2. • Քարեդարյան այս բնակավայրում Բրոնզի դարում կառուցվել է
Ուրարտական բերդաքաղաք, հավանաբար տեղանքի բնական
ամրության պատճառով։ Այն հայկական թագավորության կարևոր
ռազմապաշտպանական հենակետերից էր։ Որպես բերդ-ամրոց
Ամբերդը հատկապես հայտնի էր հռոմեական
ժամանակաշրջանում և Քրիստոսի ծնունդից հետո, երբ այն
կառուցվել է` հետագայում ընդարձակվելով և պարբերաբար
վերանորոգվելով։
• Որոշ աղբյուրներ նշում են, որ դղյակը և պարսպի որոշ մասերը
կառուցվել են 7-րդ դ., Կամսարականների օրոք։ Այն եղել է հայոց
թագավորների ու իշխանների ամառային նստավայրը։
Միջնադարի հայ նշանավոր քաղաքական գործիչ և գիտնական
Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունու (նա նաև Անիի վարդապետն
էր) մոտ 1050 թ. գրած մի նամակում, նշվում է, որ 10-րդ դ. սկզբին
բերդը և մերձակա շինությունները պատկանում էին հզոր
Պահլավունի իշխաններին։
3. • Պահլավունիներն իշխանության համար մրցակցում էին
Բագրատունիների հետ և պատմական տևական մի ժամանակաշրջան
այս տոհմից էին նշանակվում Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսները։
Ամբերդը դարձավ նրանց նստավայրը` երբ 1026 թ. կառուցվեց
եկեղեցին` իշխան Վահրամ Պահլավունու կողմից (ինչպես վկայում է
հյուսիսային մուտքին պահպանված արձանագրությունը)։
Վահրամը
նաև ամրակայեց ամրոցի պատերը ու ավելացրեց պարսպին երեք
աշտարակներ` Արքաշեն գետի կիրճի կողմից։ 1070-ական թթ.
սելջուկները գրավեցին Ամբերդը և վերածեցին այն զորակայանի։
• 1196-ին հայ-վրացական միացյալ զորքերը ազատագրում են ամրոցը`
ամիրսպասալար Զաքարե Զաքարյանի գլխավորությամբ։ Այնուհետև
ամրոցը որպես սեփականություն հանձնվում է վերջինիս։
Զաքարյաններն ազատագրեցին Հայաստանի գրեթե ողջ
տարածքը, որին հաջորդեց խաղաղության և բարգավաճման
ժամանակաշրջանը, երբ ամենուր կառուցվեցին և ընդարձակվեցին
վանքեր, եկեղեցիներ և դղյակներ։ 12-13-րդ դարերում Ամբերդն
ամրացվեց կիսաբոլոր բուրգերով ամրացված հզոր պարսպով, իսկ
դղյակն ու այլ շինությունները` վերանորոգվեցին։
4. • 1215 թ. Ամբերդը դարձավ Զաքարյանների
գործակալ Վաչուտյանների վարչական
կենտրոնը։ 1236-ին ամրոցը գրավում և հիմնովին
ավերում են մոնղոլները, որից հետո այն կրկին
վերակառուցվել է 13-րդ դարի վերջին`
Վաչուտյանների կողմից։ Վաչե Վաչուտյանն ու
նրա կինը` Մամախաթունը մեծ գործունեություն
ծավալեցին ի նպաստ ամրոցի մերձակայքում
գտնվող Տեղերի վանքի, Սաղմոսավանքի և
Հովհանավանքի։
•
5. • Երբեմնի հզոր ամրոցը վերջնականապես ամայացել և
իր նշանակությունը կորցրել է 14-րդ դարի վերջին`
Լենկթեմուրի օրոք մինչև 20-րդ դարում ամրոցի
տարածքում իրականացված առաջին պեղումները։
Վերականգնման աշխատանքներ կատարվել են 70ականներին, հիմնականում նորոգվել է եկեղեցին։
Չնայած այն բանին, որ այժմ էլ շարունակվում են
ամրոցի ուսումնասիրման և ամրակայման
աշխատանքները, այնուամենայնիվ մասնավորապես
միջնաբերդն ու դղյակը, գնահատվում են որպես
վտանգվածության բարձր աստիճան ունեցող
հուշարձաններ։
