1. Σο Νοέμβρη 1965 βγήκε το μυθιστόρημά μου «Σο λάθος», το τέταρτο
βιβλίο μου. Πολύ πριν ξεκινήσω να το γράφω, το άρχισα το 1962, με
βασάνιζε το πρόβλημα «ολοκληρωτισμός»1. Σον ολοκληρωτισμόαγωνίστη-
καν να συντρίψουν εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι που ξεσηκώθη-καν
στον Δεύτερο ΠαγκόσμιοΠόλεμο. Κύριος στόχος τους ήταν ο φασι-σμός, η
λαίλαπα του ναζισμού, ο ολοκληρωτισμός γενικότερα, όπου κι αν βρίσκεται
και με οποιοδήποτε προσωπείο.
Αλλά τι απόγιναν οι θυσίες μιας ολόκληρης ανθρωπότητας που με
πάθος ελευθερίας πάλεψε τότε, με το όραμα ενός μεταπολεμικούκόσμου
χωρίς επιτέλους δυνάστες, χωρίς επιτέλους θύτες και θύματα; Αλίμονο, η
πραγματικότητα που ήρθε αμέσως μετά το ολοκαύτωμα δεν ήταν καθόλου
σε αρμονία με το όραμα των αγωνιστών. Ο ολοκληρωτισμός ήταν πάντα
εδώ - και είναι και σήμερα.
Με προβλημάτιζε επίσης η αδιαφορία που δείχνουν οι απρόσβλητοι από τον ιό του ολοκληρωτισμού
για τη σκληρή μοίρα των άλλων. Η ελευθερία όμως είναι θέμα ζωής που αφορά τον κάθε άνθρωπο
χωριστά αλλά και όλους μαζί. Δεν μπορείς να κοιμάσαι ήσυχος με τη σκέψη ότι δεν είναι η δική σου
ελευθερία που απαλλοτριώθηκε, ότι είναι του γείτονα. Δεν μπορείς, γιατί αύριο θα είναι η σειρά σου.
΢το χώρο της ελευθερίας δεν υπάρχουν στεγανά να κρυφτείς, να γλιτώσεις. Ο ολοκληρωτισμός δρα
όπως η ραδιενέργεια: διαχέεται παντού, και στην πιο απόμακρη γωνιά και στην πιο κρυφή κόχη, στο
τέλος κανένας δεν μένει αλώβητος.
Αλλά και στις δημοκρατίες μας, όσο τέλος πάντων είναι πράγματιδημοκρατίες, υπεισέρχεται ο
ολοκληρωτισμός. Η προσωπική ζωή, οι πράξεις μας, η καθημερινήσυμπεριφορά μας, τα πάντα,
ελέγχονται από ορατά και αόρατα κέντρα παρακολούθησης. Σο άτομο ολοένα και πιο συχνά, ολοένα
και πιο βαθιά μαγκώνεται στα γρανάζια σκοτεινών μηχανισμών. Έστω και αν δεν μπορούμε κάθε
στιγμή να εντοπίζουμε τη διείσδυση στη ζωή μας ολοκληρωτικών μικροβίων, όμως το αισθανόμαστε
αυτό, το διαισθανόμαστε. Έτσι, μια ατμόσφαιρα υποψίας, αμοιβαίας καχυποψίας μάς τυλίγει σε δίχτυα
στραγγαλιστικά, ένα κλίμα ανασφάλειας μας συνθλίβει μέχρι ασφυξίας. Και να σκεφτούμε ότι στις
μέρες μας φοριέται πάρα πολύ καθετί που αφορά την ασφάλειά μας... κλειδαριές ασφαλείας,
χρηματοκιβώτια ασφαλείας, συστήματα ασφαλείας, ΢υμβούλιο Ασφαλείας και, εννοείται, μυστικές
υπηρεσίες ασφαλείας και στα ολοκληρωτικά καθεστώτα αλλά και στις δημοκρατίες.
Δεν είναι μόνο οι διωγμοί που υφίστανται οι απλοί άνθρωποι, οι αυθαίρετες συλλήψεις, οι φυλακές,
οι εξορίες, τα βασανιστήρια, η φυσική και η ψυχολογική βία, ο θάνατος, είναι και κάτι άλλο: μπροστά
σε μια τέτοια ανελέητη πραγματικότηταεμείς οι ίδιοι, τα θύματα του τρομοκρατικού μηχανισμού της
εξουσίας, υποχωρούμε σιγά σιγά στην καρδιά μας και στη συνείδησή μας, ο φόβος έρχεται και
κατατρώγει τα πνευματικά και ηθικά σπλάχνα μας, συμβιβαζόμαστε με την τυραννία, οι ευγενείς ιστοί
της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ακεραιότητας σαπίζουν, συνηθίζουμε τέλος τη συνήθεια.
Καταλήγουμε να προδίδουμε την ενδόμυχη ελευθερία, αυτήν την πεμπτουσία της ανθρώπινης
περίπτωσης, αποστρέφουμε το πρόσωπό μας από την ίδια την ανάγκη για ελευθερία που την
έχουμεέμφυτη, το ένστικτο της ελευθερίας νεκρώνεται, μηδενίζονται η πείνα και η δίψα για ελευθερία,
οπότε μέγιστος προβάλλει ο κίνδυνος να έρθουν μια μέρα γενιές ολόκληρες που να μη νιώθουν τίποτα
στη λέξη και στην έννοια ελευθερία, δεν θα 'χουν το αισθητήριο της ελευθερίας. ΢το βάθος της πορείας
της ανθρωπότητας διαφαίνεται μια τερατογονία, μια βιολογική διαστροφή, θα μπούμε σε μια νέα
εποχή των παγετώνων. Αν δεν αγωνιζόμαστε χωρίς ανάσα για την προάσπιση της ελευθερίας, αν δεν
προχωράμε με αδιάσπαστη συνέπεια και μαχητικότητα σε αντίσταση, θα προκύψει ένας κόσμος που η
αξία ελευθερία θα του είναι εντελώς ξένη.
*<+ Με «Σο λάθος» θέλησα να δώσω ένα μήνυμα αισιοδοξίας, ότι ο ανθρώπινος παράγων, που τα
ολοκληρωτικά συστήματα τον περιφρονούν και στόχο τους έχουν να τον εξοντώσουν, είναι πάντα
παρών και τελικά βγαίνει νικητής. Γιατί η ίδια η ζωή με έμαθε ότι κανένας μηχανισμός - ιδεολογικός,
θρησκευτικός, πολιτικός, οικονομικός, τεχνοκρατικός, στρατοκρατικός, - κανένας μηχανισμός δεν θα
κατορθώσει ποτέ να διαστρέψει τον άνθρωπο, που από τη φύση του είναι ελεύθερη προσωπικότητα, σε
θλιβερό τηλεκατευθυνόμενορομπότ, δεν θα κατορθώσει ποτέ να σβήσει στις καρδιές την αγιασμένη
φωτιά της ανθρωπιάς και της αλληλεγγύης.

2. (Διασκευασμένο απόσπασμα από την αυτοβιογραφία του Αντώνη ΢αμαράκη, «1919 –», εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα,
1996, σσ. 88-92)
Θέματα:
Α. Να γράψετε την περίληψη του κειμένου (100-120 λέξεις).
Β1. «Η ελευθερία όμως είναι θέμα ζωής που αφορά τον κάθε άνθρωπο χωριστά αλλά και όλους
μαζί. Δεν μπορείς να κοιμάσαι ήσυχος με τη σκέψη ότι δεν είναι η δική σου ελευθερία που
απαλλοτριώθηκε, ότι είναι του γείτονα. Δεν μπορείς, γιατί αύριο θα είναι η σειρά σου»: να
αναπτύξετε σε μία παράγραφο (70-80 λέξεων) το περιεχόμενο του παραπάνω αποσπάσματος.
Β2. «Στο χώρο της ελευθερίας δεν υπάρχουν στεγανά να κρυφτείς, να γλιτώσεις. Ο
ολοκληρωτισμός δρα όπως η ραδιενέργεια: διαχέεται παντού, και στην πιο απόμακρη γωνιά και
στην πιο κρυφή κόχη, στο τέλος κανένας δεν μένει αλώβητος»:
Να επισημάνετε το είδος του συλλογισμού και να τον αξιολογήσετε. Σέλος, να επισημάνετε τη
σκοπιμότητα της χρησιμοποίησής του από το συγγραφέα.
Β3. Να σχολιάσετε τη χρήση των ρηματικών προσώπων στην τρίτη παράγραφο («Με προβλημάτιζε
< η σειρά σου»).
Β4. α. Ποια είναι η κυριολεκτική σημασία των παρακάτω μεταφορικών λέξεων/εκφράσεων:
▪ η λαίλαπα του ναζισμού, ▪ οι ευγενείς ιστοί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ακεραιότητας
σαπίζουν, ▪ θα μπούμε σε μια νέα εποχή των παγετώνων.
β. ΢τις παρακάτω προτάσεις να αντικαταστήσετε τις υπογραμμισμένες λέξεις με συνώνυμές
τους, ώστε να μην αλλοιώνεται το νόημα:
(i) Αλλά και στις δημοκρατίες μας, όσο τέλος πάντων είναι πράγματιδημοκρατίες, υπεισέρχεται
ο ολοκληρωτισμός.
(ii) Με προβλημάτιζε επίσης η αδιαφορία που δείχνουν οι απρόσβλητοι από τον ιό του
ολοκληρωτισμού<
Γ. Ο Αντώνης ΢αμαράκης υποστηρίζει πως ο ιός του ολοκληρωτισμού υπεισέρχεται και στις
σύγχρονες δημοκρατίες. Ποια φαινόμενα ολοκληρωτικής νοοτροπίας θεωρείτε πως απειλούν τις
δημοκρατικές κοινωνίες και πώς μπορεί, κατά τη γνώμη σας, ο δημοκρατικός πολίτης να
προστατεύσει τις ελευθερίες του από καθετί που τις απειλεί. Σο κείμενό σας να έχει τη μορφή
ομιλίας στη Βουλή των Εφήβων.

3. Ενδεικηικές απανηήζεις
Α. Ο συγγραφέας, με αφορμή την έκδοση ενός βιβλίου του, προβληματίζεται για την παρουσία του
ολοκληρωτισμού στην εποχή μας. Επικρίνει όσους αδιαφορούν για την επιβολή του ολοκληρωτισμού σε
άλλους λαούς, τη στιγμή που και οι ίδιοι μελλοντικά μπορεί να γίνουν θύματά του. Διαπιστώνει πως το
μικρόβιο του ολοκληρωτισμού εμφιλοχωρεί και στις δημοκρατίες, με διάφορες μορφές, όπως είναι ο διαρκής
έλεγχος της ιδιωτικής μας ζωής από διάφορα κέντρα εξουσίας, στο όνομα της προστασίας της ασφάλειας του
πολίτη. Επίσης, το συγγραφέα ανησυχεί όχι μόνο ο συμβιβασμός του ανθρώπου με τις δυνάμεις που του
στερούν την ελευθερία, αλλά και η άμβλυνση του ενδιαφέροντός του γι’ αυτήν. ΢το τέλος, αισιοδοξεί πως
κανένας εξουσιαστικός μηχανισμός δε θα μεταβάλει τον άνθρωπο σε ενεργούμενο. (116 λέξεις)
Β1. Έχει χαρακτηριστικά ειπωθεί πως ευθύνη έχουμε όχι μόνο για όσα πράττουμε αλλά και για ό,τι
παραλείπουμε να πράξουμε. Τπό αυτή την έννοια και η ελευθερία δεν αποτελεί μόνο δικαίωμα αλλά και
υποχρέωση του καθενός, γιατί δεν χαρίζεται αλλά κατακτιέται καθημερινά από τον καθένα. Γιατί κάθε φορά
που παραβιάζεται η ελευθερία του ενός, θίγεται και η ελευθερία όλων, καθώς σε μια κοινωνία η
συλλογικότητα αποτελεί πρωτογενές χαρακτηριστικό της – ή τουλάχιστον – οφείλει να αποτελεί.
Β2. Πρόκειται για επαγωγικό συλλογισμό με τη μορφή της μεταφορικής αναλογίας. Ο συγγραφέας συγκρίνει τον
ολοκληρωτισμό με τη ραδιενέργεια, για να αισθητοποιήσει το μέγεθος που διατρέχει η ανθρωπότητα. Η
νοοτροπία του ολοκληρωτισμού δρα, χωρίς να γίνεται αντιληπτή και εισχωρεί παντού, όπως ακριβώς και η
ραδιενέργεια, που «ταξιδεύει» παντού προσβάλλοντας κάθε ζωντανό οργανισμό, χωρίς όμως να γίνεται
αντιληπτή από κανέναν, παρά μόνο με ειδικά όργανα.Η μεταφορική αναλογία δεν έχει από μόνη της
αποδεικτική αξία, ωστόσο βοηθά το συγγραφέα να δείξει παραστατικά την αόρατη απειλή του
ολοκληρωτισμού.
Β3. ΢την 3η παράγραφο («Με προβλημάτιζε < δεν μένει αλώβητος») συναντάμε τη χρήση τριών προσώπων. Σο α’
ενικό πρόσωπο («με προβλημάτιζε») αποδεικνύει τον αυτοβιογραφικό χαρακτήρα του κειμένου, προσδίδοντας
υποκειμενικότητα και εξομολογητικό τόνο. Σο γ’ πρόσωπο βοηθά το συγγραφέα να εκφράσει με
αντικειμενικό τρόπο τις απόψεις του για το θέμα της ελευθερίας και του ολοκληρωτισμού. Σέλος, με τη
χρήση του προσχηματικού β’ ενικού προσώπου («ψευδο-εσύ»), προσδίδεται ένας τόνος συζητητικός, με
αποδέκτη τον κάθε αναγνώστη, ο οποίος γίνεται ισότιμος «συνομιλητής» του συγγραφέα.
Β4. α.
▪ η λαίλαπα του ναζισμού: η ολοσχερής καταστροφή που προκαλεί ναζισμός.
▪ οι ευγενείς ιστοί της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και ακεραιότητας σαπίζουν: τα συστατικά της αξιοπρέπειας
και της ακεραιότητας του ανθρώπου φθείρονται ανεπανόρθωτα.
▪ θα μπούμε σε μια νέα εποχή των παγετώνων: μας περιμένει μια εποχή στην οποία θα εκλείψει το
ενδιαφέρον του ανθρώπου για την ελευθερία.
β.
(i) Αλλά και στις δημοκρατίες μας, όσο τέλος πάντων είναι πράγματιδημοκρατίες, εμφιλοχωρεί ο
ολοκληρωτισμός.
(ii) Με προβλημάτιζε επίσης η αδιαφορία που δείχνουν οι άθικτοι από τον ιό του ολοκληρωτισμού<
Γ. Ενδεικτικές απαντήσεις:
Μετά την κατάρρευση και του υπαρκτού σοσιαλισμού, η κοινοβουλευτική Δημοκρατία έχει επικρατήσει από τα
Ουράλια μέχρι τον Ατλαντικό. Επομένως, δεν μπορούμε να μιλούμε, στον ευρωπαϊκό τουλάχιστον χώρο, για
ολοκληρωτικά καθεστώτα. Μπορούμε όμως να μιλάμε για τονολοκληρωτισμό όχι ως καθεστώς αλλά ως
νοοτροπία. Μπορεί η Δημοκρατία ως καθεστώς να επικράτησε, το δημοκρατικό εντούτοις ήθος δεν μπορούμε να
ισχυριστούμε πως την χαρακτηρίζει απόλυτα. Μπορεί τα ΢υντάγματα των κρατών και οι διάφορες «διακηρύξεις»
να κατοχυρώνουν, θεωρητικά, τα διάφορα αναφαίρετα δικαιώματα του ανθρώπου, όπως το δικαίωμα της ζωής, της
ισονομίας και ισοπολιτείας, το δικαίωμα της ελεύθερης βούλησης, της ελεύθερης έκφρασης κ.ά. πλην όμως στην
πράξη όλα αυτά τα δικαιώματα καταστρατηγούνται και σε ακραίες περιπτώσεις καταδιώκονται. Η ολοκληρωτική
νοοτροπία βρήκε πρόσφορο έδαφος και όσο πάει και γιγαντώνεται και μέσα στα δημοκρατικά καθεστώτα.
Α’ Ζητούμενο:
΢ε πολλά μπορούμε να εντοπίσουμε ολοκληρωτική/φασιστική νοοτροπία: στην Εξουσία, στην κοινωνία, στο άτομο
και στην παγκοσμιοποίηση.

4. 1) Η Εξουσία: μπορεί οι ασκούντες την εξουσία να είναι οι εκλεκτοί του λαού. Μπορεί, σύμφωνα με τα διάφορα
΢υντάγματα, να ασκούν την εξουσία προς όφελος του λαού. Όμως, τις πιο πολλές φορές, καταλαμβάνονται από
την αλαζονεία της δύναμής τους και ο τρόπος που κυβερνούν είναι αλαζονικός. ΢ε αυτό οδηγούνται, κυρίως, από
τη φιλοσοφία που επικράτησε στις δημοκρατίες στις μέρες μας. Η φιλοσοφία αυτή έχει ως κύριο στόχο την
οικονομική ανάπτυξη των κρατών. Θεμιτός και όχι αξιόμεμπτος αυτός ο στόχος. Αν όμως η οικονομική πρόοδος
αποτελεί το μόνο στόχο των δημοκρατιών και μάλιστα σε βάρος άλλων, θεμελιωδών, αξιών, τότε η Δημοκρατία
προδίδει τον ίδιο της εαυτό. Γιατί στη Δημοκρατία πρέπει να ευδοκιμούν και όλες οι άλλες αξίες, που γεννήθηκαν
και αναπτύχθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια της ιστορικής περιπέτειας του ανθρώπου. Δυστυχώς, η οικονομική
ευημερία των πολιτών αποτελεί το μόνο μέλημα των αρχόντων. Για να πετύχουν οι άρχοντες το στόχο αυτό,
εγκαταλείπουν το δημοκρατικό τους ήθος και γίνονται απόλυτοι και αυταρχικοί. Παραμερίζουν τις συναινετικές
διαδικασίες και ως κατέχοντες την μόνη αλήθεια αποφασίζουν ερήμην του λαού για την προκοπή του. Έτσι, το
δημοκρατικό ήθος αλλοιώνεται και η ολοκληρωτική νοοτροπία τείνει να μπει στη θέση του. Και η εξουσία έχει τη
δύναμη να επιβάλει τη θέλησή της. Κι αυτό όχι μονάχα με την περίτεχνα στημένη κυβερνητική μηχανή, αλλά και
με όλα τα άλλα μέσα που τις δωρίζει η σύγχρονη τεχνολογία.
2) Η κοινωνία: αν η κοινωνία έχει τους άρχοντες που της αξίζουν, τότε αυτή η κοινωνία εμφορείται με την ίδια
νοοτροπία που έχουν οι άρχοντες της. ΢ιγά σιγά η σημερινή κοινωνία στις δημοκρατικές χώρες αποβάλει, σαν
περιττά ενδύματα, όλες εκείνες τις αξίες που την κοσμούσαν: την πίστη στην ιστορία της με ό,τι αυτή
συνεπάγεται. Έτσι, απογυμνωμένη από το παρελθόν, ζει μονάχα το παρόν κι αυτό ξεκομμένο από το μέλλον.
Αποβάλλοντας όμως όλες τις αξίες του παρελθόντος εναγκαλίσθηκε την αξία της υλικής ευμάρειας. Από τη
στιγμή που κεντρικός άξονας μιας κοινωνίας γύρω από τον οποίο περιστρέφεται είναι η με κάθε τίμημαδιαρκής
άνοδος του βιοτικού επιπέδου, είναι επόμενο να διαμορφώσει και το ανάλογο ήθος. Αξίες, όπως η
αλληλοκατανόηση, η αλληλοεκτίμηση, η ανοχή, η λελογισμένη επιείκεια, η αλληλοβοήθεια, ο αλτρουισμός, αυτές
οι αξίες που ενίσχυαν πάντοτε τον κοινωνικό ιστό, τέθηκαν στο περιθώριο. Αλλά και άλλες αξίες, όπως η ομορφιά
και η αναγκαιότητα του περιττού που δεν μεταφράζεται σε ειδικές απολαβές, η ανιδιοτέλεια και η μεγαλοψυχία, η
πολιτική θέαση των πραγμάτων και η μεταφυσική αναγωγή έχουν εξοστρακιστεί από τις σύγχρονες κοινωνίες. Η
μονομέρεια στόχων οδηγεί αναπόφευκτα στη μονομέρεια μέσων. Αλλά τι άλλο είναι ο ολοκληρωτισμός; Δεν είναι
ένας μονόδρομος που αναγκάζει όλους τους πολίτες να βαδίσουν αυτόν και μόνο; Σονίζω το «αναγκάζει», γιατί
αυτό έχει ως συνέπεια τη στέρηση ελευθερίας και την εξάλειψη της ιδιαιτερότητας. Μα αυτό δεν κάνει η σημερινή
δημοκρατική κοινωνία; Δεν εκφυλίζει, με τον έναν ή άλλον τρόπο, κάθε προσπάθεια που τείνει να λοξοδρομήσει
και δεν περιθωριοποιεί όλους όσοι αντιστρατεύονται τους μονοδιάστατους στόχους της; Αυτός ο δημοκρατικός
μανιχαϊσμός δεν εμπεριέχει μιαν προφανή αλλά συγκαλυμμένη ολοκληρωτική νοοτροπία;
3) Το άτομο: ο άνθρωπος ζει μέσα σε αυτήν την κοινωνία που κυβερνιέται με αυτούς τους άρχοντες. Είναι επόμενο
να διαμορφώσει παρόμοιο ήθος. Αν για τους κρατούντες και για την κοινωνία στο σύνολό της η βασική επιδίωξη
είναι η υλική πρόοδος και η ευμάρεια, για τον απλό πολίτη είναι ο πλουτισμός, απότοκος της κοινωνικής
«φιλοσοφίας». Ο άνθρωπος δεν εργάζεται μόνο για να εξασφαλίσει τα προς το ζην, αλλά προσπαθεί να
αποκομίσει τόσο πολλά, για να μπορέσει να απολαύσει τα καταναλωτικά αγαθά που του παρέχει ανελλιπώς η
τεχνολογία με τη διαφήμισή της. Αυτός όμως ο πλουτισμός δεν επιτυγχάνεται χωρίς θυσίες. Έτσι, ο σύγχρονος
άνθρωπος, όπως και η κοινωνία, απέβαλε από το ηθικό του οπλοστάσιο όλες εκείνες τις αξίες, που συνέβαλαν
στην καλή επικοινωνία με τους συνανθρώπους του και στην ενίσχυση του κοινωνικού ιστού. Είναι μόνος και μέσα
στη μοναξιά του παλεύει να διακριθεί μετερχόμενος κάθε μέσο, κατά κανόνα αθέμιτο. Μόνο σε πολύ διαλυτικές
εποχές ίσχυε το «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα», όπως ισχύει σήμερα. Μέσα σε αυτό το κλίμα δεν είναι παράδοξο πως
εκκολάφθηκε και η νεοφασιστική νοοτροπία. Όταν ο άνθρωπος είναι άλλος, όταν δηλαδή το εσύ είναι έτερον, μη
φιλικό αλλά ανταγωνιστικό στην καλή του εκδοχή και εχθρικό στην κακή του, τότε βρίσκουν έδαφος και
αναθάλλουν άνθη δυσώδη, όπως ο ρατσισμός, η ξενοφοβία, οι κακοί εθνικισμοί. Όταν αποβάλλουν από τις
καρδιές τους οι άνθρωποι την αγάπη, την ανοχή, την αλληλοκατανόηση, είναι επόμενο το κενό που δημιουργείται
να γεμίζει με καχυποψίες και εχθρότητα.
4) Παγκοσμιοποίηση: Με το διαδίκτυο ανοίχθηκε μια τεράστια αγορά γνώσεων κι όχι μόνον. Η γνώση, από
αγλαός καρπός της ανθρώπινης προσπάθειας, έγινε είδος εμπορεύσιμο, υποκείμενο στους νόμους της αγοράς. Και
οι νόμοι της αγοράς είναι αμείλικτοι. Εκείνος που έχει το κεφάλαιο και επενδύει, παράγει προϊόντα και τα
εμπορεύεται. Οι άλλοι είναι πελάτες, που αγοράζουν συσκευασμένα τα γνωστικά προϊόντα και τα χρησιμοποιούν
στην παρασκευή προϊόντων εφηρμοσμένης τεχνολογίας. Αν το διαδίκτυο περιοριζόταν μονάχα στην
αγοραπωλησία του γνώσεων, η βλάβη θα ήταν περιορισμένη. Σο διαδίκτυο όμως συσκευάζει και πωλεί και
πολιτισμικά αγαθά. Με την παγκοσμιοποίηση τον περασμένο αιώνα του τεχνικού πολιτισμού επήλθε
ανυπολόγιστη ζημιά στους επιμέρους πολιτισμούς. Με το μάρκετινγκ του διαδικτύου αυτοί οι πολιτισμοί δέχονται
καίριο πλήγμα. Σο διαδίκτυο με την εμπορία των γνώσεων τείνει να μεταβάλει τους ανθρώπους σε παθητικούς
δέκτες, εξαρτώμενους απόλυτα από μιαν πνευματική ιεραρχία, που κατέχει το μονοπώλιο των γνώσεων. Οι
συσσωρευμένες γνώσεις του διαδικτύου δεν είναι προϊόντα της ανθρώπινης περιπέτειας, αλλά γνώσεις που
υπόκεινται στους νόμους του ελεύθερου εμπορίου, δηλαδή τους νόμους της αγοράς και ζήτησης. Με την εμπορία

5. πολιτισμού το διαδίκτυο τείνει να ισοπεδώσει τις ιδιαιτερότητες και να επιβάλει ένα μονοσήμαντο ήθος. Η
ανθρωπότητα, ως τα τώρα, εσεμνύνετο για την πολυμορφία της και η Δημοκρατία την σεβόταν και την φύλασσε
σαν κόρη οφθαλμού. Η ισοπέδωση των πολιτισμών είναι καίριο πλήγμα στην ίδια τη Δημοκρατία.
Εξίσου σοβαρές συνέπειες θα έχει η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας. Ένας παγκόσμιος συγκεντρωτικός
προγραμματισμός, που θα δίνει κατευθυντήριες γραμμές στη γεωργική κυρίως παραγωγή, θα έχει συνέπειες στην
εθνική παραγωγή. Αυτό, με τη σειρά του, θα έχει αλυσιδωτές αντιδράσεις στους εθνικούς πολιτισμούς. Όλα αυτά
στο βωμό πάντοτε της αύξησης της παραγωγής. Όλοι οι κόποι και οι προσπάθειες του ανθρώπου θα μετατραπούν
σε ποσοτικά μετρήσιμες μονάδες. Η ποιοτική διάσταση της εργασίας, αυτή που θρέφει ουσιαστικά τον άνθρωπο
και τον ωθεί στη δημιουργία πολιτισμού, θα τεθεί στο περιθώριο. (Κ. Πλησής, περ. ΕΤΘΤΝΗ, τεύχος 352)
5) Ο τηλεοπτικός ολοκληρωτισμός: ζούμε σε ένα ραδιοτηλεοπτικό χάος, σε μια τηλεοπτική ζούγκλα, την οποία η
πολιτική εξουσία δεν θέλησε ή δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει και από την οποία εκπορεύονται διαρκώς χαμηλής
και σε ορισμένες περιπτώσεις αηδιαστικής ποιότητας εκπομπές.Σο φαινόμενο, βέβαια, της άτυπης, αλλά
τεράστιας σε ισχύ τηλεοπτικής εξουσίας είναι κοινό σε όλες τις χώρες. Αυτό που κάνει την ελληνική ιδιαιτερότητα
έγκειται στο γεγονός ότι η άσκηση της συμβολικής αυτής εξουσίας κατέστη - όπως δείχνουν οι καλούμενες
«τηλεδίκες» αλλά και οι άλλες συναφείς σκανδαλοθηρικές εκπομπές - ανεξέλεγκτη από κάθε είδους μηχανισμούς
ή θεσμούς. Για την ακρίβεια, οι εκπομπές αυτές και οι παραγωγοί τους τοποθετούνται πάνω από τους θεσμούς και
πέρα από κάθε θεσμοθετημένη εξουσία ή διαδικασία. Παρατηρείται έτσι το εξής παράδοξο, μια άτυπη ή
συμβολική εξουσία γίνεται πιο ισχυρή από τις θεσμοθετημένες και μπορεί να τις αναπαριστά, να τις υποκαθιστά
συμβολικά και να τις αγνοεί πραγματικά< Η τηλεοπτική εξουσία, προκειμένου να επιτύχει στον σκοπό της, που
είναι η επέκταση της τηλεθέασης και μέσω αυτής η απόκτηση εμπορικού κέρδους, χρησιμοποιεί, όλο και
περισσότερο, μορφές συμβολικής βίας, βιάζοντας και εκβιάζοντας συνειδήσεις. Η τηλεξουσία παράγει συμβολική
βία, δεν μεταφέρει απλώς τη βία στην οθόνη, όπως κάνουν οι τηλεταινίες, παράγει τη δική της βία,
παραπλανώντας, εξαπατώντας, δημιουργώντας ψεύτικες συνειδήσεις. Και το χειρότερο, εκφοβίζει ενοχοποιώντας
αθώους, άσημους πολίτες, δημόσια πρόσωπα, φορείς συντεταγμένων εξουσιών< ΢το όνομα της ελευθερίας του
λόγου και της αποκάλυψης της αλήθειας υποκαθιστά θεσμούς και συντεταγμένες εξουσίες ενεργώντας για
λογαριασμό τους. Με το συμβολικό προσωπείο του «δικαστή», του «αδέκαστου τιμητή», του «λαϊκού τιμωρού», του
ασυμβίβαστου «κοινωνικού εισαγγελέα», ο δημοσιογράφος-παραγωγός αυτοαναγορεύεται προστάτης του
δημοσίου συμφέροντος και εμφανίζεται ως υπερασπιστής της αλήθειας και της δικαιοσύνης< Ο διασυρμός της
προσωπικότητας, η δημόσια διαπόμπευση, ο κοινωνικός και ηθικός στιγματισμός είναι το ολοκληρωτικό όπλο του.
Είναι το μέσο με το οποίο παράγεται και διασπείρεται φόβος και τρόμος< Όλα τα γνωρίσματα των τηλεκπομπών
που προανέφερα δεν συγκρίνονται με την κατάργηση της αδιαφάνειας στην ιδιωτική ζωή του προσώπου
(επαγγελματική, ερωτική, συναισθηματική, επιστημονική, καλλιτεχνική, κ.ά.). Ο δημόσιος χλευασμός και η
σπίλωση της υπόληψης, της αξιοπρέπειας και της προσωπικότητας είναι ό,τι πιο βάρβαρο και πιο ολοκληρωτικό
μπορεί κανείς να φανταστεί στον σύγχρονο τηλεοπτικό πολιτισμό μας< ΢υμπέρασμα, ο σύγχρονος
ολοκληρωτισμός δεν πηγάζει πλέον, δεν εκπορεύεται από κρατικά κέντρα εξουσίας, συνεργάζεται απλώς με αυτά.
Εκκολάπτεται στην αγοραία ιδιωτική εξουσία, πηγάζει από τον αχαλίνωτο οικονομικό ανταγωνισμό. Η αγορά του
Δήμου απειλείται από την αγορά των ιδιωτών. Αλώνοντας μέσω της συμβολικής τηλεοπτικής εξουσίας τη δημόσια
σφαίρα και την κοινή γνώμη, οι ιδιωτικοί φορείς της ραδιοτηλεοπτικής επικοινωνίας εισάγουν στη δημοκρατική
κοινωνία πρακτικές ολοκληρωτικές. Θίγουν θεσμούς και πρακτικές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, την οποία
άτυπα περιφρονούν. Αυτό που διακυβεύεται σήμερα είναι κάτι βαθύ, συνδέεται με τον άτυπο μετασχηματισμό της
φιλελεύθερης δημοκρατίας σε ολοκληρωτική και όχι απλώς με παραβίαση κανόνων δεοντολογίας ή του
΢υντάγματος. (Αντώνης Μανιτάκης, ΕΛΕΤΘΕΡΟΣΤΠΙΑ, 28/11/2005)
Β’ Ζητούμενο:
Δεν είναι εύκολο να απαριθμηθούν οι νέες μορφές της ολοκληρωτικής αναζωπύρωσης. Σι συναντάμε συνεχώς
μπροστά μας. Απλώς προσπαθούμε να τις διαγνώσουμε και όσο είναι εφικτό ως κοινωνικό σύνολο και ως έντιμοι
πολίτες, να τις πολεμήσουμε. Γιατί, ατυχώς για την ανθρωπότητα, ο ολοκληρωτισμός δεν εξαλείφθηκε. Με τις
αλλεπάλληλες πρωτεϊκές μεταλλαγές του, βρίσκεται συνεχώς παρών και πιο επικίνδυνος. Και ο βαθμός της
επικινδυνότητάς του θα αυξάνει όσο οι τίμιοι άνθρωποι, αδρανείς και αδιάφοροι, θα θεώνται παθητικά.
Απαιτείται:
 Η ενεργοποίηση του πολίτη και το ανιδιοτελές ενδιαφέρον του για τα δημόσια πράγματα. Κι αυτό γιατί
εκείνο που τρέφει κάθε μορφή ολοκληρωτισμού είναι ο συλλογικός εφησυχασμός.
 Ο διαρκής και αυστηρός έλεγχος κάθε εξουσίας.
 Η απαγκίστρωση από τις προκαταλήψεις και η αποφυγή των διακρίσεων σε βάρος συνανθρώπων μας.
 Η καταγγελία σε αρμόδια όργανα της κατάχρησης της ελευθερίας του λόγου από τα ΜΜΕ όταν αυτά,
ανερυθρίαστα παραβιάζουν βασικές ατομικές ελευθερίες, όπως το απόρρητο των προσωπικών
ελευθεριών, το οικογενειακό άσυλο, τη διασπορά ψευδών ή αληθοφανών ειδήσεων κ.ά.

6.  Ως άνθρωποι, με τη συνδρομή μιας ανθρωπιστικής διά βίου παιδείας, να αναπτύξουμε εκείνα τα
αντισώματα που θα αντιπαλαίσουν όλα εκείνα τα μικρόβια ή τους ιούς που θα θελήσουν να προσβάλουν
την ανθρωπιά μας και να της επιβληθούν. Θα πρέπει να είμαστε ικανοί να διακρίνουμε και να
εντοπίζουμε εκείνα τα γνωρίσματα ολοκληρωτικής νοοτροπίας, που ενδεδυμένα συχνά διάφορους
μανδύες και προσωπεία κυκλοφορούν ανάμεσά μας: την τυφλή βία (είτε στα γήπεδα είτε στους δρόμους
από αυτόκλητες «επαναστατικές» ομάδες»), το αυταρχικό κλείσιμο των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων (στο
όνομα της διαμαρτυρίας), την αλαζονική συμπεριφορά του κράτους και των υπηρεσιών του προς τον
πολίτη, την εξαγορά των συνειδήσεων με τις ρουσφετολογικές προσλήψεις, την ξενοφοβική ή
εκμεταλλευτική συμπεριφορά προς τον αλλοδαπό και τα παιδιά του, το συγκεντρωτικό και καταπιεστικό
τρόπο άσκησης της εξουσίας, την αστυνομοκρατία (πάντοτε στο όνομα «καταπολέμησης» του
εγκλήματος και της τρομοκρατίας), την ύπαρξη μιας ανορθολογικής ιδεολογίας και τεχνητής μυθολογίας
που με βία και κατάργηση κάθε ελεύθερης πνευματικής επικοινωνίας επιχειρεί να επιβάλει το
«μονοπώλιό» της προσφεύγοντας στην προπαγάνδα.
 ΢ε κάθε οικογένεια να επικρατήσει δημοκρατική και ισότιμη κατανομή των ευθυνών, ώστε να
αποφευχθεί ο κρυπτοφασισμός, η μονοκρατορία του ενός γονέα: πατέρας-αφέντης, δεσποτική μητέρα ή
ύπαρξη ενός τυραννικού αδελφού συνθήκες που θυμίζουν παραβίαση του οικογενειακού ασύλου με την
έννοια της ύπαρξης ενός κλίματος αντίθετου από αυτού που υποτίθεται ότι συνήθως πρέπει να επικρατεί
μέσα στην οικογένεια και τα μέλη καταδικάζονται στη «σιωπή των αμνών».
Επίλογος:
Δυστυχώς οι προβλέψεις για το μέλλον της Δημοκρατίας και του πολιτισμού δεν είναι ευοίωνες. Μπορεί τα
ολοκληρωτικά καθεστώτα να έχουν εξαφανιστεί, όμως ανεπαίσθητα αναδύθηκε παγκοσμίως ένα ολοκληρωτικό
πνεύμα. Και στα μεν πρώτα μπορούσε η Δημοκρατία να αντιδράσει αποτελεσματικά, στο δεύτερο αισθάνεται
αδύναμη. Σο ολοκληρωτικό πνεύμα υφέρπει και χύνει το δηλητήριο του αργά αργά και δύσκολα πολεμιέται.
Βασική αιτία του γιγαντισμού αυτού του πνεύματος είναι η καθίζηση των κληροδοτημένων αξιών και η
προσκόλληση σε μια «φιλοσοφία» που πρεσβεύει και που διακηρύσσει ως μοναδικό στόχο του ανθρώπου την υλική
ευμάρεια, που οδηγεί στον άφρονα να καταναλωτισμό.