2. 1
Η ΖΩΗ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ
ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ
(Ειδικά στην Κλασική Αθήνα)
Η θέση και ο ρόλος της γυναίκας στο κοινωνικό σύνολο πέρασε από
διάφορα επίπεδα και είναι πρόσφατοι οι αγώνες που έδωσε το γυναικείο
φύλλο για την εξίσωση του με τους άνδρες. Κάνοντας μια αναδρομή στο
παρελθόν θα μελετήσουμε την ζωή και τον ρόλο της γυναίκας στην
Αρχαία Ελλάδα. Είναι προτιμότερο να εξετάσουμε την θέση που κατείχε
η γυναίκα στην αθηναϊκή κοινωνία της Κλασικής Εποχής μιας και από
ιστορικές πηγές που διαθέτουμε μπορούμε να συμπεράνουμε ποια ήταν
η ζωή και ρόλος της στην Κλασική Αθήνα. Η Αθήνα για περισσότερο από
δυο αιώνες αποτελούσε κυρίαρχη στρατιωτική και πολιτική δύναμη στον
ελλαδικό χώρο με αποτέλεσμα να έχουμε μια πλήρη εικόνα της ζωής της
γυναίκας την εποχή εκείνη.
Στην Κλασική Αθήνα λοιπόν, ο δήμος των πολιτών χωρίζονταν σε
διάφορες κοινωνικές τάξεις μέσα από τις οποίες καθορίζονταν και η θέση
της γυναίκας στην αθηναϊκή κοινωνία. Είναι άλλωστε γνωστό, ότι ο
πληθυσμός της Αττικής δεν αποτελούνταν εξολοκλήρου από Αθηναίους
πολίτες αλλά και από δούλους (αιχμάλωτοι πολέμου) και από μετοίκους
(κάτοικοι άλλων πόλεων που δεν ήταν Αθηναίοι πολίτες). Έτσι κατ'
επέκταση και ο γυναικείος πληθυσμός ήταν ανομοιογενείς και δεν
αποτελούνταν αποκλειστικά από Αθηναίες αλλά υπήρχαν δούλες και
γυναίκες μετοίκων και κάθε μια από αυτές τις κατηγορίες γυναικών
κατείχαν την δική τους ξεχωριστή θέση στην αθηναϊκή κοινωνία.
Η Αθηναία, δηλαδή η γυναίκα που ήταν σύζυγος ή κόρη Αθηναίου
πολίτη, ήταν αρκετά δύσκολο να αποκτήσει την ανεξαρτησία της και
παρέμενε πάντοτε υπό την κηδεμονία του πατέρα της ή του νόμιμου
κηδεμόνα της, του ''κυρίου'' της όπως λεγόταν. Ακόμα και μετά τον
γάμο, που πρέπει να επισημανθεί ότι δεν ήταν επιλογή της νέα γυναίκας,
αλλά ένα είδος διακανονισμού, δηλαδή μια προφορική υπόσχεση
3. 2
ανάμεσα στον νόμιμο κηδεμόνα και τον μελλοντικό της σύζυγο, η
κηδεμονία της μετατοπιζόταν στον σύζυγο της και αν αυτός αργότερα
πέθαινε , κηδεμόνας της καθοριζόταν ο γιος της ή ο πιο κοντινός της
συγγενής (π.χ. αδερφός). Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι η Αθηναία ήταν
συνεχώς κάτω από την εποπτεία κάποιου άνδρα ο οποίος μεταξύ άλλων
διαχειριζόταν και την περιουσία της. Όσο καιρό ήταν ανύπανδρη, το
ρόλο αυτό τον είχε ο πατέρα της και αργότερα μετά τον γάμο, η
εκμετάλλευση της περιουσίας της γινόταν από τον άνδρα της.
Η συνεισφορά της Αθηναίας γυναίκας στην οικογενειακή περιουσία
γινόταν είτε με οικιακά σκεύη, χρυσά κοσμήματα, αρώματα είτε με
ακίνητη περιουσία όπως κτήματα που απλά παραχωρούνταν στον
γαμπρό να τα εκμεταλλεύεται άλλα χωρίς αυτά να του ανήκουν. Άλλωστε
σημαντικές επιγραφές που βρέθηκαν στην Γόρτυνα της Κρήτης,
καταγράφουν διάφορους νόμους που σχετίζονται με την θέση των
γυναικών στην κοινωνική κατάσταση της εποχής και πιστεύεται ότι
ανταποκρίνονται και στην Αθηναϊκή πραγματικότητα. Συγκεκριμένα
αναφέρεται εκεί ,ότι αν ο σύζυγος χωρίσει την γυναίκα του, αυτή μπορεί
να κρατήσει την περιουσία που έφερε μαζί της πριν τον γάμο, την μισή
αγροτική παραγωγή (αν υπάρχει) και τα μισά από ότι έχει υφάνει η ίδια
μέσα στο σπίτι. Επιπλέον δικαιούταν να πάρει και κάποια χρήματα από
τον σύζυγο της. Σε περίπτωση θανάτου του συζύγου η προίκα της θα
μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ένα δεύτερο γάμο ενώ αν είχε παιδιά
θα μπορούσε να μένει στο σπίτι του άνδρα της και η προίκα της
παραχωρούνταν στα παιδιά της .
Η Αθηναία λοιπόν δεν είχε την δυνατότητα να ενεργήσει σαν ενήλικη και
να πάρει αποφάσεις για το τρόπο ζωής της ,αφού όπως όριζε ο νόμος είχε
σε όλη την διάρκεια της ζωής ένα κηδεμόνα. Στην μόνη περίπτωση που
μπορούσε να επέμβει ήταν στην ακύρωση του γάμου της. Αν και είχε την
δυνατότητα να παρουσιάσει μόνη της την αίτηση διαζυγίου της (αφού και
ο νόμος το επέτρεπε) στον ανώτερο άρχοντα, τις περισσότερες φορές
ενεργούσε για αυτήν κάποιος από τους συγγενής της. Χαρακτηριστικό
παράδειγμα αποτελεί η γυναίκα του Αλκιβιάδη, ενός σπουδαίου
4. 3
πολιτικού, που μη μπορώντας να αντέξει τις συνεχής απιστίες του
συζύγου της, θέλησε να χωρίσει. Αυτή η δυνατότητα, ήταν η μόνη μορφή
ανεξαρτησία που κατείχε η Αθηναία μιας και δεν μπορούσε να έχει
καμιά άλλη συμμετοχή σε πολιτικές δραστηριότητες. Άλλωστε, όπως
είναι γνωστό, ο ρόλος της ως νόμιμη σύζυγος Αθηναίου πολίτη
περιοριζόταν στην γέννηση και σωστή ανατροφή των παιδιών για την
συνέχιση της οικογένειας και στην διαχείριση (αλλά όχι οικονομική) του
οίκου της. Είχε την επίβλεψη των υπηρετριών, κατεύθυνε όλες τις
δραστηριότητες μέσα στο σπίτι, αναλάμβανε να εκπαιδεύσει τις δούλες
που δεν γνώριζαν να υφαίνουν και είχε την εποπτεία της τροφού που θα
μεγάλωνε τα παιδιά της. Πολλά κείμενα αναφέρονται σε συμβουλές προς
την μητέρα για την σωστή επιλογή της τροφού-παραμάνας. Ανάμεσα στα
άλλα προσόντα που θα είχε η παραμάνα, θα έπρεπε να μην έχει την
τάση για νύστα, να είναι υπομονετική και κυρίως σεμνή για να μην
προκαλεί το σύζυγο της Αθηναίας.
Η Αθηναία λοιπόν μιας επιφανούς οικογένειας, έμενε συνέχεια στο σπίτι
με τις υπηρέτριες, δεν μπορούσε να έχει τίποτα στην πλήρη ιδιοκτησίας
της και ο μόνος λόγος για τον οποίο έβγαινε από το σπίτι ήταν για να
εκτελέσει τα θρησκευτικά της καθήκοντα προς τους θεούς. Στο σημείο
αυτό θα πρέπει να σημειώσουμε τον σημαντικό ρόλο που έπαιζαν οι
γυναίκες στην κηδεία και στην ταφή ενός συγγενικού προσώπου. Αυτές
αναλάμβαναν όλες τις ιεροτελεστίες, απέδιδαν τιμές, μοιρολογούσαν και
ντύνονταν με μαύρα ρούχα.
Εκτός όμως από την Αθηναία νομική σύζυγο ενός πολίτη υπήρχαν και οι
‘‘παλλακίδες‘‘ που ήταν φτωχές ελεύθερες Αθηναίες ή δούλες που
συνδεόταν ερωτικά με τον σύζυγο της Αθηναίας αλλά δεν είχαν καμιά
νομική κατοχύρωση από τον σύντροφο της Αθηναίας. Της περισσότερες
φορές η Αθηναία ήταν υποχρεωμένη να ανέχεται την παρουσία της
ακόμα και μέσα στο σπίτι της. Αυτό όμως δεν αποτελούσε μοιχεία για
τον Αθηναίο πολίτη αφού η μόνη μορφή μοιχείας που ήταν κατακριτέα
ήταν η σύναψη ερωτικής σχέση με την σύζυγο ενός άλλου Αθηναίου
πολίτη. Αντίθετα αν η σύζυγος απατούσε τον σύζυγο της τότε τιμωρούνταν
5. 4
αυστηρά. Η τιμωρία που της επέβαλε το κοινωνικό σύνολο
επικεντρώνονταν στην απώλεια του μοναδικού δικαιώματος, της
συμμετοχής της σε θρησκευτικές τελετές, που ήταν και η μόνη πολιτική
δραστηριότητα. Επιπλέον πολλές φορές ο σύζυγος της, την τιμωρούσε
διώχνοντας την από το σπίτι.
Εκτός από τις Αθηναίες και τις παλλακίδες στην Κλασική Αθήνα,
υπήρχαν και πολυάριθμες δούλες (κυρίως αιχμάλωτες πολέμου) που
είχαν μόνο οικιακές δραστηριότητες και χρησιμοποιούνταν ως
υπηρέτριες ή ως εργάτριες, παράγοντας κάποια προϊόντα που θα
μπορούσαν να πουληθούν στην αγορά. Δεν μπορούσαν να παντρευτούν
χωρίς την άδεια του αφέντη τους, που τις είχε αγοράσει και στον οποίο
ανήκαν εξολοκλήρου. Αυτός είχε την δυνατότητα να τις πάρει ένα για ένα
βράδυ στο κρεβάτι του ή να τις παραχωρήσει στους φίλους του μιας και
δεν είχαν καμιά μορφή ελευθερίας αφού νοικιάζονταν, πουλιόνταν,
αγοράζονταν σύμφωνα με τις καταστάσεις. Αλλά μπορούσαν όμως να
ελευθερωθούν μόνο με την εύνοια του ιδιοκτήτη τους.
Στην Κλασική Αθήνα είναι γνωστό ότι διέμεναν, με τις οικογένειες τους,
άτομα ξένα στην καταγωγή όμως μόνιμοι κάτοικοι της Αρχαίας Αθήνας.
Η ζωή των συζύγων των πλουσίων αυτών ξένων, των ‘‘μετοίκων‘‘ όπως
λέγονταν δεν διέφερε σημαντικά από την ζωή των γυναικών των Αθηναίων
πολιτών. Έμεναν και αυτές στο σπίτι και φρόντιζαν για την σωστή
διαχείριση του οίκου.
Εκτός όμως από τις συζύγους των πλουσίων μετοίκων υπήρχαν και
γυναίκες μέτοικοι που εγκαταστάθηκαν στην Αθήνα, χωρίς δική τους
οικογένεια. Για να επιβιώσουν έπρεπε να αποκτήσουν χρήματα και ο
μόνος τρόπος ήταν να χρησιμοποιήσουν το μόνο πράγμα που διέθεταν,
το σώμα τους. Μερικές από αυτές αγοράστηκαν για δούλες και άλλες τις
χρησιμοποιούσαν για την απόκτηση της ηδονής. Ορισμένες από αυτές
απέκτησαν αρκετά χρήματα και αυτό τους έδωσε το προνόμιο να
συμμετέχουν στα συμπόσια κρατώντας συντροφιά στους ισχυρούς άνδρες
της εποχής και αυτές ουσιαστικά ήταν οι μόνες ελεύθερες γυναίκες στην
6. 5
Κλασικής Αθήνας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η σχέση της
περίφημης ''εταίρας'' (ως ονομάζονταν οι γυναίκες αυτές) Ασπασίας με
τον Περικλή που την είχε ερωτευθεί τόσο που χώρισε την νόμιμη σύζυγο
του και απέκτησε μαζί της ένα παιδί.
Οι γυναίκες αυτές ζούσαν εξολοκλήρου από την γενναιοδωρία των
εραστών τους και είχαν την δυνατότητα να διαχειρίζονται μόνες τους τα
εισοδήματα τους κινητά ή ακίνητα. Ήταν ελεύθερες να δεχτούν όποιον
ήθελαν στο σπίτι τους του οποίου είχαν και την πλήρη κατοχή, έβγαιναν
έξω ελεύθερα και μπορούσαν να παρευρίσκονται σε μέρη προορισμένα
μόνο για άνδρες. Η απόκτηση χρημάτων έδωσε δύναμη, ανεξαρτησία και
ελευθερία στην εταίρα που μπορούσε να μιλήσει στους άνδρες χωρίς
δισταγμούς.
Μελετώντας λοιπόν τις διάφορες κατηγορίες γυναικών στην Αρχαία
Ελλάδα συμπεραίνουμε ότι η μόνη ενηλικιωμένη γυναίκα της
αρχαιότητας ήταν η εταίρα, μιας και ήταν η μόνη που κατείχε το
προνόμιο της ιδιοκτησίας και της διαχείρισης της περιουσίας της. Ήταν
δηλαδή ελεύθερη να διαθέτει τον εαυτό της όπως ήθελε και σε όποιον
ήθελε χωρίς να πρέπει να λογοδοτήσει σε κανένα. Την ανεξαρτησίας αυτή
της εταίρας είναι σίγουρο ότι δεν μπορούσε να την έχει καμία από τις
άλλες κατηγορίες γυναικών (Αθηναία, παλλακίδα, δούλα) αφού όλες τους
ήταν υπό κηδεμονία ακόμα και στα γεράματα τους. Είναι βέβαιο όμως
ότι η εταίρα δεν είχε κοινωνική αποδοχή, όπως η νόμιμη σύζυγος, και η
οικονομική συντήρηση του οίκου της εξαρτιόταν από τις ''δωρεές'' των
φίλων της που τις περισσότερες φορές όμως δεν ήταν ευκαταφρόνητες.
Ένα πράμα όμως είναι σίγουρο, πως παρόλα τα προνόμια ή τις
υποχρεώσεις που είχε κάθε μια από τις κατηγορίες των γυναικών, καμιά
τους δεν μπορούσε να αποκτήσει την πολυπόθητη συμμετοχή στις
πολιτικές δραστηριότητες, δικαίωμα αποκλειστικά των ανδρών της
εποχής και κατάκτηση της σημερινής γυναίκας.
7. 6
Γυναίκα και Τέχνη
«Γυναίκα» η μούσα που ενέπνευσε τα μεγαλύτερα δημιουργήματα
τέχνης. – Γυναίκα – το μισό του ουρανού.
Αφορμή, διαχρονικής έκφρασης της καλλιτεχνικής τελειότητας. Το σώμα
της σμιλεύτηκε με θεϊκή ομορφιά στην αρχαιότητα μέσα από την
Αφροδίτη της Μήλου, την Νίκη της Σαμοθράκης, τις αγέρωχες
Καρυάτιδες.
Τα καλλιτεχνικά ρεύματα όλων των εποχών εκφράστηκαν μέσα από την
γυναικεία μορφή. Παρ΄όλα αυτά στην Ιστορία της Τέχνης υπάρχει ένα
τεράστιο κενό. Ελάχιστες οι γυναίκες δημιουργοί! Αυτό σημαίνει ότι
υπάρχει ένα γυναικείο πρόβλημα πολιτικό, πολιτιστικό, κοινωνικής
ανισότητας σε ένα ανδροκρατούμενο κόσμο της τέχνης. Η εικόνα αυτή,
της σιωπής και απουσίας της γυναίκας δημιουργού αντικατοπτρίζεται στο
χώρο των Μουσείων.
Η πρώτη μαρτυρία για γυναίκα καλλιτέχνιδα έρχεται μέσα από το
απόσπασμα ραψωδίας της Ιλιάδας, όπου ο Όμηρος αναφέρεται στο
θαυμαστό υφαντό έργο της ωραίας Ελένης.
Πολλές γυναίκες καλλιτέχνιδες εργάστηκαν από την αρχαιότητα μέχρι
την Αναγγένηση στα εργαστήρια των καλλιτεχνών. Όμως για πολλούς
αιώνες τα έργα τους και τα ονόματά τους έμειναν άγνωστα, παρέμειναν
στην αφάνεια. Με την άνοδο του φεμινιστικού κινήματος το ΄60
ανακαλύφθηκαν σε αποθήκες των Μουσείων έργα γυναικών που δεν
εκτέθηκαν ποτέ! Για μέρες οι φεμινίστριες διαδήλωσαν έξω από τα
Μουσεία.
Από την Αναγέννηση και μετά γυναίκες καλλιτέχνιδες έχουν ενεργή
συμμετοχή στα ρεύματα της τέχνης. Η Αρτεμισία Τζεντιλέσκι είναι η
πρώτη γυναίκα ζωγράφος που απέκτησε διακριτή θέση ανάμεσα στους
μεγάλους ζωγράφους του Μπαρόκ. Θαυμάστρια του Καραβάτζιο λόγω
του ταλέντου της και της αφοσίωσης της στην ζωγραφική θεωρήθηκε
8. 7
ιδιόρρυθμη αντισυμβατική. Έμεινε γνωστή στην ιστορία η δίκη της για
τον βιασμό της από τον ζωγράφο και δάσκαλό της Αγκοστίνο Τάσι.
Στην Ελλάδα τον 1Ο αιώνα μ. Χ. μέχρι τον 19ο αιώνα μαρτυρίες για
γυναίκες δημιουργούς δεν υπάρχουν. Τελευταία έγινε γνωστή η ιστορία
της πρώτης Ελληνίδας ζωγράφου 1821 – 1900 Ελένη Μπούκουρα –
Αλταμούρα που ντύθηκε άντρας προκειμένου να γίνει δεκτή να
σπουδάσει στην Ρώμη. Το 1894 γίνονται δεκτές στο Μετσόβειο όχι σαν
μαθήτριες αλλά απλά να παρακολουθούν. Η Σοφία Λασκαρίδου 1876 –
1965 ήταν η πρώτη μαθήτρια καλών τεχνών, έμεινε γνωστή όχι μόνο σαν
καλλιτέχνιδα αλλά και ως προσωπικότητα που ήρθε σε ρήξη με τους
κοινωνικούς κανόνες της εποχής της. Ακολουθούν η Θάλεια Φλωρά –
Καραβία, η Κλεονίκη Ασπριώτη, η Όλγα και Ελένη Προσαλέντι κ.α.. οι
πρώτες Ελληνίδες ζωγράφοι διπλά άξιες σε σχέση με τους ομότεχνούς
τους, καθώς σε μια κοινωνία που τους αρνούνται το δικαίωμα στην τέχνη
πάλεψαν με το ταλέντο τους και προχώρησαν στην διεκδίκηση για ίση
μεταχείριση.
Στον μοντερνισμό η παρουσία των γυναικών γίνεται πλέον αισθητή με την
συμμετοχή της Μπέρτ Μοριζόν στο Παρίσι σε έκθεση ιμπρεσιονιστών.
Στο Μεξικό, η Φρίντα Κάλο υπήρξε μία από τις σπουδαιότερες μορφές
στους υπερεαλιστές ζωγράφους. Με δυσμορφία σωματική εκ γενετής
ζωγράφιζε σε ειδικό καβαλέτο μέχρι το τέλος της ζωής της.
Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και η Ελληνική Αντίσταση έβγαλαν το
εξπρεσιονιστικό και επικό έργο της χαράκτριας Βάσως Κατράκη.
Ο φεμινισμός και τα κινήματα αμφισβήτησης επηρέασαν τις γυναίκες
στον κόσμο της τέχνης. Συνειδητοποίησαν την περίεργη αντίφαση της
απουσίας των γυναικών στην ιστορία της τέχνης σε αντίθεση με την
απανταχού παρουσία τους ως – θέμα -.
Στην εποχή μας όλο και περισσότερο αναγνωρίζεται η αξία των γυναικών
καλλιτεχνών, οι οποίες συχνά ηγούνται των νέων ρευμάτων
πειραματισμούς και αναζήτησης. Έργα γυναικών της τέχνης εκτίθενται
σε διεθνείς εκθέσεις και κοσμούν πλέον μεγάλα μουσεία.
9. 8
Η γυναίκα της εποχής μας πρωτοπορεί και πορεύεται διεκδικώντας
δυναμικά την παρουσία της μέσα σε όλους τους χώρους της τέχνης και
του πολιτισμού. Πρωτοστατεί στον αγώνα της ανθρωπότητας για μια
κοινωνία σεβασμού των ανθρωπίνων αξιών και απόλυτης ισότητας.
Παλεύει στους δρόμους και στα κινήματα για ένα καλύτερο αύριο.
10. 9
Η ΓΥΝΑΙΚΑ ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
Πολλά είναι τα πρόσωπα μιας γυναίκας, πολλοί οι ρόλοι και πολλοί οι
μύθοι που γεννήθηκαν από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, από την
ιδιοτροπία του καλλιτέχνη, ή τέλος από την παρατήρηση της
καθημερινής ζωής. Στους μύθους που τροφοδότησαν την τραγωδία, η
γυναίκα προβλήθηκε για την ομορφιά της
σαν Ελένη ή Αφροδίτη. Ερωτική και εκδικητική
σαν Μήδεια. Αυτοκαταστροφική σαν Φαίδρα. Μάνα βασανισμένη
σαν Εκάβη. Σύζυγος πιστή σαν Πηνελόπη και τρυφερή
σαν Ανδρομάχη. Αδελφή αγαπημένη σαν Αντιγόνη. Κόρη αφοσιωμένη
στον πατέρα σαν Ηλέκτρα και πολύ αργότερα σαν Κορντέλια.
Στα ιστορικά χρόνια ήταν άγνωστη. Ο κοινωνικός νόμος απαγόρευε την
παρουσία της γυναίκας έξω από το σπίτι. Μόνο για το ναό ή την επίσημη
κηδεία των νεκρών, όπως λέει ο Θουκυδίδης στον Επιτάφιο του
Περικλέους. Στα χριστιανικά χρόνια ήταν μάρτυς, οσία, αγία. Στον
Μεσαίωνα σκλάβα ή αιρετική υποψήφια για την πυρά. Στην Αναγέννηση
ξανάγινε θεά και καλλονή. Στη ρομαντική περίοδο αγωνίστρια αλλά και
ερωμένη (Κυρία με τις Καμέλιες- Βιολέτα-Τραβιάτα, Άννα Καρένινα),
έτοιμη να θυσιαστεί για τον έρωτά
της. Vissi d’arte vissi d’amore τραγούδησε η Τόσκα και επαλήθευσε με
τη ζωή της η Μαρία Κάλλας.
Παράλληλα, στη βιομηχανική εποχή, συναγωνίζεται τον άντρα
βιοπαλαιστή (Ζερμινάλ) ή καταλήγει στο δρόμο για να επιβιώσει (Νανά).
Προς το τέλος του 19ου αιώνα, εκτός από ρομαντική ηρωίδα, έτοιμη να
θυσιαστεί για τις ιδέες της ή για τον έρωτά της, ήταν γυναίκα-τέρας,
«Αιματορουφήχτρα» κατά τον Baudelaire, «Ολυμπία», ψυχρή σαν
μάρμαρο κατά τον Manet, «πλάσμα» που γεννάει την «Αποστροφή»[[1]],
κούκλα ιαπωνική, που με μια φουρκέτα βυθομετράει τ’ άδειο της
κεφάλι, κατά τον Καρυωτάκη. Αργότερα γεμάτη συρτάρια, κρυφά
μυστικά ή ένστικτα, αλλιώς μια φλεγόμενη καμηλοπάρδαλη, κατά
11. 10
τον Salvador Dali, πλασμένη για τον έρωτα την είδε ο Breton, στο
πρόσωπο της Nadja που του ενέπνευσε το έργο L’Amour fou. Γυναίκα
καταστροφική, μοιραία, άγγελος εξολοθρευτής, ως Γαλάζιος άγγελος,
ενσαρκώθηκε στην οθόνη από τη Μάρλεν Ντίτριχ.
Από τα σπλάχνα του πολέμου, κόντρα στα εθνικά ιδεώδη, ξυπνάει η
μπρεχτική Μάνα Κουράγιο με μόνη αξία την επιβίωση, αξία που προωθεί
και σώζει τη ζωή και υπερισχύει οποιασδήποτε άλλης. Με τις πληγές από
τον πόλεμο ακόμη ανεπούλωτες, σύμφωνα με το ρεύμα του
νεορεαλισμού, αγωνιζόμενη νοικοκυρά, μάνα, με μόνη φροντίδα την
επιβίωση, εμφανίζεται στη νεορεαλιστική ιταλική ταινία Ο Ρόκο και τ’
αδέλφια του, αλλά τραγικότερη παρουσιάζεται στον Ματωμένο γάμο του
Λόρκα (με την εξαιρετική Κατίνα Παξινού και στις τρεις εκδοχές).
Κι ενώ τα πράγματα είχαν έτσι, στο Χόλιγουντ, στη δεκαετία του ’50-’60
η γυναίκα γίνεται γατούλα, ναζιάρα, χαζούλα. Η αισθησιακή Μέριλιν
Μονρόε, στην Αμερική, και η γυναίκα-παιδί, Μπριζίτ Μπαρντό, στην
Ευρώπη, βρίσκονται στον έναν πόλο της μόδας, γιατί στον άλλο έχει το
θρόνο της η μικροαστή ή μεσοαστή νοικοκυρά.
Η Τζέιν Φόντα, αφού πρώτα πέρασε από το εργαστήριο του Ροζέ Βαντίμ,
δημιουργού της Μπριζίτ Μπαρντό, και αφού ξεπέρασε το σύνδρομο της
«γατούλας», γίνεται το σύμβολο της απελευθερωμένης γυναίκας. Είναι ο
Μάης του ’68 που μεταμόρφωσε τη «γατούλα» σε φεμινίστρια και την
έβγαλε στο δρόμο για να διεκδικήσει τα δικαιώματά της. Η εικόνα της
φοιτήτριας που σηκώνουν στους ώμους τους οι συμφοιτητές της στον
γαλλικό Μάη με το ένα χέρι ψηλά, ίδια η Ελευθερία του Ντελακρουά,
γίνεται το σύμβολο της σύγχρονης γυναίκας.
Η μεταμόρφωση και η απελευθέρωση δεν είναι πλέον μόνο θέμα
νοοτροπίας, αλλά και εξωτερικής εντύπωσης και συμπεριφοράς.
Εξαλείφονται οι διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα. Το ντύσιμο
γίνεται unisex. Η κατάργηση του στηθόδεσμου και η χρήση των
παντελονιών κερδίζουν συνεχώς έδαφος. Άντρες και γυναίκες έχουν τα
ίδια μακριά μαλλιά, τα ίδια χαϊμαλιά, καπνίζουν το ίδιο, πίνουν το ίδιο.
12. 11
Οι γυναίκες μάλιστα απελευθερωμένες αναζητούν την ελευθερία στον
έρωτα, αντιγράφουν τους άντρες στην εναλλαγή των ερωτικών συντρόφων.
Η χειραφέτηση συνοψίζεται στο γνωστό γαλλικό σλόγκαν:
«Oui papa, oui patron, oui cheri, c’est finie». Τώρα πια η γυναίκα
εργάζεται, αποφασίζει μόνη της, αισθάνεται σίγουρη.
Όμως από τις αρχές του αιώνα ο D. H. Lawrence[[2]], αμφισβητώντας τη
σιγουριά της, τη «σιγουριά του κόκορα», υποστήριζε πως η γυναίκα που
καταναλώνει τη ζωή της σε «ψήφους ή χιλιόμετρα κειμένων γραμμένων
στη γραφομηχανή», μόλις καταλάβει την «κοτίσια οντότητά» της
«συνειδητοποιεί πως έχει χάσει τη ζωή της». Κάπως έτσι συμβαίνει κάθε
φορά που η επιχείρηση δεν πάει καλά, οπότε χρειάζεται η αντρική
αγκαλιά, κι αν αυτή η αγκαλιά δεν υπάρχει, σε ακραίες περιπτώσεις
βέβαια, καταλήγει στην αυτοκτονία, όπως συνέβη στη φίλη της Ρίτας
(Εκπαιδεύοντας τη Ρίτα).
Ο Ροζέ Βαντίμ, που είχε φτιάξει και την Μπαρντό και την πρώτη Φόντα,
επαναλαμβάνει το πείραμα με την Κατρίν Ντενέβ. Η Ντενέβ όμως, αφού
«ενηλικιώθηκε» κινηματογραφικά, εγκαταλείπει και αυτή τον
Πυγμαλίωνά της και ως πρωταγωνίστρια του Λουίς Μπουνιουέλ πλέον,
με την ελευθερία που παρέχει η υπερρεαλιστική γραφή, λανσάρει ένα
νέο είδος, κράμα γυναίκας σεμνής και νοικοκυράς, ψυχρής και
φλογερής, βιτσιόζας και συντηρητικής, φέρνοντας στην επιφάνεια
κρυμμένα ένστικτα, αβυσσαλέα πάθη και κοινωνικές συμβατικότητες.
Από το ’70 και έπειτα ανεβαίνει το άστρο της γυναίκας που ασχολείται
με την επιστήμη και την έρευνα, τις επιχειρήσεις και γενικώς τα αντρικά,
λεγόμενα, επαγγέλματα. Κι ενώ η δραστηριότητα γίνεται όλο και
περισσότερο «αντρική», η επάνοδος των «θηλυκών» εσωρούχων (ιδού η
αντινομία), επιστρέφει δριμύτατα. Επανέρχονται οι στηθόδεσμοι και οι
ζαρτιέρες, εξελίσσονται τα σλιπάκια σε στρινγκ, ο καβάλος κατεβαίνει, το
μπλουζάκι ανεβαίνει. Η γυναίκα πλέον έχει όλα τα θηλυκά
χαρακτηριστικά, αλλά και όλα τα αντρικά. Δερμάτινο κολλητό παντελόνι,
μπότες και άκρα θηλυκότητα, κρατάει όμως πιστόλια, ασχολείται με τις
πολεμικές τέχνες και τα βγάζει πέρα με όλους τους «κακούς». Άγγελος
13. 12
του Τσάρλι, Cat woman, Λάρα Κροφτ, θηλυκός Μatrix, είναι η γυναίκα-
μηχανή που πηδάει, πετάει, κλοτσάει, με την τέλεια θηλυκή παρουσία,
το άψογο σώμα, το τέλειο ντύσιμο, το γυάλινο βλέμμα, το εύστοχο
χτύπημα και το ευθύβολο λάκτισμα. Η γυναίκα-μηχανή του περασμένου
αιώνα, η γυναίκα-τέρας, ξαναχτυπά, μόνο που τώρα είναι άψογη σε
φόρμα. Μόλις κόπηκε από το «λατομείο», που θα ’λεγε κι ο Σεφέρης, ή
καλύτερα, για να μιλήσουμε με τη μοντέρνα τεχνολογία, που είναι όμως
και παλιά, μόλις βγήκε από τα εργαστήρια του σύγχρονου δρα
Φρανκενστάιν, προγραμματισμένη, ερωτική και τρυφερή, αρσενική και
θηλυκή, παραπλανητική και αποπλανητική, απανθρωπισμένη, τέλεια
μηχανή.
Ποιες είναι οι αιτίες αυτών των μεταμορφώσεων; Ποια ιδεολογικά
ρεύματα κανονίζουν την εμφάνιση της γυναίκας και ποιες κοινωνικές
συμβάσεις επιβάλλουν αυτές τις μεταμορφώσεις;
Ξέρουμε ότι η φιλοσοφία είναι στενά συνδεδεμένη με την πολιτική και η
πολιτική με τη ζωή. Ανάλογα επομένως με τα επικρατούντα, κατά
καιρούς, ρεύματα διαμορφώνονται και τα κοινωνικά δεδομένα μέσα στα
οποία ωριμάζουν οι αλλαγές. Η ιστορία δείχνει ότι όπου τα καθεστώτα
ήταν πραγματικά ελεύθερα, από τα αρχαία χρόνια, η ζωή ήταν επίσης
άνετη και η παρουσία της γυναίκας δυναμική. Στη μινωική Κρήτη π.χ. η
γυναίκα χαίρει εκτιμήσεως και σεβασμού. Στην Αθήνα, όμως, αν και το
πολίτευμα είναι δημοκρατικό (ας σημειωθεί: μόνο για άντρες
Αθηναίους), η θέση της γυναίκας είναι περιορισμένη στα του οίκου. Η
παρέκκλιση από τον κανόνα σχολιάζεται, όπως φαίνεται στις κωμωδίες
του Αριστοφάνη. Στα ρωμαϊκά χρόνια η γυναίκα συμμετέχει στην
πολιτική, ανεπίσημα βεβαίως, αλλά αισθητά. Τα παραδείγματα μάλιστα
γυναικών με έντονη παρουσία και δυναμική παρασκηνιακή, δολοφονική
δράση, σαν της Αγριππίνας, της Μεσσαλίνας και άλλων, είναι πολλά.
Και στην Ελλάδα τι γίνεται;
Στα νεότερα χρόνια, στην Ελλάδα, στα νησιά του Ιονίου, με τον ξεπεσμό
της παλιάς αριστοκρατικής ή αστικής τάξης και την ενεργοποίηση των
14. 13
κατώτερων στρωμάτων, η γυναίκα του λαού, εμπνεόμενη και
καθοδηγούμενη από τα σοσιαλιστικά ιδανικά, βγαίνει στη ζωή για να
διεκδικήσει τα δικαιώματά της, όχι κάτω από τη σημαία ενός θολού και
αχαλίνωτου φεμινισμού, αλλά ενός ανθρωπισμού και μιας, χωρίς φύλο
και κοινωνική τάξη, αξιοπρέπειας. Τέτοιο παράδειγμα ανθρώπινης
γυναικείας αξιοπρέπειας μας δίνει η Κοντέσσα Βαλέραινα του Γρηγορίου
Ξενόπουλου, η οποία προτιμάει να πεθάνει και να κρατήσει το μυστικό
της, παρά να εξαγοραστεί με λίγα χρυσά από τους εμπόρους της
ανερχόμενης, χωρίς ηθικές αξίες, αστικής τάξης. Το παράδειγμα
διευρύνεται στην Κέρκυρα, στις αρχές του περασμένου αιώνα,
ενσαρκωμένο στο πρόσωπο της Ρήνης, ηρωίδας του Κωνσταντίνου
Θεοτόκη στο έργο του Η τιμή και το χρήμα. Στο ίδιο έργο σημαντική είναι
η παρουσία της μάνας, της Σιόρας Επιστήμης, η οποία, αν και
παραδοσιακότερη, ασχολείται με αντρικό επάγγελμα, κάνει εμπόριο,
συνεργάζεται με λαθρέμπορους και διοικεί τα του οίκου της με στιβαρό
χέρι.
Το έργο με μεγάλη επιτυχία μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από την
Τώνια Μαρκετάκη με τον τίτλο Η τιμή της αγάπης. Κι ενώ η Ρήνη
επαναστατεί σε μάνα και κοινωνικές επιταγές για να παραδοθεί στον
αγαπημένο της άνευ όρων, κι εδώ είναι η αχίλλειος πτέρνα της και το
κλειδί στην ερμηνεία του χαρακτήρα της, όταν θα την απογοητεύσει,
κόντρα σε κάθε αναμενόμενο, θα αρνηθεί τον προδότη εραστή και θα
αναλάβει την ευθύνη του αποτολμήματός της. Την ίδια ώρα, στα νότια
του ίδιου πελάγου, στον κλειστό, παραδοσιακό, πατριαρχικό και ηθικά
διαβρωμένο κόσμο της Ζακύνθου, μια ηρωίδα του Ξενόπουλου, η Στέλλα
Βιολάντη, παραμένει αθεράπευτα ρομαντική και αναποτελεσματικά
πιστή στον έρωτά της. Ο καιροσκόπος εραστής θα την προδώσει. Εκείνη
θα πεθάνει πιστή στο όνειρο που εκείνος της ενέπνευσε, κόντρα στον
αυταρχικό αλλά, όπως φάνηκε, οξυδερκή πατέρα της.
Θύμα του πατέρα κινδυνεύει να γίνει και η ηρωίδα του Αντωνίου Μάτεση
(Ο βασιλικός), η οποία εύκολα παραδίδει τα κάστρα της στον αγαπημένο
της, ο tempora o mores. Ο πατέρας δεν διστάζει να θυσιάσει την κόρη, η
15. 14
νέα γενιά όμως, ο αδελφός και ο αγαπημένος της, θα αλλάξουν τα
δεδομένα. Την Ανιέζα (Ξενόπουλος) όμως δεν θα την συγχωρήσει ποτέ ο
παππούς της, ο οποίος ζηλότυπα την έκρυβε από τον κόσμο. Η ιδέα του
έργου μοιάζει σαν κωμική παραλλαγή του Κουρέα της Σεβίλλης.
Συγγενεύει επίσης με τον Μάριο του Μαρσέλ Πανιόλ. Η νέα κοπέλα θα
επαναστατήσει, θα εγκαταλείψει η μία τον παππού και η άλλη τον γέρο
σύζυγο, και θα φύγει με τον νεαρό που αγάπησε, όχι βέβαια χωρίς
κόστος.
Οι καιροί είναι ακόμα πολύ δύσκολοι για να αλλάξουν οι κανόνες. Θα
τρέξει πολύ νερό στο αυλάκι για να φτάσουμε στη δεκαετία του ’50, όπου
θα συναντήσουμε μια άλλη Στέλλα, τη Στέλλα του Κακογιάννη, που
επιθυμώντας να καθορίσει εκείνη την προσωπική της ζωή κοντράρεται με
τον άνθρωπο που αγαπά και χάνει τη ζωή της. Ερωτευμένη, ναι,
ανδροκρατούμενη, όχι. Αν και η Στέλλα είναι δημιούργημα του Ιάκωβου
Καμπανέλλη, «Η γυναίκα με τα κόκκινα γάντια», η συγγένειά της με
την Κάρμεν του Προσπέρ Μεριμέ και την όπερα του Bizet, είναι
εμφανέστατη. Η Κάρμεν και η Στέλλα έχουν την ίδια ιδιοσυγκρασία και
δε διστάζουν να θυσιάσουν τη ζωή τους για την ελευθερία τους, για την
ερωτική ελευθερία τους. Η περίπτωση Κάρμεν-Στέλλα δείχνει ότι μπορεί
οι γυναίκες να περιφρονούν τους κοινωνικούς κανόνες και να μην
εμποδίζονται από εξωγενείς παράγοντες, εμποδίζονται όμως από
ενδογενείς. Η ελευθερία εναλλαγής ερωτικών συντρόφων π.χ. μπορεί να
θεωρείται δικαίωμα της ενδιαφερόμενης, όταν όμως αγαπήσει αληθινά ή
αγαπηθεί αληθινά ο νόμος είναι αμείλικτος. Η απιστία τιμωρείται με
θάνατο.
Εν κατακλείδι. Η τέχνη εξωραΐζει, μεταμορφώνει, συμμορφώνει ή
παραμορφώνει τα πρόσωπα της γυναίκας ανάλογα με τις εποχές, τις
μόδες, τις ιδεολογίες, το κοινωνικό στάτους. Πίσω όμως από αυτά τα
πρόσωπα υπάρχει μόνο ένα πρόσωπο. Η γυναίκα είναι το αιώνιον θήλυ,
ο άνθρωπος, που ζει, αναπτύσσεται, αλλάζει τροφοδοτώντας την
ιδιοτροπία του καλλιτέχνη, ανάλογα με τις μόδες και τις εποχές.
16. 15
Ποια είναι η σύγχρονη
γυναίκα στην Ελλάδα
του 2020
Η έρευνα αναδεικνύει πως ακόμη υπάρχουν στερεοτυπικές απόψεις για
τον διαχωρισμό άνδρα - γυναίκας, αλλά και καθημερινά παραδείγματα
που τον ενισχύουν.
Πριν από 25 χρόνια, σε ειδική διάσκεψη του ΟΗΕ για τις Γυναίκες, τα
189 από τα 193 κράτη - μέλη του ΟΗΕ συμφώνησαν να προχωρήσουν
σε συγκεκριμένες ενέργειες όσον αφορά την εξάλειψη της ανισότητας
λόγω φύλου, σε κάθε τομέα της κοινωνικής, οικονομικής, εργασιακής,
πολιτικής ζωής. Ελάχιστες από αυτές, 25 χρόνια μετά, εν έτη 2020,
μπορούν να υπερασπιστούν πως πράγματι έλαβαν κάποια μέτρα προς
αυτή την κατεύθυνση.
Σε περισσότερα από τα μισά κράτη του ΟΗΕ απαγορεύεται η γυναίκα να
κάνει συγκεκριμένα επαγγέλματα, ούτε τα μισά δεν έχουν
ποινικοποιήσει τον ακρωτηριασμό γεννητικών γυναικείων οργάνων,
ελάχιστα καταδικάζουν τον βιασμό εντός γάμου, στις ΗΠΑ οι παιδικοί
γάμοι είναι ακόμη νόμιμοι!
Στην Ελλάδα, την ίδια μέρα που επελέγη για πρώτη φορά γυναίκα για
την Προεδρία της Δημοκρατίας, μάθαμε από τον πρωθυπουργό ότι η
λέξη «πολίτης» είναι γένους αρσενικού. Λίγους μήνες πριν, τέλη
Νοεμβρίου 2019, η ελληνική Βουλή καταψήφισε την αναθεώρηση του
άρθρου 5 παρ. 2 του Συντάγματος για την απαγόρευση των διακρίσεων,
συγκεκριμένα την τροπολογία που προέβλεπε τη ρητή προσθήκη της
απαγόρευσης διακρίσεων και βάσει σεξουαλικού προσανατολισμού,
ταυτότητας και χαρακτηριστικών φύλου (170 βουλευτές ψήφισαν κατά
της τροποποίησης, 120 υπέρ ενώ 7 δήλωσαν «παρών»).
Παρόλο που δεκάδες οργανώσεις, δίκτυα και κινήματα γυναικεία, υπέρ
της ισότητας και των μη διακρίσεων, έχουν προτάξει το γυναικείο ζήτημα
στην ορθή του βάση και διεκδικούν ίδια δικαιώματα με διαρκή αγώνα
(κινηματικό, υποστηρικτικό και ενημερωτικό), μοιάζει να απέχουμε
αρκετά ακόμη από τον επιθυμητό στόχο.
Τα ευρήματα
Σε ότι αφορά τα ευρήματα, το επιχείρημα ότι ο άνδρας είναι ο
υπεύθυνος για τη συντήρηση της οικογένειας δεν γίνεται δεκτό ως άποψη
από την πλειονότητα των γυναικών που απάντησαν. Επίσης, η άποψη ότι
«οι γυναίκες είναι εκ φύσεως καλύτερες στην ανατροφή των παιδιών από
τους άνδρες» φαίνεται να υπερέχει, αλλά ελάχιστα, ως άποψη από το ότι
«κάτι τέτοιο δεν ισχύει».
17. 16
Οι περισσότερες γυναίκες απάντησαν πως διαφωνούν (σίγουρα ή μάλλον)
στο ότι οι άνδρες είναι εκ φύσεως «κυνηγοί» και πρέπει αυτοί να κάνουν
την πρώτη κίνηση στις προσωπικές γνωριμίες. Η πλειοψηφία διαφωνεί
πως από τη φύση τους οι άνδρες είναι πολυγαμικοί και οι γυναίκες
μονογαμικές, ωστόσο υπάρχει και ένα ποσοστό γυναικών που απάντησαν
πως «μάλλον διαφωνούν»!
Η έρευνα για τη θέση της γυναίκας αναδεικνύει πως ακόμη υπάρχουν
στερεοτυπικές απόψεις για τον διαχωρισμό άνδρα - γυναίκας (π.χ. το
55% συμμερίζεται την άποψη ότι «οι γυναίκες είναι εκ φύσεως καλύτερες
από τους άνδρες στην ανατροφή των παιδιών»), αλλά και πως ακόμη
υπάρχουν καθημερινά παραδείγματα που ενισχύουν αυτόν τον
διαχωρισμό (π.χ. το 52% των γυναικών απάντησε ότι «για μια εργασιακή
θέση που διεκδικείται από κοινού από έναν άνδρα και μια γυναίκα με τα
ίδια ακριβώς προσόντα, ο άνδρας είναι πιο πιθανό να προσληφθεί»).
Αν και οι περισσότερες έχουν απαντήσει πως, για να θεωρήσουν μια
γυναίκα «επιτυχημένη» στη ζωή της, σημαντικότερο είναι το να «έχει
αποκτήσει υψηλού επιπέδου μόρφωση», τα ποσοστά μεταξύ του «να έχει
μία καλοπληρωμένη εργασία» και στο «να έχει κάνει μια όμορφη
οικογένεια» είναι πολύ κοντά (55% το πρώτο, 46% το δεύτερο).
Ενώ οι απαντήσεις στο αν μια γυναίκα φέρει περισσότερες πιθανότητες
από έναν άνδρα να προσληφθεί σε μια θέση (που έχουν και οι δύο τα
ίδια προσόντα) είναι μόλις στο 4%, το αντίθετο φτάνει στο 52%.
Έχουν περάσει σαράντα τρία χρόνια από την ιστορική απόφαση της
Γενικής Συνέλευσης του ΟΗΕ να θεσπίσει την Παγκόσμια Ημέρα της
Γυναίκας και περισσότερο από ένας αιώνας αγώνων και διεκδικήσεων για
τα προβλήματα και τα δικαιώματα της γυναίκας.
Από τις σουφραζέτες του Ηνωμένου Βασιλείου τον 19ο αιώνα έως και τις
πρώτες προσπάθειες για καθιέρωση της Ημέρας της Γυναίκας από το
γυναικείο τμήμα της 2ης Διεθνούς το 1910, το γυναικείο κίνημα πέτυχε
την οριστική καθιέρωση της 8ης Μαρτίου για πρώτη φορά το 1914 ως
ημέρα γιορτής και διεκδίκησης. Με αιχμή του δόρατος το φεμινιστικό
κίνημα της δεκαετίας του ‘60, το ενδιαφέρον για την ανάδειξη του
γυναικείου ζητήματος αναζωπυρώθηκε, έχοντας επιτύχει πολύ
σημαντικούς στόχους στον δρόμο προς την ισότητα των δύο φύλων σε
κάθε μορφή οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής ζωής.
Εντούτοις, και ενώ έχουν συντελεστεί πολύ σημαντικά βήματα τις
τελευταίες δεκαετίες, ο δρόμος για την κατάκτηση της ουσιαστικής
ισότητας μοιάζει ακόμα αρκετά μακρύς.
Για παράδειγμα, παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες παρουσιάζουν
εξαιρετικά καλύτερες εκπαιδευτικές επιδόσεις σε σχέση με το παρελθόν,
18. 17
το χάσμα μεταξύ των δύο φύλων αυξάνεται, καθώς η οικονομική κρίση
σε χώρες όπως η Ελλάδα εξέθεσε με εντονότερο τρόπο τις γυναίκες στον
κίνδυνο της φτώχειας, ενώ έριξε εκ νέου το βάρος της οικιακής εργασίας
και της παροχής φροντίδας στις τελευταίες. Παράλληλα, η γενικότερη
εικόνα δεν μοιάζει ευοίωνη, καθώς παρατηρείται στασιμότητα στην
καταπολέμηση ανισοτήτων που σχετίζονται με την υποεκπροσώπηση των
γυναικών στα διάφορα κέντρα λήψης αποφάσεων.
Η σωματική, ψυχολογική και οικονομική βία έμφυλου χαρακτήρα
αποτελεί τον πυρήνα της έμφυλης ανισότητας, η οποία είναι μια ιστορικά
διαπιστωμένη ανισότητα μεταξύ ανδρών και γυναικών. Και είναι
περιστατικά όπως αυτό της δολοφονίας της Ελένης Τοπαλούδη που μας
θυμίζουν ότι η τοξική αρρενωπότητα που καλλιεργείται από τους
διάφορους μηχανισμούς κοινωνικοποίησης δύναται, υπό ορισμένες
συνθήκες, να αποβεί μοιραία ακόμα και για την ίδια την ανθρώπινη ζωή.
Οι άνδρες είναι εκ φύσεως κυνηγοί. Οι γυναίκες είναι εκ φύσεως πιο
αδύναμες, πιο υποτακτικές. Οι γυναίκες είναι εκ φύσεως αποδοτικότερες
στα οικιακά, ενώ οι άνδρες στην οικονομική συντήρηση της οικογένειας.
Οι παραπάνω στερεοτυπικές αντιλήψεις είναι λίγες μόνο από όσες
συνολικά υφίστανται στις μέρες μας μεταξύ μεγάλης μερίδας ανδρών και
γυναικών στην Ελλάδα του 2020.
Πώς όμως σκέφτεται η σύγχρονη γυναίκα το 2020; Τα στερεότυπα που
διαιωνίζουν την έμφυλη ανισότητα απηχούν ακόμα τις αντιλήψεις των
γυναικών στη χώρα μας; Σύμφωνα με τα ευρήματα πανελλαδικής
έρευνας που διεξήγαγε η εταιρεία Prorata σε δείγμα 1.320 γυναικών, το
55% συμμερίζεται την άποψη ότι «οι γυναίκες είναι εκ φύσεως καλύτερες
από τους άνδρες στην ανατροφή των παιδιών», ενώ το 39% ότι «οι άνδρες
είναι εκ φύσεως κυνηγοί και θα πρέπει να κάνουν την πρώτη κίνηση σε
μια προσωπική γνωριμία».
Παράλληλα, περίπου 4 στις 10 γυναίκες υποστήριξαν την άποψη ότι «η
φροντίδα» και η «ευαισθησία» αποτελούν εκ φύσεως χαρακτηριστικά μιας
γυναίκας. Στον αντίποδα, μόλις το 45% των γυναικών που συμμετείχαν
στην έρευνα απάντησαν ότι δεν υπάρχουν εκ φύσεως χαρακτηριστικά
που σχετίζονται με το γυναικείο φύλο. Τέλος, σε σχέση με τις
διαιωνιζόμενες έμφυλες διακρίσεις στον τομέα της απασχόλησης, το 52%
των γυναικών απάντησε ότι «για μια εργασιακή θέση που διεκδικείται
από κοινού από έναν άντρα και μια γυναίκα με τα ίδια ακριβώς
προσόντα, ο άνδρας είναι πιο πιθανό να προσληφθεί».
Τα ευρήματα ωστόσο δεν εκπλήσσουν, καθώς οι κοινωνικά
κατασκευασμένες ταυτότητες που συνοδεύονται από μια σειρά
στερεοτυπικών χαρακτηριστικών και ιδιοτήτων δεν απαλείφονται από τη
μια στιγμή στην άλλη, ακόμα και αν σύμφωνα με τα ευρήματα της
έρευνας, το 62% των γυναικών θεωρεί ότι η εκλογή της κ.
19. 18
Σακελλαροπούλου στην Προεδρία της Δημοκρατίας αναβαθμίζει τον
ρόλο της γυναίκας στην Ελλάδα.
Υπό αυτή την έννοια, οι μάχες που έδωσαν οι σουφραζέτες για
κατοχύρωση του δικαιώματος της ψήφου για τις γυναίκες και η 8η του
Μάρτη παραμένουν ζωντανές όσο ανθούν σύγχρονα κινήματα
διεκδίκησης κατά της έμφυλης βίας παγκοσμίως, από τη Χιλή και την
Ιρλανδία έως και το διαδικτυακό #metoo. Γιατί τελικά, σε μια εποχή
όπου όλα αμφισβητούνται, η μάχη για την άρση των έμφυλων
διακρίσεων παραμένει πραγματικά επίκαιρη.
20. 19
Η γυναίκα και το φεμινιστικό
κίνημα
Ο φεμινισμός είναι ένα κοινωνικό και πολιτισμικό κίνημα, το οποίο
συνδέθηκε με τη χειραφέτηση της γυναίκας και την απαλλαγή της από
την κοινωνική καταπίεση και την εκμετάλλευση. Ο φεμινιστικός
ακτιβισμός εδώ και έναν αιώνα μάχεται για θέματα, όπως είναι το
δικαίωμα αυτοδιάθεσης του σώματος της γυναίκας (δηλαδή της
σεξουαλικής απελευθέρωσης από τα ταμπού της κοινωνίας), η ενδο-
οικογενειακή βία, οι άδειες και τα επιδόματα μητρότητας, η διεκδίκηση
ίσων μισθών για την ίδια εργασία, η σεξουαλική παρενόχληση στην
εργασία, οι κοινωνικές διακρίσεις των δύο φύλων, τα στερεότυπα και η
σεξουαλική βία, κυρίως από την πλευρά των ανδρών. Προκειμένου,
λοιπόν, να κατανοήσουμε τη σημασία του φεμινιστικού κινήματος,
πρέπει να το συνδέσουμε με ορισμένα άλλα φιλοσοφικά και κοινωνικά
κινήματα, τα οποία δημιούργησαν το ιδεολογικό υπόβαθρο και τις
συνθήκες, προκειμένου να αναπτυχθεί το φεμινιστικό κίνημα (ή τα
φεμινιστικά κινήματα).
Οι απαρχές του φεμινιστικού κινήματος ανάγονται στο κίνημα του
Διαφωτισμού (17ος και 18ος αιώνας}, οπότε για πρώτη φορά ανοίγεται ο
δρόμος για τη χειραφέτηση του ανθρώπου, από τις δεισιδαιμονίες και
τις προκαταλήψεις του Μεσαίωνα. Για πρώτη φορά η επιστήμη
αμφισβητεί το θεολογικό δόγμα της δημιουργίας του κόσμου και την εξ’
αποκαλύψεως αλήθεια. Με τον Διαφωτισμό ανοίγεται ο δρόμος για την
επιστημονική θεμελίωση και την ορθολογική ανάλυση του κόσμου. Επί
της ουσίας, τα φεμινιστικά κινήματα εξαπλώνονται, κυρίως, στον
λεγόμενο "δυτικό κόσμο" κατά το τέλος του 19ου και τις αρχές του 20ου
αιώνα και διεκδικούν, πλέον, δυναμικά την ισότιμη συμμετοχή της
γυναίκας στην κοινωνική και πολιτική ζωή. Μέχρι τις αρχές του 20ου
αιώνα η γυναίκα (δηλαδή ο μισός πληθυσμός του πλανήτη), δεν είχε το
πολιτικό δικαίωμα της ψήφου και της συμμετοχής της στα πολιτικά
21. 20
αξιώματα. Για πρώτη φορά στην Αγγλία η γυναίκα (με τις λεγόμενες
σουφραζέτες), αποκτά το δικαίωμα ψήφου στο τέλος του 19ου αιώνα, ενώ
στην Ελλάδα η γυναίκα αποκτά το δικαίωμα ψήφου το 1952.
Η πρώτη γυναίκα που εκλέγεται στο ελληνικό κοινοβούλιο τον Ιανουάριο
του 1953 είναι η Ελένη Σκούρα με το κόμμα του "Ελληνικού
Συναγερμού". Εξήντα πέντε χρόνια μετά, το ελληνικό κοινοβούλιο έχει,
για πρώτη φορά, μία σχετικά αναλογική αντιπροσώπευση του γυναικείου
φύλου. Στις τελευταίες εκλογές εκλέχτηκαν στο ελληνικό κοινοβούλιο 63
γυναίκες, δηλαδή ποσοστό 23,3%. Αυτό αποτελεί μία κατάκτηση της
γυναίκας στη συμμετοχή της στην κοινωνική και πολιτική ζωή του
τόπου, στη δημόσια διοίκηση και στους χώρους της εργασίας. Μετά από
τις ολέθριες συνέπειες του πρώτου και δευτέρου παγκοσμίου πολέμου
και, κυρίως, μετά από την εξέγερση του Μάη του 1968, τα φεμινιστικά
κινήματα τόσο στην Αμερική όσο και στην Ευρώπη συνδέθηκαν με το
φιλοσοφικό ρεύμα του υπαρξισμού και το κίνημα του μετα-
μοντερνισμού. Ο υπαρξισμός, ως φιλοσοφικό ρεύμα, επικράτησε κατά
τον 20ο αιώνα, με κύριους εκφραστές τους Γάλλους φιλοσόφους Gabriel
Marcel, εκπρόσωπο του θεϊστικού υπαρξισμού και τον Jean-Paul
Sartre, εκπρόσωπο του αθεϊστικού υπαρξισμού.
Ο υπαρξισμός αμφισβήτησε μία δεδομένη "ουσία" στον άνθρωπο και
ανέδειξε ως πρωταρχική "κινούσα αρχή" την ανθρώπινη "ύπαρξη". Ο
άνθρωπος είναι, πλέον, η αιτία του εαυτού του και κανείς άλλος. Στο
πλαίσιο της φιλοσοφικής ανάλυσης του αθεϊστικού υπαρξισμού, ο Θεός
για πρώτη φορά κηρύσσεται έκπτωτος από τον θρόνο του. Σημαντικό
ρόλο προς την κατεύθυνση αυτή έπαιξε και η φιλοσοφία του ιστορικού
υλισμού των Marx και Engels, για την απελευθέρωση του ανθρώπου
από την αλλοτρίωση και την εκμετάλλευση της εργασίας. Και μολονότι τα
δύο αυτά φιλοσοφικά ρεύματα, του υπαρξισμού και του ιστορικού
υλισμού, ξεκινούν από διαφορετικές αφετηρίες, ωστόσο συνέβαλαν
ουσιαστικά στη δημιουργία των όρων για την απελευθέρωση του
ανθρώπου, και φυσικά και της γυναίκας, από τη δουλεία και την
εκμετάλλευση.
22. 21
Το ευρύτερο πλαίσιο αναφοράς της φιλοσοφίας του υπαρξισμού είναι η
άρνησή του στην ίδια την φιλοσοφία ως αντικειμενική και θεωρητική
επιστήμη και η γενική θεώρηση, ότι η φιλοσοφία είναι αναπόδραστα
συνδεδεμένη με την ανθρώπινη "ύπαρξη". Στον υπαρξισμό, η
"ύπαρξη" προηγείται της "ουσίας" του ανθρώπου. Δεν υπάρχει μία
ιδιαίτερη "ουσία" του ανθρώπου, όπως μαύρος, άσπρος, κίτρινος,
αρσενικός, θηλυκός και τα λοιπά, δεδομένου ότι τα χαρακτηριστικά
αυτά ο άνθρωπος δεν τα επιλέγει. Η "ύπαρξη" αποτελεί την ιδιαιτερότητα
κάθε μεμονωμένου ανθρώπου, δεν αποτελείται από στατικές έμφυτες
ιδιότητες και χαρακτήρες και διαμορφώνεται, συνεχώς, μέσα από την
προσωπική του δράση. Με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος είναι ο μόνος
υπεύθυνος, για τη διαμόρφωση της ζωής του και του συστήματος αξιών
που αυτός επιλέγει.
Αυτή είναι και η απόλυτη ελευθερία του ανθρώπου. Ο άνθρωπος οφείλει
ο ίδιος να δημιουργεί τους κανόνες και τις προϋποθέσεις της ζωής του
και να αναλαμβάνει την προσωπική ευθύνη για τις πράξεις του. Με την
έννοια αυτή, ο άνθρωπος "είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος"
(Sartre) και δεν μπορεί να παραιτηθεί από την ελευθερία του, ως την
μοναδική πηγή και αιτία του αυτο-καθορισμού του. Σύμφωνα με την
φιλοσοφία του υπαρξισμού, ο άνθρωπος πετάχτηκε στον κόσμο τυχαία
και, συνεπώς, είναι ο ίδιος υπεύθυνος να διαμορφώσει τις συνθήκες της
ύπαρξής του. Ο Sartre, υπερβαίνοντας την "κατηγορική προσταγή" του
Kant, διατυπώνει τον υπαρξιακό κανόνα "πράξε όπως θα ήθελες να
πράττει όλη η ανθρωπότητα". Αργότερα, κατά τη δεύτερη περίοδο της
φιλοσοφικής του σκέψης, ο Sartre, επηρεασμένος από τον μαρξισμό
(μαζί με τη σύντροφό του την Simone de Beauvoir και "Το δεύτερο
φύλο"), επιχειρεί να χρεώσει την ελευθερία στο προλεταριακό κίνημα
και στον αγώνα για την "αταξική" κοινωνία.
Ένα άλλο κίνημα που συνδέθηκε με τον φεμινισμό, είναι το κίνημα του
μετα-μοντερνισμού. Το μετα-μοντέρνο είναι η ακραία έκφραση ή και η
άρνηση του μοντέρνου. Ο μετα-μοντερνισμός αποτελεί αισθητική,
λογοτεχνική και πολιτική φιλοσοφία. Κάνει την εμφάνισή του αμέσως
23. 22
μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο (κυρίως δε μετά την εξέγερση του
Μάη του 1968) και βρίσκει εφαρμογές στην αρχιτεκτονική, στη
λογοτεχνία, στη μουσική και σε διάφορες άλλες μορφές της τέχνης.
Σύμφωνα με τους θεωρητικούς του μετα-μοντερνισμού, δεν υπάρχουν
σταθερές αρχές και αξίες, πάνω στις οποίες να βασίζεται η τέχνη.
Υπάρχει μία πολλαπλότητα μορφών, οι οποίες κάθε φορά μπορούν να
εκφραστούν μέσα από το ίδιο το έργο τέχνης, σύμφωνα με τις
προσωπικές αντιλήψεις και τις επιλογές του δημιουργού. Ο μετα-
μοντερνισμός αναφέρεται, συχνά, σε μία πνευματική ή πολιτισμική
δημιουργία, η οποία χαρακτηρίζεται από έλλειψη μιας συγκεκριμένης
δομής και ιεραρχίας.
Τόσο ο υπαρξισμός, όσο και ο μετα-μοντερνισμός κατηγορήθηκαν για
τον ακραίο σχετικισμό των ιδεών και των αξιών και την απόρριψη της
αντικειμενικότητας στην επιστημονική μέθοδο. Η
"αλήθεια" παρουσιάζεται, συχνά, ως ένα κοινωνικό κατασκεύασμα, όπως
και η θρησκευτική πίστη, και, με την έννοια αυτή, ο άνθρωπος χάνει τις
παραδοσιακές βεβαιότητες και αξίες προσανατολισμού στον κόσμο. Το
ζήτημα της σχετικότητας των μορφών και των αξιών θέτει σε
αμφισβήτηση ολόκληρο το οικοδόμημα της μέχρι σήμερα αντικειμενικής
ύπαρξης του κόσμου και, με την έννοια αυτή, ενισχύεται η αμφιβολία
και η αγωνία του ανθρώπου για την ίδια την υπαρξιακή του κατάσταση.
Η "αλήθεια" είναι κρυμμένη στην πολλαπλότητα των μορφών και
αποκαλύπτεται στον βαθμό που μετουσιώνεται σε προσωπική απόλαυση
του καταναλωτή. Έτσι, το κίνημα του μετα-μοντερνισμού συνδέθηκε με
τις νέες μορφές της οικονομίας του "ύστερου καπιταλισμού" και της
ελεύθερης οικονομίας της αγοράς. Ο καθένας τώρα μπορεί να
καταναλώνει τις "μορφές" και τις "αλήθειες" που με τα δικά του κριτήρια
επιλέγει.
Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο αναφοράς, το φεμινιστικό κίνημα, παρά τις
διασπαστικές του τάσεις (πολλαπλότητα των μορφών), έχει ξεδιπλώσει
όλες τις ακτιβιστικές του ενέργειες και προσπάθειες και έχει καταγράψει
σημαντικές νίκες, στο επίπεδο της κοινωνικής απελευθέρωσης της
24. 23
γυναίκας από την καταπίεση τόσο του συστήματος, όσο και από την
πατριαρχική κηδεμονία των ανδρών. Ωστόσο, υπάρχουν ακόμη και
σήμερα πολλές μουσουλμανικές χώρες, ιδιαίτερα στην Αφρική και στην
Ασία, όπου η χειραφέτηση της γυναίκας εξακολουθεί να αποτελεί ένα
ζητούμενο, ανεξάρτητα πώς η ίδια αισθάνεται. Η γυναίκα εξακολουθεί
να αντιμετωπίζεται ως σεξουαλικό αντικείμενο και ως φτηνό εργατικό
δυναμικό. Συνεπώς, τα φεμινιστικά κινήματα έχουν πολλή δουλειά
ακόμη να κάνουν, προς την κατεύθυνση της πλήρους απελευθέρωσης
της γυναίκας από την κοινωνική καταπίεση και εκμετάλλευση και την
ουσιαστική ισότητα μεταξύ των δύο φύλων, ως προς τα κοινωνικά
δικαιώματα.
* Ο κ. Δημήτρης Τσαρδάκης, είναι διδάκτωρ φιλοσοφίας του πανεπιστημίου
της Φρανκφούρτης και ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου Πατρών.
25. 24
ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΤΙΣ
ΓΥΝΑΙΚΕΣ
Η ισότητα µεταξύ γυναικών και ανδρών αποτελεί θεµελιώδη αξία της
Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ανάγεται στη Συνθήκη της Ρώµης του 1957, στην
οποία κατοχυρώθηκε η αρχή της ισότητας αµοιβής για όµοια εργασία.
Έκτοτε η ΕΕ συνεχίζει να καταπολεµά τις διακρίσεις λόγω φύλου, µε
αποτέλεσµα σήµερα η Ευρώπη να συγκαταλέγεται στις περιοχές µε τη
µεγαλύτερη ασφάλεια και την πιο δίκαιη αντιµετώπιση για τις γυναίκες
στον κόσµο.
Ωστόσο, ο αγώνας για τα δικαιώµατα των γυναικών και η προστασία των
δικαιωµάτων αυτών εξακολουθούν να αποτελούν αναγκαιότητα. Παρόλο
που οι γυναίκες στην Ευρώπη θα πρέπει να απολαµβάνουν ισότητα,
αυτεξουσιότητα και ασφάλεια, για υπερβολικά µεγάλο αριθµό γυναικών
τα δικαιώµατα αυτά δεν αποτελούν ακόµα πραγµατικότητα. Οι
στατιστικές δείχνουν ότι οι γυναίκες υποεκπροσωπούνται σε θέσεις
λήψης αποφάσεων στην πολιτική και στις επιχειρήσεις, και η αµοιβή
τους εξακολουθεί να είναι κατά 16 % χαµηλότερη από την αµοιβή των
ανδρών στην ΕΕ. Η βία και η παρενόχληση µε βάση το φύλο
παραµένουν ευρέως διαδεδοµένα φαινόµενα.
ΤΙ ΚΑΝΕΙ Η ΕΕ
Στόχος της ΕΕ είναι να εξασφαλίσει στις γυναίκες τις ίδιες ευκαιρίες µε
τους άνδρες στον χώρο εργασίας, όπως ίση αµοιβή, και να διευκολύνει
τόσο τους άνδρες όσο και τις γυναίκες στην επίτευξη καλύτερης
ισορροπίας µεταξύ του επαγγέλµατος και των άλλων τοµέων της ζωής
τους. Άλλη σηµαντική προτεραιότητα είναι ο τερµατισµός της βίας κατά
26. 25
των γυναικών και των κοριτσιών και η προαγωγή της ισότητας των φύλων
στην ΕΕ και σε ολόκληρο τον κόσµο. Επίσης, η ΕΕ προάγει την ισότητα
µεταξύ ανδρών και γυναικών σε θέσεις λήψης αποφάσεων. Οι ενέργειες
της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε όλους αυτούς τους τοµείς βασίζονται στη
στρατηγική δέσµευση για την ισότητα των φύλων 2016-2019 που έχει
εκπονήσει.
ΕΥΚΑΙΡΙΕΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΜΟΙΒΗ
Πολλές γυναίκες δεν έχουν εξασφαλίσει ακόµα πλήρη οικονοµική
ανεξαρτησία. Τα εµπόδια στην πρόσβαση στην αγορά εργασίας που
πολλές γυναίκες αντιµετωπίζουν και οι ευθύνες φροντίδας που
αναλαµβάνουν είναι κάποιοι από τους λόγους για τους οποίους συνήθως
εργάζονται λιγότερο από τους άνδρες και σε χειρότερα αµειβόµενους
κλάδους, διακόπτουν συχνότερα τη σταδιοδροµία τους και παίρνουν
προαγωγή λιγότερο συχνά και πιο δύσκολα. Ωστόσο, η ΕΕ έχει αναλάβει
τη δέσµευση να παράσχει στις γυναίκες ίσες ευκαιρίες στην απασχόληση
και ίση αµοιβή.
Το 2017 το 66,5 % των γυναικών ηλικίας 20 έως 64 ετών στην ΕΕ
εργαζόταν, ενώ το 2010 το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 62,1 %. Το ποσοστό
απασχόλησης των ανδρών ήταν 78 % το 2017 και 75,1 % το 2010.
Παρότι η αρχή της ίσης αµοιβής περιλαµβάνεται στις συνθήκες της ΕΕ
και στους κανόνες σχετικά µε την ισότητα των δύο φύλων στην αγορά
εργασίας, η διασφάλιση της ορθής εφαρµογής των κανόνων εξακολουθεί
να αποτελεί πρόβληµα στο σύνολο των κρατών µελών.
Το 2017 η ΕΕ παρουσίασε σχέδιο δράσης για τη γεφύρωση του
µισθολογικού χάσµατος µεταξύ γυναικών και ανδρών. Στο σχέδιο
εξετάζονται ζητήµατα όπως τα στερεότυπα και η ισορροπία µεταξύ
επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής, και ζητείται από τις κυβερνήσεις,
τους εργοδότες και τις συνδικαλιστικές οργανώσεις να αναλάβουν
δράσεις που θα διασφαλίζουν τον καθορισµό δίκαιης αµοιβής για τις
γυναίκες.
27. 26
ΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΑΓΩΓΗ
ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΤΩΝ ΦΥΛΩΝ ΚΑΙ ΤΗΣ
ΙΣΟΡΡΟΠΙΑΣ ΜΕΤΑΞΥ
ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ
ΖΩΗΣ
Η ισότητα των φύλων είναι ένα θέµα που δεν αφορά µόνο τις γυναίκες,
αλλά και τους άνδρες. Βρίσκεται στον πυρήνα του ευρωπαϊκού πυλώνα
κοινωνικών δικαιωµάτων, στόχος του οποίου είναι η ίση µεταχείριση και
οι ίσες ευκαιρίες µεταξύ γυναικών και ανδρών σε όλους τους τοµείς,
περιλαµβανοµένων της συµµετοχής στην αγορά εργασίας, των όρων
απασχόλησης και της εξέλιξης της σταδιοδροµίας.
Βάσει οδηγίας που υιοθέτησε η ΕΕ το 2014, οι µεγάλες εισηγµένες
εταιρείες υποχρεούνται να δηµοσιεύουν πληροφορίες για τα διοικητικά
τους συµβούλια και κυρίως σε ό,τι αφορά την πολιτική τους στον τοµέα
της πολυµορφίας, π.χ. σχετικά µε την ηλικία, το φύλο ή το εκπαιδευτικό
και επαγγελµατικό ιστορικό των µελών τους.
Υπάρχουν όµως κι άλλα πράγµατα στη ζωή πέρα από την εργασία και τα
χρήµατα. Η εξισορρόπηση της εργασίας και της εξασφάλισης των προς το
ζην, από τη µια, και της προσωπικής και οικογενειακής σφαίρας, από
την άλλη, αποτελεί σηµαντικό ζητούµενο τόσο για τις γυναίκες, όσο και
για τους άνδρες.
Η πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ισορροπία µεταξύ
επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής προωθεί την αρχή της ίσης
µεταχείρισης που κατοχυρώνει ο πυλώνας και εισάγει νέα δικαιώµατα —
ή ενισχύει υφιστάµενα— σε επίπεδο ΕΕ, ώστε να διευκολυνθεί η
εξισορρόπηση στον επιµερισµό των ευθυνών φροντίδας µεταξύ γυναικών
και ανδρών και, µε τον τρόπο αυτό, να ενισχυθεί η απασχόληση των
γυναικών. Οι παραπάνω ρυθµίσεις αφορούν την άδεια πατρότητας, τη
28. 27
γονική άδεια και την άδεια φροντίδας, καθώς και ευέλικτες συνθήκες
εργασίας για γονείς και άτοµα που έχουν την ευθύνη φροντίδας.
Η πρωτοβουλία περιέχει επίσης δέσµη µέτρων για τη στήριξη των κρατών
µελών όσον αφορά την προστασία από την απόλυση των εγκύων καθώς
και των ατόµων που κάνουν χρήση γονικής άδειας, τη βελτίωση της
παροχής υπηρεσιών φροντίδας και την άρση των οικονοµικών
αντικινήτρων για τα δεύτερα εργαζόµενα µέλη της οικογένειας.
Οι γυναίκες και οι άνδρες µπορεί να αντιµετωπίζουν διαφορετικά θέµατα
υγείας. Στόχος του τρίτου προγράµµατος της ΕΕ για την υγεία είναι η
διασφάλιση ισότητας σε ό,τι αφορά την καλή υγεία και την ποιοτική
περίθαλψη για όλους, ανεξαρτήτως φύλου.
ΜΕ ΠΟΙΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΒΟΗΘΑ Η ΕΕ
ΤΙΣ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΗΣ
ΕΡΓΑΣΙΑΣ
H EE λαµβάνει υπόψη στα διάφορα προγράµµατα και τις πολιτικές
δαπανών της τις ιδιαίτερες ανάγκες των γυναικών, και κάθε χρόνο το
Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο βοηθά εκατοµµύρια πολίτες που
αντιµετωπίζουν δυσκολίες να εξασφαλίσουν καλύτερες θέσεις εργασίας.
Στις ειδικές δράσεις που βοηθούν τις γυναίκες να βρουν µια θέση
εργασίας περιλαµβάνονται προγράµµατα µετεκπαίδευσης και βελτίωσης
δεξιοτήτων. Το Ταµείο βοηθά επίσης τις γυναίκες να επιστρέψουν στην
εργασία τους µετά από διακοπή της σταδιοδροµίας τους, για παράδειγµα
µέσω της παροχής ποιοτικής φροντίδας παιδιών και ατοµικής
καθοδήγησης, καθώς και µέσω της αύξησης της ευαισθητοποίησης των
εργοδοτών σχετικά µε τις δυσκολίες που αντιµετωπίζουν οι γυναίκες. Το
Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταµείο στηρίζει έργα στη χώρα σας. Οι πολλές
29. 28
πετυχηµένες πρωτοβουλίες του φέρνουν πραγµατική βελτίωση στις ζωές
των πολιτών.
Έργα που χρηµατοδοτούνται στις περιφέρειες της ΕΕ παρέχουν στις
γυναίκες νέες ευκαιρίες µέσω της πρόσβασης σε χρηµατοδότηση, της
εξατοµικευµένης στήριξης ή της παροχής συµβουλών για την έναρξη
επιχειρηµατικής δραστηριότητας. Μπορείτε να βρείτε προγράµµατα και
έργα στη χώρα ή την περιφέρειά σας.
Η πλατφόρµα WEgate είναι υπηρεσία µίας στάσης για γυναίκες που
ενδιαφέρονται για την ίδρυση ή την ανάπτυξη µιας επιχείρησης. Στην
πλατφόρµα παρέχονται πληροφορίες σε θέµατα κατάρτισης,
καθοδήγησης, παροχής συµβουλών και δικτύωσης. Μπορείτε επίσης να
µάθετε πώς µπορείτε να υποβάλετε αίτηση για δάνεια και επιχειρηµατικά
κεφάλαια µε την υποστήριξη της ΕΕ που θα σας δώσουν τη δυνατότητα
να ιδρύσετε ή να αναπτύξετε την επιχείρησή σας.
Επίσης, η ΕΕ λαµβάνει µέτρα για την ενίσχυση της συµµετοχής των
γυναικών στον ψηφιακό τοµέα µέσω της αµφισβήτησης των στερεοτύπων,
της προώθησης της εκπαίδευσης και κατάρτισης στις ψηφιακές
δεξιότητες και της ενθάρρυνσης της δραστηριοποίησης περισσότερων
γυναικών επιχειρηµατιών στον εν λόγω τοµέα. Το European Network for
Women in Digital δηµιουργήθηκε το 2018 ώστε κορίτσια και γυναίκες
που δραστηριοποιούνται στον ψηφιακό τοµέα να µπορούν να
δικτυώνονται και να συνεργάζονται ανταλλάσσοντας ιδέες και εµπειρίες
στο συγκεκριµένο πεδίο. Επίσης, περίπου 20 εταιρείες τεχνολογίας
έχουν αναλάβει τη δέσµευση να προσφέρουν εργασιακό περιβάλλον
χωρίς αποκλεισµούς και µε ισόρροπη εκπροσώπηση ανδρών και
γυναικών.
Η ΕΕ έχει αναλάβει επίσης τη δέσµευση να γεφυρώσει το χάσµα των
φύλων στην έρευνα και την καινοτοµία. Για παράδειγµα, το πρόγραµµα
«Ορίζοντας 2020» υποστηρίζει ερευνητικούς φορείς και πανεπιστήµια
στην εφαρµογή προγραµµάτων για την ισότητα των φύλων. Κάθε χρόνο το
30. 29
βραβείο καινοτόµων γυναικών της ΕΕ απονέµεται σε γυναίκες που όχι
µόνο αριστεύουν στην έρευνα και την καινοτοµία αλλά είναι και
επιτυχηµένες επιχειρηµατίες. Η ΕΕ αναλαµβάνει επίσης δράση για τη
βελτίωση της απασχόλησης των γυναικών σε τοµείς όπως οι µεταφορές.
ΕΞΑΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΚΑΤΑ ΤΩΝ ΓΥΝΑΙΚΩΝ
Όλοι έχουν δικαίωµα να ζουν χωρίς βία. Όµως η άσκηση βίας κατά
γυναικών και κοριτσιών βρίσκεται σε άνοδο ανά την υφήλιο. Σε πολλά
µέρη του κόσµου, η στάση απέναντι στα θύµατα εντείνει το πρόβληµα:
έρευνα του Ευρωβαρόµετρου του 2016 αποκάλυψε ότι η βία κατά των
γυναικών εξακολουθεί να είναι αποδεκτή και µάλιστα να θεωρείται
δικαιολογηµένη σε κάποιες χώρες της ΕΕ. Η πλειονότητα των θυµάτων
εµπορίας ανθρώπων που καταγράφονται στην ΕΕ είναι γυναίκες και
κορίτσια. Η νοµοθεσία κατά της εµπορίας στην ΕΕ γεννά υποχρεώσεις
για θέσπιση ειδικών ανά φύλο µέτρων και συνοδεύεται από µέτρα
πολιτικής και χρηµατοδοτικά προγράµµατα για τη στήριξη των κρατών
µελών.
Όλα τα κράτη µέλη της ΕΕ, καθώς και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση,
έχουν υπογράψει τη Σύµβαση του Συµβουλίου της Ευρώπης για την
πρόληψη και την καταπολέµηση της βίας κατά των γυναικών και της
ενδοοικογενειακής βίας (γνωστή και ως Σύµβαση της
Κωνσταντινούπολης). Η σύµβαση υποχρεώνει τα κράτη µέλη να
προλαµβάνουν και να ποινικοποιούν όλες τις µορφές βίας, να
προστατεύουν τα θύµατα και να προσάγουν τους δράστες ενώπιον της
δικαιοσύνης.
H εκστρατεία NON.NO.NEIN (Πες ΟΧΙ! Σταµατήστε τη βία κατά των
γυναικών) της ΕΕ ενθαρρύνει τόσο τους άνδρες, όσο και τις γυναίκες να
απορρίψουν τη βία κατά των γυναικών. Η ΕΕ χρηµατοδοτεί επίσης
σχέδια για την καταπολέµηση της βίας λόγω φύλου και τη στήριξη των
31. 30
θυµάτων της βίας στο πλαίσιο του προγράµµατος «Δικαιώµατα, Ισότητα
και Ιθαγένεια».
Σε παγκόσµιο επίπεδο, η ΕΕ και τα Ηνωµένα Έθνη δροµολόγησαν το
2017 την πρωτοβουλία Spotlight για την εξάλειψη κάθε µορφής βίας
κατά γυναικών και κοριτσιών. Η πρωτοβουλία ενισχύθηκε µε την
ανάληψη υποχρέωσης ύψους 500 εκατ. ευρώ από την ΕΕ.
ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΩΝ ΣΑΣ
Έχετε δικαιώµατα και, εάν θεωρείτε ότι παραβιάζονται, µπορείτε να
αναλάβετε δράση για την προάσπισή τους. Για περισσότερες
πληροφορίες σχετικά µε την απαγόρευση των διακρίσεων και την ίση
µεταχείριση στη χώρα σας µπορείτε να απευθύνεστε στο αρµόδιο εθνικό
µέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Φορέων Ισότητας, το οποίο συστάθηκε
για την προώθηση της ενιαίας εφαρµογής του δικαίου της ΕΕ στα
συγκεκριµένα πεδία.
Σε ετήσια βάση η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δηµοσιεύει εκτενή έκθεση
σχετικά µε την κατάσταση στην Ευρώπη όσον αφορά την ισότητα των
φύλων. Οι αποφάσεις του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης παίζουν
σηµαντικό ρόλο στην προαγωγή της ισότητας µεταξύ γυναικών και
ανδρών, καθώς διασφαλίζουν την οµοιόµορφη ερµηνεία και εφαρµογή
του δικαίου της ΕΕ σε όλα τα κράτη µέλη.
Το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο για την Ισότητα των Φύλων στηρίζει τις
προσπάθειες των κρατών µελών και της ΕΕ για την προώθηση και τη
διασφάλιση ίσων ευκαιριών για γυναίκες και άνδρες εντός και εκτός
Ευρώπης. Ο δείκτης ισότητας των φύλων του ινστιτούτου παρακολουθεί
τη σηµειωθείσα πρόοδο. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στηρίζει ευρωπαϊκά
δίκτυα οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, όπως τα European
Women’s Lobby, Women Against Violence Europe, European Network
32. 31
for the Work with Perpetrators of Domestic Violence και END FGM
European Network. Τα δίκτυα αυτά συνεργάζονται στενά µε τα θεσµικά
όργανα της ΕΕ σε θέµατα δικαιωµάτων των γυναικών και ισότητας µεταξύ
ανδρών και γυναικών και µπορούν επίσης να σας φέρουν σε επαφή µε
σχετικές οργανώσεις στη δική σας χώρα.
ΒΕΛΤΙΩΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΣΕ ΟΛΟΚΛΗΡΟ
ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση στοχεύει στη βελτίωση της ζωής των κοριτσιών και
των γυναικών σε ολόκληρο τον κόσµο µέσω των πολιτικών της και ιδίως
του προγράµµατος-πλαισίου για ισότητα των φύλων και χειραφέτηση των
γυναικών. Μέσω του συγκεκριµένου προγράµµατος-πλαισίου η ΕΕ
επιδιώκει τη στήριξη χωρών εταίρων, και ιδίως αναπτυσσόµενων,
υποψήφιων ή δυνάµει υποψήφιων χωρών ή γειτονικών χωρών, για την
επίτευξη απτών αποτελεσµάτων στον τοµέα της ισότητας των φύλων που
καθορίζονται στο σχέδιο δράσης της.
Η ΕΕ επιδιώκει περαιτέρω την ισότητα των φύλων στην αναπτυξιακή
συνεργασία, δίνοντας σε αυτή προτεραιότητα κατά τον πολιτικό διάλογο
και τον διάλογο περί πολιτικών µε τις χώρες εταίρους. Για παράδειγµα,
στο πλαίσιο των εµπορικών διαπραγµατεύσεων µε τη Χιλή η ΕΕ πρότεινε,
για πρώτη φορά, διατάξεις σχετικά µε το εµπόριο σε συνάρτηση µε την
ισότητα των φύλων.
Στο επίκεντρο της διττής προσέγγισης της ΕΕ βρίσκεται η ενσωµάτωση
της διάστασης του φύλου και οι ειδικές δράσεις όσον αφορά την ισότητα
των φύλων σε µια σειρά τοµείς: ανάπτυξη ικανοτήτων σε αναπτυσσόµενες
χώρες, στήριξη στις οργανώσεις γυναικών και διάδοση πληροφοριών
σχετικά µε την ισότητα των φύλων µέσω κατευθυντήριων γραµµών,
βέλτιστων πρακτικών και αύξησης της ευαισθητοποίησης.
