1. UGALKETA APARATUA
BIZITZAREN ETAPAK
Bizitzan zehar, pertsonok hainbat etapa igarotendoguz; adibidez,
haurtzaroa, nerabezaroa eta helduaroa. Etapa bakotxak ezaugarri
bereizgarri jakin batzuk daukaz:
Haurtzaroa : jaiotean hasi eta, gitxi gorabehera, 12 urtegaz
amaitzen da. Aldi horretan, neska-mutikoak asko hasten dira,
denpora gitxian, eta hainbat gaitasun hartzen dabez, adibidez,
ibiltekoa edo berba egitekoa.
2. Nerabezaroa: haurtzaroaren eta erdiaroaren arteko trantsizino aroa
da. Gitxi gorabehera, 12 urtegaz hasten da eta 19 urtegaz amaitzen
da. Aldi horretan, nerabeek aldaketa fisiko eta psikologiko asko
izaten dabez eta, sarri, aldaketa horreek onartzea gatxa da.
Helduaroa hiru etapa nagusitan banatzen da: gaztaroa, helduaroa eta
zahartzaroa.
3. Gaztaroa: 25 urte arteko aldia da, gitxi gora behera. Aldi horretan
nortasuna finkatzen da, eta nerabezaroko aldaketak onartzen dira.
Helduaroa: etaparik luzeena da eta, gitxi gora behera 60 urte inguru
betetakoan amaitzen da. Aldi horretan pertsonek garapena burutu
dabe eta ez dabe aldaketa fisiko gehiagorik nabarmentzen.
4. Zahartzaroa : bizitzako azkenengo etapea da. Aldi horretan,
zahartzarearen lehenengo sintomak agertzen dira; baina, bestetik,
adinekoek esperientzia handia daukie, bezteakaz alkar banandu
daikiena, eta, behar egiteari izten deutsienez, denpora gehiago
daukie bizitzaz gozatzeko.
KARAKTERE SEXUALAK
Karaktere sexualak gizonezkoen eta emakumezkoen gorputzak bereizten
dabezan ezaugarri fisikoak dira. Karaktere primariotan eta karaktere
sekundarioak sailkatzen dira.
5. Karaktere sexual primarioak gizonen eta emakumeen ugalketa aparatua
ospotzen daben sexu organoak dira, eta jaiotzetik daukaguz.
Karaktere sexual sekundarioak gure gorputzean gertatzen diran aldaketak
dira, eta gizonezkoen eta emakumezkoen gorputzak kanpotik bereiztea
ahalbidetzen dabe. Karaktere honeek ez dira ugalketa aparatuaren parte,
berez, eta pubertaroa deitutako neraberazoko etapan garatzen dira.
6. EMAKUMEZKOEN UGALKETA APARATUA
Emakumezkoen ugalketa aparatua gehienbat emakumeen gorputz
barruan dagozan organoek osotzen dabe. Organo horreek obulutegiak,
Falopioren tronpak, umetokia, baginea eta bulbea dira.
Obulutegiak: arbendol formako organo txiki bi dira. Organo
horreetan, obulu izeneko sexu zelula femeninoak sortu eta,
pubertarotik aurrera, heldu egiten dira.
Falopioren tronpak: obulutegiak eta emutokia lotzen lotzen dabezan
hodi bi dira.
7. Umetokia: buruz beherako madari formako organo hutsa eta gihartsua
daa. Haurdunaldian, umetokian garatzen da izaki berria.
Baginea: umetokia kanpoaldeagaz lotzen dauan hodi gihartsua da.
8. Bulbea: emakumezkoen ugalketa aparatuaren kanpoaldeko organo
bakarra da. Ezpain izeneko tolestura batzuk osotzen dabe, ezpainek
baginearen sarrerea babesten dabe.
GIZONEZKOEN UGALKETA APARATUA
Gizonezkoen ugalketa aparatuko organo batzuk gorputz barruan dagoz;
eta besteak, kanpoaldean. Testikuluak edo barrabilak, hodi
deferenteak, semen besikuluak, zakila eta uretra dira gizonezkoen
ugalketa aparatua osotzen daben organoak.
Testikuluak: testikuluak edo barrabilak arrautza itxurako organo bi
dira. Pubertaroan, ezpermatozideak, sexu zelula maskulinoak, sortzen
hasten dira. Gorputzaren kanpoaldean dagoz eskroto izeneko azalezko
boltsa batez babestuta.
9. Hodi deferenteak: testikuluak eta uretra lotzen dabez, eta gizonezko
gorputz barruan dagoz.
Semen besikuluak: semen besikuluak prostateagaz batera semen
jariakina ekoizten daben guruin bi dira. Guztiak gorputzaren
barrualdean dagoz.
10. Zakila: kanpoko organo gihartsua da, eta barruan uretra dago.
zakilaren muturra zabalagoa da, eta glande dauka izena; glandea
estaltzen dauan azalari prepuzio deitzen jako.
Uretrea: gernua eta semena, hau da, semen jariakinen eta
espermatozoideen arteko nahasturea, kanporatzen dauzan hodia da.
11. ERNALTZEA
Ernaltzea emakumezkoen gorputzaren barruan gertatzen da, ia beti
Falopioren tronpetan, eta sexu zelula maskulino bat, hau da,
espermatozoide bat, eta obulu bat elkartzea da.
Sexu zelula bik bat egin daien, espermatozoideek umetokian gora
Falopioren tronpetaraino aurrera egiten dabe, eta, han ,
espermatozoide bakarrak bat egiten da obuluagaz. Biek alkartzean,
obuluak substantzia bat jariatzen dau, hara heldutako beste
espermatozoideek ernaldu ez daien.
12. Obulu hernaldua, zigoto deitutakoa, zatitzen hasten da, eta,
Falopioren tronpen hormek bultzatuta, umetokirantz jaisten da.
Umetokira heldutakoan, zigotoa umetokiaren hormeari itsatsen jako,
eta haurdunaldia hasten da.
HAURDUNALDIA
Gizakiaren haurdunaldiak bederatzi hilabete inguruko iraupena dauka.
Bederatzi hilabete horreetan zigotoa hazi eta garatu egiten da, eta
lehenengo enbrioia umeki bihurtzen da.
13. Haurdunaldiren lehenengo hiru hilabeteetan, izaki barriari enbrioi
deitzen jako. Lehenengo aste horreetan, organoak guztiz garatzen
dira. Baina enbrioia oraindik ez dauka giza itxurarik.
Hirugarren hilabeterik aurrera, ordura arte enbrioi zanari umeki
deitzen jako. Garai horretan, umekiaren organo guztiak osotuta dagoz
birikiak izan ezik.
14. Izaki berria garatu daiten, haurdunaldian zehar emakumezkoen
gorputzak garrantzi handiko aldaketak izaten dauz, adibidez :
Umetokian karena eta boltsa amniotikoa sartzen dira. Ume berria zil
hestearen bidez dago lotuta karenarekin. Gainera karena emoten
deutsoz umekiari behar dauzan elikagaiak eta behar dauan oxigenoa.
Boltsa amniotikoan likido amniotikoa sartzen da, eta boltsa amniotikoa
umekia inguratu, izan daitekezan kolpeetatik eta tenperaturen
aldatetatik babesten dau.
15. Sabelaldea handitu egiten da, karena, boltsa amniotikoa eta umekia,
gero eta handiagoak diralako.
Haurdunaldiaren amaieran, bularrak esnea ekoizteko prestatzen dira,
umea lehen hilabeteetan amaren esneaz elikatu daiten.
16. ERDITZEA
Erditzea umekia eta karena baginatik kanporatzean oinarritzen da.
Prozesu horrek hiru etapa nagusi daukaz:
Boltsa amniotikoa haustea umekia guztiz garatuta dagoala esan nahi
du. Une hori heltzen danean, ( boltsa amniotikoa hustean ) baginaren
bidez likido amniotikoa kanporatzen da. Gainera bagina dilatatu ere
egiten da, hortik umea errezago urtetzeko.
Umekia amaren gorptzetik kanporatzea ahalbidetzen dabe
umetokiaren eta abdomeneko muskuluen uzkurdurek. Umekia kanpoan
dagoenean zil hestea ebagiten da;
