Panelindeki “Slayt Geçişi” menüsü açılır. Burada bulunan efektlerden biri
177

62. seçildiğinde, ön izleme otomatik olarak gerçekleşecektir.
 Efekt seçildikten sonra hemen altında “Geçişi değiştir” başlığıyla yer alan alt menü sayesinde
canlandırma hızı, bu işlem sırasında ses çalma seçeneği, otomatik geçiş gibi tercihler
bulunabilir.
 Akordeon şeklindeki Görev Panelinde, “Slayt Geçişi” nin üzerinde yer alan “Canlandırmayı
Özelleştir” başlığında da aynı menü yapısıyla, slayt içinde yer alan ögeler tek tek canlandırma
efektleriyle ayarlanabilir.
 Böylece bir konu anlatılırken konuya dair elemanlar tek tek görüntülenerek vurgulanabilir.
178

63. 5.7.2. Resim Dosyalarını Düzenleme
Pardus işletim sistemi, sahipli işletim sistemlerinin aksine, masaüstü kullanıcılarının tüm temel
ihtiyaçları için gerekli olan yazılımları barındırarak kurulur. Karmaşık işlemler için gereken profesyonel
uygulamalar dahi hazır gelir. “Ofis uygulamaları” bunun bir örneği, aynı şekilde piksel tabanlı resim
işleme uygulamaları arasında “Windows” ve “Mac” gibi platformlarda da yaygınlaşmaya başlayan
“Gimp” de “Pardus” la birlikte bilgisayara kurulur. Resim işleme ile ilgili gelişmiş seçenekler için her
zaman “Gimp” e başvurulabilir.
Bunun dışında, dosyalarla ilgili işlemlerin yürütüldüğü “Konqeuror” dosya yöneticisi uygulama, birçok
eklentisiyle temel resim işlemlerini yapmaya başlı başına yeterlidir.
5.7.2.1. Resim Biçimini (Format) Dönüştürmek
 “Pardus”ta dosya gezgini / tarayıcısı olarak “Konqueror” kullanılır. Tüm temel dosya
işlemlerinin yapıldığı bu tarayıcı ile dosyalara sağ tuşla tıklandığında “Bağlam menüsü” adı
verilen bir dizi seçenek gelir.
 Resim dosyalarının “Bağlam menüsünde” de “Eylemler” altında “Dönüştür” menüsü bulunur.
 JPG, PNG, GIF veya TIF dosyaları “Dönüştürme” eylemi kullanılarak aynı bu biçimlerden
herhangi birine çevrilebilir.
 “Ctrl” tuşuyla birlikte tıklanarak birden çok resim dosyası da seçilerek tek tıkla başka formata
dönüştürülebilir.
 Resimlerin boyutlarını değiştirmek, kırpmak, renk ayarları, kontrast ve ışık değerleriyle ilgili
işlemler yapmak için sağ tuş menüsünden “Birlikte Aç” menüsü altındaki “Gwenview” ya da
“Gimp” seçilebilir.
179

64. 5.7.2.2. Gimp temelleri
 Resim dosyasına sağ tuşla tıklayıp “Birlikte Aç” menüsünden “Gimp” seçildiğinde “Araç
kutusu” ve “Katmanlar, Kanallar, Yollar” başlıklı iki araç penceresiyle resmin kendi penceresi
açılır.
5.7.2.3. Araç Kutusu Penceresi
 Bu kutu “Gimp” in en çok kullanılan yeteneklerine simgeler aracılığıyla ulaşılmasını sağlayan
bir yetenek paleti gibi çalışır.
 Aynı zamanda seçilen araca ait özelliklerin ayarlanmasını sağlayan yapılandırma paneli de bu
pencerede, simgelerin altında yer alır.
 Metin aracında yazı tipi ve büyüklüğü,
 Fırça, silgi araçlarında fare imlecinin büyüklüğü ve şekli,
 Boyama, klonlama gibi araçlar da renk seçimleri yapılandırma panelindeki seçenekler
180

65. sayesinde basitçe ayarlanabilir.
 Araç kutusunda sunulan yetenek ve araçlar, fare aracılığıyla kullanılacak şekilde
tasarlanmıştır. Her aracın seçimiyle birlikte fare imleci değişir ve resim üzerinde ilgili işlemi
yapmak üzere seçime hazır hâle gelir.
 “Araç kutusu” ve “Katmanlar, Kanallar, Yollar” pencereleri bağımsız olarak hareket
edebildikleri için birden çok resim dosyasıyla çalışırken resim pencerelerinde daha kolay
odaklanılması mümkün olmaktadır. Bununla birlikte kullanıcı alışkanlıkları tüm işlevleri tek bir
pencere içinde kullanmaya yönelik geliştiğinden, tüm araç setini tek bir pencere içinde
çalıştırabilecek şekilde davranış değiştirmek mümkündür.
5.7.2.4. Resim Boyutlarını Değiştirmek
 “Gimp” ile bir resmin boyutunu değiştirmek için resim penceresinin üst kenarını kaplayan
menüde “Resim başlığı” altına başvurulur. Buradan istenirse resim dosyasının kendisi
istenirse görselin kapladığı alanı değiştirecek şekilde tuvalin boyutu ayarlanabilir. Bu sayede
örneğin iki fotoğraf yan yana birleştirilmek istendiğinde, birinin tuvali diğerini de kapsayacak
büyüklükte genişletilip diğer resim kopyala-yapıştır yöntemiyle taşınabilir.
5.7.2.5. Resmi Kırpmak
 Eğer resmin sadece bir bölümü isteniyorsa kırpma işlemi için araç çubuğundaki maket bıçağı
simgesine tıklanarak kırpma aracı seçilir.
 Kırpma aracı seçildikten sonra, resmin bir bölümü fare yardımıyla işaretlendiğinde “Gimp”
resmin geri kalanını yarı şeffaf bir maske ile kaplayarak kesilecek bölümün daha iyi
seçilebilmesine yardımcı olur.
181

66.  Ayrıca Araç kutusu altındaki panelde kırpma aracının davranışlarına yönelik seçenekler yer
alır. Örneğin yarı şeffaf maske, “Vurgulama” seçeneği açık olduğu için görülebilmektedir.
Kaynakça
Akçadoğan, I.İ. 2006. Temel Sanat Eğitimi ve Dijital Ortam. Epsilon Yayıncılık. İstanbul.
Cisco Systems. White Paper: Reusable Learning Object Authoring Guidelines: How to Build Modules,
Lessons, and Topics. 2003.
Demirel,Ö.& Seferoğlu, S.&Yağcı, E. (2001),Öğretim Teknolojileri ve Materyal
Geliştirme,İstanbul:PagemA Yayıncılık
Gökaydın, N. 2002. Temel Sanat Eğitimi, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,
James, William(1994), Proximity&Aligment 10.06.2006 tarihinde
http://coe.sdsu.edu/eet/articles/designprin1/start.htm adresinden erişildi.
Siebert, L. & Ballard, L. 1992. Making a Good Layout, Nort Light Books, Cincinnati
Yalın, H.İ. (2003), Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme,Ankara:Nobel
Yayın Dağıtım
Madran, R. O. (tarih yok) 06.10.2011 tarihinde:
http://moodle.midas.baskent.edu.tr/file.php/4/ders_notlari/Gorsel_Tasarim_Ilkeleri_-
_Ders_Notu.pdf adresinden alındı.
182

67. 5.8. 2011-2012 Eğitim-Öğretim Yılında Kullanılacak E-İçerik (Elektronik İçerik) ve Z-
Kitap (Zenginleştirilmiş Kitap) Hazırlama ve İnceleme Kriterleri
GİRİŞ
Günümüzde bilgi hızla değişmekte, bilgiye ulaşma yolları çeşitlenmekte ve en önemlisi de
öğrenciler bilişim teknolojilerini etkin olarak kullanmaktadırlar. Çağın gerektirdiği bilgi ve
beceriler, geleneksel eğitim ortamlarının yanı sıra elektronik iletişim ortamlarında da
sunulabilmektedir. Öğrencilerin bilgisayar, İnternet, cep telefonu vb. teknolojik araçlardaki
gelişmeleri yakından takip etmeleri ve bu araçları öğrenme amacıyla kullanmaları, öğrenme -
öğretme sistemlerinde yeni yaklaşımların geliştirilmesini ve öğrencilere e-öğrenme sistemi
imkânlarının sunulmasını zorunlu kılmıştır.
E-öğrenme, klasik eğitim ve öğretim anlayışını etkileyecek ve eğitim sürecinin niteliğini
değiştirebilecek bir gelişme olarak görülmektedir. E-öğrenme ile birlikte, sadece öğretimin
şekli değil, öğretim materyalleri de değişime uğramıştır. Günümüzde kitaplar, çoklu ortam
teknolojilerinin de desteğiyle ekran karşısında okunabilen, duyulabilen, etkileşimli bir formata
dönüşmüş olup ihtiyaç duyulan elektronik içeriklere yer ve zamandan bağımsız ulaşma
imkânını sağlayacak niteliğe kavuşmuştur.
Eğitim - öğretim içeriklerinin elektronik ortamda sunulması ve bunların etkin olarak
kullanılması, öğrencileri daha aktif kılarak bilgiye erişimi ve öğrenmeyi kolaylaştıracak;
eğitimde fırsat ve imkân eşitliğinin gerçekleşmesine de katkı sağlayacaktır.
Kitap içeriklerinin teknolojinin avantajlarından yararlanılarak zenginleştirilmesi amacıyla
z-kitap geliştirilmiştir. Z-kitap; Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulunca
onaylanarak okutulan ders kitaplarının, öğretim programları esas alınarak animasyon, video,
ses, fotoğraf, harita, grafik, tablo, simülasyon vb. ögelerle etkileşimli hâle getirilmesidir.
Z-kitabın önemli avantajlarından biri de öğrencilerin dijital ortamda tüm ders içeriklerine
ulaşabilmeleridir. Öğrenciler z-kitap sayesinde istedikleri yer ve zamanda okulda, evde,
arabada, dışarıda kısacası her yerde zenginleştirilmiş içerikle etkileşerek öğrenme şansına
sahip olacaktır.
Ülkemizde teknoloji destekli eğitime geçişin yeni bir aşaması olan z-kitap ve e-içerik
uygulamasının beklenen etkiyi sağlayabilmesi ve eğitimde yenileşme sürecini
destekleyebilmesi için e-içerik hazırlayan üretici firmaların ve uzmanların konu ile ilgili
hukuki çerçeveye uygun ürün hazırlamalarının yanında pedagojik esasları, kullanışlılık ve
verimliliğin diğer ilkeleri ile ekte verilen inceleme kriterlerine uygun içerikler üretmeleri
gerekmektedir.
183

68. Bu süreçte e-içerikleri inceleyecek olan uzmanların da yukarıda belirtilen ilke ve esaslar
ile ekte verilen inceleme kriterlerine uymaları, e-içeriklerin inceleme çalışmalarının verimli ve
etkin bir şekilde yürütülmesi açısından önem arz etmektedir.
Z-kitapta yer alacak e-içerikler aşağıdaki tüm kriterlere göre, z-kitapta yer almayacak e-
içerikler ise A, B, C ve D maddelerinde (D.1, D.2, D.3, D.4, D.5 ve D.6 maddeleri hariç) yer
alan kriterlere göre incelenir.
A. GENEL KRİTERLER
1) T.C. Anayasası’na, 1739 sayılı Millî Eğitim Temel Kanunu’na ve diğer kanunlara aykırı
hususlar içermemelidir.
2) Millî Eğitim Bakanlığı Ders Kitapları ve Eğitim Araçları Yönetmeliği’ne uygun
olmalıdır.
3) Türkiye Cumhuriyeti’nin varlık ve bağımsızlığına, devletin ülkesi ve milleti ile
bölünmez bütünlüğüne, Atatürk ilke ve inkılâplarına aykırı hususlar içermemelidir.
4) İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi, BM Çocuk Haklarına Dair Sözleşmesine ve Kadınlara
Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi’nde yer alan ilkelere
uygun olmalıdır.
5) Toplumlar arası ilişkileri zedeleyecek ifadeler içermemelidir.
6) Toplumun millî ve manevi değerlerine, genel ahlâka uygun olmalıdır.
7) Irk, dil, din, cinsiyet, felsefi düşünce, sınıf ve mezhep farkı gözetmemeli; kişi, kurum ve
kuruluşları yıpratıcı nitelikte olmamalıdır.
8) Siyasi ve ideolojik ögeler taşımamalı, baskı, şiddet, suç unsurları içermemeli; zararlı
maddeleri ve istismarı teşvik etmemeli; bu bağlamda olumsuz gizli mesajlar
içermemelidir.
9) Reklam amacıyla marka ve firma isimleri vb. ögeler ön plana çıkarılmamalıdır.
10) 5846 sayılı “Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu”na uygun olarak hazırlanmalıdır.
11) Ön yargıdan uzak, diyalog, hoşgörü, uzlaşma kültürü, empati, katılım ve çoğulculuk gibi
değerlerin gelişimine katkı sağlar nitelikte olmalıdır.
B. EĞİTSEL (PEDAGOJİK) KRİTERLER
1) Kazanımları destekleyici nitelikte olmalıdır.
2) Pedagojik ilke ve uygulamalara uygun olmalıdır.
3) Bilimsel ve güncel olmalıdır.
184

69. 4) Türkçe, doğru ve etkili kullanılmalıdır.
5) Yazılı içeriklerde, Türk Dil Kurumunun son yayımladığı Türkçe Sözlük ve Yazım
Kılavuzu esas alınmalıdır (Orijinal belgeler ve alıntılar hariç).
6) Gereksiz içerik ve tekrarlar yer almamalıdır.
C. TASARIM KRİTERLERİ
1) Kullanılan yazı karakterleri ve boyutu, yoğunluk, renk, boşluk, hizalama özellikleri
açısından sınıf düzeyine uygun, kolay okunabilir ve anlaşılır, görsel olarak da ilgi çekici
olmalıdır.
2) Temel tasarım ilkelerine ve elemanlarına uygun, özgün, özenli ve estetik olarak
hazırlanmalıdır.
3) Ölçme değerlendirme sayfaları dikkati dağıtmayacak biçimde tasarlanmalıdır.
4) Ekrana gelen ögelerde kullanıcının dikkatini nereye yoğunlaştırması gerektiği belirgin
olmalıdır.
5) Ekran, sayfa, sahne gibi bölümler, renk, biçim, kompozisyon açısından devamlılık,
tutarlılık ve bütünlük içerisinde tasarlanmalıdır.
6) Görsel algı yönünden renk uyumuna dikkat edilmeli; renkler ayırt edici, temiz ve net
olmalıdır.
D. TEKNİK KRİTERLER
1) Güncel yazılımlarda, eklenti ihtiyacı duymadan çalışabilmelidir.
2) Yazı tipleri içerik içinde gömülü olmalıdır.
3) Tanımlayıcı bilgilerle, (hangi kazanımı desteklediği ve diğer teknik özellikleri) arama
kriterlerine uygun olarak etiketlenmelidir.
D.1 SES MATERYALİ
1) Ses seviyesi yeterli ve ayarlanabilir olmalıdır.
2) Seslendirmenin ses rengi, tonlaması, artikülasyonu ve vurgusu ile oluşturduğu algı,
içerikle uyumlu olmalıdır.
3) Ses dosyası en fazla beş dakika olmalıdır. (Programında dinleme metinleri olan dersler
hariç.)
4) Kullanılan efekt vb. unsurlar içerikle uyumlu olmalıdır.
5) Geçişlerdeki müzik ve efektler uyumlu olmalıdır.
6) Ses kayıtları, profesyonel ses kayıt teknikleriyle yapılmalıdır.
7) Ses kayıt özellikleri:
185

70. a. Örnekleme oranı en az 24 bit 48 khz.,
b. Mono olmalıdır.
8) Ses kayıtlarındaki dip gürültüsü -55 dB ile -60 dB arasında olmalıdır.
9) Ses kayıtlarında, kayıt ses seviyesi 0 dB’in üstüne çıkmamalıdır.
10) Ses dosyası stereo, 128 kbps örnekleme oranında, mp3 formatında teslim edilmelidir.
D.2 VİDEO MATERYALİ
1) Flv veya mp4 formatında olmalıdır.
2) Videoda ses/müzik ögesi de bulunmalıdır.
3) Ses ve görüntü birbiri ile uyumlu olmalıdır.
4) Videoda kullanılan ses ve görüntü ögeleri, senkronize olmalıdır
5) Işık, çerçeveleme, çekim ölçekleri, açıları ve kompozisyon ögeleri bakımından görsel
etkinliği ve bütünlüğü olmalı, görüntü estetiği sağlanmalıdır ( bakış açısı, 1/3 kuralı,
derinlik vb.).
6) Videolar 30 sn. ile 6 dk. arasında olmalıdır.
7) Videoların çözünürlüğü 352 X 288 ile 720 X 576 arasında olmalıdır.
8) Dramalarda yer alan karakterler, mekânlar, kostümler içeriğe uygun olmalıdır.
D.3- ANİMASYON
1) Boyutu en az 320 X 240, en fazla 1000 X 600 piksel olmalıdır.
2) Swf formatında olmalıdır.
3) En az 24 fps kare sayısında olmalıdır.
4) En az Action Script 2.0 versiyonuyla yazılmış olmalıdır.
5) Tablet bilgisayarlarda parmak ile rahat kullanılabilecek şekilde olmalıdır.
6) Boyutu 50 MB’ı geçmemelidir.
7) Etkileşimli animasyonlarda açık ve net yönergeler kullanılmalıdır.
8) Etkileşimli animasyonlar uygun geri bildirim vermelidir.
9) Animasyonun sonlandığı belli olmalıdır.
10) Animasyonda kullanılan renkler birbiriyle uyumlu, içeriğe uygun, kolay anlaşılabilir
ve öğrencinin sınıf seviyesine uygun olmalıdır.
11) Karakterler, arka plan görüntüleri ve nesneler birbiriyle uyumlu olmalıdır.
12) Karakterler, mekânlar, kostümler içeriğe uygun olmalıdır.
13) Canlandırmalar animasyon ilkelerine uygun düzeyde hazırlanmalıdır. (Örneğin
yürüme animasyonunda ayak hareketleri uyumsuz olmamalıdır.)
186

71. 14) 3D (üç boyutlu) yazılımlar ile hazırlanmış modeller detay seviyesine sahip olmalıdır.
D.4- GRAFİK
1) Grafik tasarım, illustrasyon ve karikatür gibi ögelerde, çözünürlük kalitesi 1024x768
ya da daha küçük olmalıdır. Ancak daha küçük çözünürlükteki görüntülerde görüntü
kalitesinin bozulmayacağı asgari ölçüler kullanılmalıdır.
2) Gerektiğinde özgün tipografik tasarımlara da yer verilmelidir.
3) Tablo, şema, şekiller; yalın, anlaşılır ve estetik olmalıdır.
4) Birden fazla kullanıldığında diğer tablo, şema ve şekillerle biçim olarak uyumlu
olmalı ve bütünlük arz etmelidir.
5) Hareketli grafiklerde ses ve görüntü ögeleri senkronize olmalıdır.
6) Tablo ve şekillerin içeriklerini yansıtan uygun isimlendirmeler yapılmalıdır.
D.5- FOTOĞRAF
1) GIF veya JPEG formatında olmalıdır.
2) Boyutları 800X600 ile 1024X768 piksel arasında olmalıdır.
3) RGB modunda en az 8 bit’lik renk derinliği olmalıdır.
4) En az 72 DPI çözünürlüğe sahip olmalıdır.
5) Fotoğraflar çizik, lekeli veya hasarlı olmamalıdır (Tarihî bakımdan bulunması güç
olan fotoğraflar hariç).
6) Işık, çerçeveleme, çekim ölçekleri, açıları ve kompozisyon ögeleri bakımından görsel
etkinliği ve bütünlüğü olmalı, görüntü estetiği sağlanmalıdır.
7) Slayt gösterilerinde fotoğraf tekrarına yer verilmemelidir.
D.6- HARİTA
1) Renkli olmalıdır.
2) Lejant ve ölçekli verilmelidir (Tarihî haritalar hariç).
3) Üzerindeki yazı, çizgi, sembol ve işaretler açıkça okunabilir çözünürlükte verilmelidir.
E. ÖLÇME DEĞERLENDİRME
1) MEB TTKB tarafından kabul edilen ve okutulan ders kitaplarındaki mevcut sorular
kullanılacak ve ölçme değerlendirme bölümündeki yükümlülük bu soruların etkileşimli
hâle getirilmesi ile sınırlı olacaktır.
187

72. 2) Çoktan seçmeli sorularda, sorular ve seçenekleri aslına sadık kalınarak etkileşimli hâle
getirilecektir.
3) Doğru- yanlış tipi sorularda öğrenciden doğru ya da yanlış ifadeyi seçmesi istenecektir.
4) Boşluk doldurmalı sorularda, boşluğa gelebilecek ifadeler verilecek ve öğrencinin
sürükleyerek yerleştirilmesi sağlanacaktır.
5) Eşleştirme sorularında, eşleşecek iki ifadeyi öğrencinin kolaylıkla birleştirebilmesi
sağlanacaktır.
6) Açık uçlu sorularda, öğrencinin veri girişi yapması istenmeyecektir.
7) Öğrenciye açık uçlu sorular dışında olumlu veya olumsuz geri bildirimler verilecektir.
188