asdasdas

1. FUQAROLIK JAMIYATINI RIVOJLANTIRISHDA SUD – HUQUQ
ISLOHOTLARINI CHUQUQRLASHTIRISHNING AMALIY AHAMIYATI
O'zMU Huquqshunoslik fakulteti
4 – bosqich talabasi
Baymuratov Jonibek
Sud tizimi har bir demokratik davlat hayotining ajralmas bo‘g‘ini bo‘lib, jamiyatda
qonun ustuvorligi tamoyilini mustakamlash orqali adolat tarozisining barqaror faoliyatini
ta’minlashga xizmat qiladi. Bu yo‘lda esa u inson huquq va manfaatlarining eng qudratli
himoyachisiga aylanadi.
Istiqlolni qo‘lga kiritgan ilk damlardanoq mamlakatimiz aynan shu omilning o‘z
taraqqiyotidagi beqiyos ahamiyatini chuqur anglagan holda sud tizimini rivojlantirishga
va uning barqarorligiga erishishga butun e’tiborini qaratdi.
Shu kungacha ushbu vazifani ado etish yo‘lida ko‘plab dasturlar va loyihalar ishlab
chiqilib, salmoqli ishlar amalga oshirildi, ammo bugungi kunimizga asoslanib aytishimiz
kerakki, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Mamlakatimizda demokratik
islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi”
bu o‘rinda o‘zgacha ahamiyat kasb etadi. Konsepsiya davlatchiligimizning kelgusidagi
taraqqiyotini belgilab beruvchi islohotlar loyihasi sifatida xizmat qiladi. Unda so‘z
yuritilgan dolzarb masalalar orasida, ayniqsa, mamlakatimiz sud tizimiga bevosita
dahldor bo‘lgan fikrlar alohida e’tiborga sazovordir. Konsepsiyada ilgari surilgan bu
boradagi takliflar sud hokimiyati faoliyatining kelajagiga beqiyos ta’sir etishini e’tirof
etish o‘rinlidir. yana shuni ta’kidlash kerakki, unda hal etilishi ko‘zda tutilayotgan barcha
muammolar, shu jumladan, sud tizimi sohasini qamrab oluvchi masalalar bo‘yicha
takliflar bugungi kun talablarini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo‘lib,
mamlakatimizda demokratiya tamoyillarining yanada chuqur ildiz otishiga to‘la asos
bo‘la oladi. Buni quyidagi holatlarni ko‘rib chiqish orqali dalillash mumkin:
Birinchidan, mamlakatimiz Prezidenti tomonidan O‘zbekiston Respublikasi
Jinoyat-protsessual kodeksining 29- va 31- boblariga o‘zgartirish va qo‘shimchalar
kiritish taklif etiladi.1
Bularga asosan sudga qadar ish yurituv bosqichida qo‘llanadigan
protsessual majburlov choralari, ya’ni lavozimidan chetlashtirish va shaxsni tibbiy
1
I.A.KarimovO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi
qo‘shma majlisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” 24 bet

2. muassasaga joylashtirish kabilarni faqat sudyaning sanksiyasi asosida qo‘llash tartibining
joriy etilishi ko‘zda tutiladi. Ushbu vakolatlarning prokuraturadan sud organlariga
o‘tkazilishi Prezidentimiz I.A.Karimov ta’biri bilan aytganda: “surishtiruv va dastlabki
tergov jarayonida sud nazoratini kuchaytirish, jinoyat protsessida “Xabeas korpus”
institutini qo‘llash sohasini yanada kengaytirish imkonini beradi”. Bu bilan sudlarning
huquqni muhofaza qiluvchi organ sifatidagi rolini mustahkamlashga erishilib,
mamlakatda sud hokimiyatining faoliyati yanada mukammallashtiriladi. Bundan tashqari,
ushbu islohot orqali prokuraturaning o‘z maqsadlariga mos kelmaydigan funksiyani
bajarishdan forig‘ bo‘lishiga ham erishiladi. Qolaversa, prokuratura organlari butun
e’tiborini o‘zining asosiy vazifasini amalga oshirishga, ya’ni mamlakatda qonunlarning
ijro etilishi ustidan nazoratni olib borishga jalb etadi.
Ikkinchidan, konsepsiyada O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat – protsessual
kodeksining 439-moddasiga o‘zgartirish kiritish, ya’ni birinchi instansiya sudida ish
bo‘yicha ayblov xulosasini o‘qib eshittirish majburiyatini faqat prokuror vakolatiga
kiritishni ko‘zda tutadigan norma o‘rnatish taklifi ilgari suriladi.1
Bu borada davlat
rahbari quyidagi fikrlarni bayon etadi; “…amaldagi qonunchilikda davlat ayblovchisi,
ya’ni prokurorning sud majlisida ayblov xulosasini o‘qib eshittirish bo‘yicha majburiyati
aniq belgilanmagan. Shuning uchun ayblov xulosasi ko‘pincha sudyalar tomonidan o‘qib
eshittiriladi... Jinoyat – protsessual qonunchiligiga yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan normaning
kiritilishi sudning mustaqilligi, holisligi, beg‘arazligini ta’minlashga, jinoyat protsessida
tortishuvni kuchaytirishga xizmat qiladi.” Bu bilan, avvalo, sud jarayonini puxta olib
borishga va aniq tashkillashtirishga erishilsa, ikkinchidan, masalani to‘laqonli yoritish,
vaziyatga to‘g‘ri baho berish, muammolarga aniq echim topish va nihoyat, sud
tomonidan to‘g‘ri hukm chiqarilishi imkoniyati oshadi. Bundan tashqari, davlat
ayblovining sudlarning asosiy vazifasi bo‘lmish odil sudlovni amalga oshirishga muvofiq
kelmaydigan jihati shunda ko‘rinadiki, bu holat sudlarning mustaqilligi va holisligi
tamoyillarining buzilishiga yoxud shu haqidagi tasavvurlarning kelib chiqishiga sabab
bo‘lishi mumkin. Binobarin, sud faqat odil sudlovni amalga oshirishi lozim. Agar u
davlat ayblovini ham e’lon qiladigan bo‘lsa, uning ayblanuvchiga nisbatan salbiy
1
O’sha joyda.

3. munosabatda ekanligi to‘g‘risida tasavvur paydo bo‘ladi, oqibatda bu holat sudlarning
be’tarafligi prinsipiga putur etkazadi.
Uchinchidan, Konsepsiyada yurtboshimiz tomonidan ilgari surilgan Jinoyat –
protsessual kodeksining 321-moddasidan sudning jinoyat ishi qo‘zg‘atishga doir
vakolatini chiqarish taklifi ham o‘z aksini topgan. Yurtboshimiz ta’kidlariga ko‘ra
“jinoyat ishini qo‘zg‘atish, avvalo, surishtiruv va dastlabki tergov organlari, jinoiy
ta’qibni amalga oshiradigan boshqa huquqiy – tartibot organlarining vazifasi
hisoblanadi…”1
Darhaqiqat, sud o‘zining butun diqqatini sudlov faoliyatini olib borish
ustida jamlashi zarur. Uning asosiy vazifasi bilan qamrab olinmaydigan boshqa hech
qanday funksiya uni bu faoliyatni samarali amalga oshirishiga halaqit bermasligi yoki
uning e’tiborini chalg‘itmasligi lozim. Aynan shuning uchun sudning jinoyat ishi
qo‘zg‘atish vakolati ham yuqorida ta’kidlab o‘tilganidek, uning faoliyatining holisligi va
be’tarafligiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Qolaversa, surishtiruv va dastlabki tergov
organlarining asosiy va professional vazifasini tashkil etadigan ushbu vakolatni amalga
oshirishga sudning hech qanday ehtiyoji yo‘qligini ham e’tirof etishimiz mumkin.
Sud tizimining buguniga asoslanib aytish mumkinki, shu kungacha amalga
oshirilgan say-harakatlar natijasida sud tizimini isloh etish borasida ko‘plab yutuqlarga
erishildi. Jumladan, “Xabeas korpus” institutining joriy etilishi, bundan tashqari, Adliya
vazirligi huzurida Sud qarorlarini ijro etish, sudlar faoliyatini moddiy – texnik va
moliyaviy ta’minlash departamentining tashkil etilishi, qolaversa, sud ishlarini ko‘rishda
kassatsiya tartibining isloh etilishi orqali apellyasiya instansiyasining joriy etilishi,
shuningdek, tuman va shahar prokurorlarining tergov va ayblanuvchini qamoqda saqlash
muddatlarini uzaytirish huquqlarining bekor qilinishi, shu bilan birgalikda, sud qarorlari
ijrosining to‘xtatib turish huquqining prokuratura vakolatlari doirasidan chiqarilishi
mamlakatimizda demokratik islohotlarni kuchaytirish va sud tizimini rivojlantirish
borasida qo‘yilgan ildam qadamlardan bo‘ldi Ammo navqiron yurtimizning salkam
yigirma yillik tajribasi shundan dalolat beradiki, huquqiy – demokratik davlat va erkin
fuqarolik jamiyati qurishdek, buyuk maqsad yo‘lida olg‘a borayotgan O‘zbekistondek
mamlakat uchun sud tizimini mustahkamlash va uning faoliyatini yanada
1
I.A.KarimovO‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining 2010 yil 12 noyabrdagi
qo‘shma majlisida “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini
rivojlantirish konsepsiyasi” 25 bet

4. mukammallashtirish bugungi kunning asosiy talabi hisoblanadi. Zero, bu tizim mamlakat
hokimiyatidagi ustunlarning biri bo‘lib, uning barqarorligining garovi sanaladi. Shu
o‘rinda Prezidentimiz konsepsiyasida zikr etilgan islohotlar bo‘yicha ilgari surilgan
firklarni inobatga olish, ayniqsa, sud tizimining keyingi taraqqiyotida bevosita ahamiyat
kasb etuvchi takliflarni amaliyotga tadbiq etish joizligini e’tirof etish darkor. Binobarin,
konsepsiyada alohida urg‘u berilgan bu islohotlarni amalga oshirish yurtimizning jahon
hamjamiyatidagi rivojlangan davlatlar qatoridan o‘rin egallashi uchun yanada mustahkam
zamin yaratadi. Sud hokimiyati faoliyatining mukammalligi qudratli mamlakatning
asosiy belgilaridan biri hisoblanadigan bugungi zamon sharoitini e’tiborga olib aytish
kerakki, farovon jamiyat barpo etishdek ulug‘ maqsad sari intilayotgan mamlakatimiz
uchun bu juda muhim ahamiyatga ega.
Xulosa o‘rnida shuni ta’kidlash o‘rinliki, yurtboshimiz tomonidan ishlab chiqilgan
ushbu konsepsiyada e’tirof etilgan islohotlarni hamda olg‘a surilgan takliflarni
mamlakatimiz qonunchiligi tomonidan me’yoriy – huquqiy hujjatlar tarzida
mustahkamlash, ularni Oliy Majlis qonunlari va hukumat qarorlarida aks ettirish,
shuningdek, jamiyat hayotida va insonlar ongida qaror toptirish muqaddas manzil sari bel
bog‘lagan yurtimizning o‘z maqsadlariga osonroq erishishiga xizmat qiladi.