humanisme en sociale bewegingen

1. HV-Midden-Holland
1
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 5 april 2016
Inleider: Peter de Wit
Venster Sociale bewegingen
Tijdsperiode 19e
en 20e
eeuw
Thema
Vrouwenbeweging en arbeidersbeweging
verbreden het humanisme
Belangrijke denkers
 Karl Marx mensonwaardige vervreemding
 Aletta Jacobs gelijke vrijheid voor elk individu

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Humanisme en Sociale bewegingen
 het venster
o arbeidersbeweging en vrouwenbeweging
 de 1e
helft 19e
eeuw
o opkomst industrialisatie
o het vroege socialisme
 de doorkijkjes
o Karl Marx
o Aletta Jacobs
 de 2e
helft 19e
eeuw
o vakbeweging en politieke partijen – verzuiling en humanisering
3. De hamvraag
 brengt dit venster mijn denken verder ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
o alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters
Doel
 geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
Website HV
 vindt u dit belangrijke waarden ?
 zelfbeschikking
 verantwoordelijkheid
 redelijkheid
 gelijkwaardigheid
 verdraagzaamheid
 solidariteit en rechtvaardigheid
 dan bent u humanist !

5. HV-Midden-Holland
5
De canon: Sociale bewegingen-1
Het streven naar maatschappelijke veranderingen
 19e
eeuw en 20e
eeuw
Eerst: sociale groepen gericht op één thema
 afschaffing slavernij - eerste helft 19e
eeuw
 gebruik sterke drank - tweede helft 19e
eeuw
o geheelonthoudersverenigingen was sterk verzuild
 pdw: Maatschappij van Weldadigheid (in Veenkoloniën)
Later: emancipatiebewegingen
 gericht op een algehele verbetering maatschappelijke positie
 arbeidersbeweging, vrouwenbeweging
o streven naar humanisering door maatschappelijke
verandering
Kiesrecht noodzakelijk
 voor iedereen, ongeacht achtergrond, sekse, opleiding
o niet alleen de blanke man met een goede positie - censuskiesrecht
 Humanisering - wordt een moreel streven langs politiek
 menselijke waardigheid voor ieder individu

6. HV-Midden-Holland
6
Sociale Bewegingen-2
Arbeidersbeweging
 menselijke waardigheid op het werk
o kinderarbeid, leerplicht, arbeidstijd
o tegen ongezond en gevaarlijk werk
 algemeen
o de invoering van minimumloon
o verbetering van de woonomstandigheden
o sociale verzekeringen tegen de gevolgen van
ziekte en ouderdom
Vrouwenbeweging
 verbetering van het meisjesonderwijs
o met betaald werk in eigen levensonderhoud voorzien
 verandering van de heersende seksuele moraal
o niet buitenhuwelijkse seks aan mannen toestaan
 en voor vrouwen streng verbieden
o verbetering van de juridische positie van ongehuwde moeders
 beide bewegingen: streven naar menselijke waardigheid via de politiek
 pdw: dit is alles wat de canon over de arbeidersbeweging zegt !

7. HV-Midden-Holland
7
De 19e eeuw
De eeuw na de Verlichting
Eerste helft 19e
eeuw: revolutie en herstel
 1789: de burgerij wint aanvankelijk aan invloed – Frankrijk Het Wener congres danst
o vernieuwing in het staatsbestel
 feodale stelsel en monarchie afgeschaft
 kerkelijke goederen genationaliseerd
o maar vervolgens de contrarevolutie
 1815: restauratie - na val Napoleon
o oude vorstenhuizen herstellen de macht
o géén: vertegenwoordiging van het volk
o wel: de revolutionaire geest is uit de fles
 1830 en 1848: liberale revoluties - in Europa
 Nederland 1848: grondwet herziening - Thorbecke
o rechtstreekse verkiezingen Tweede Kamer en gemeenten (censuskiesrecht)
o vrijheid van meningsuiting, vereniging en vergadering, drukpers
Tweede helft 19e
eeuw: opstanden en stakingen
 in georganiseerd verband – daarvóór geheime verbanden
o arbeidersbeweging, politieke partijen

8. HV-Midden-Holland
8
Industriële revolutie
Van handmatige naar machinale productie
Tweede helft 18e
eeuw
 de Verlichting - nadenken over nieuwe productiemethoden
o agrarische revolutie - nieuwe gewassen, landbouwmachines
o gietijzer, stoommachine - mijnbouw, textiel (+ 1770)
Eerste helft 19e
eeuw
 handelskapitaal wordt industrieel kapitaal
o investeert in productiemiddelen – fabrieken
 uitbreiding transport
o + 1825: stoomtrein, stoomschip
 fabriekssteden
o arbeiders: krottenwijken, kindersterfte
o elite: succes van verhoogde productie
 de sociale kwestie
 een term van welgestelden
 1833 in Engeland: wetten op kinderarbeid werden niet nageleefd

9. HV-Midden-Holland
9
Het vorige canonvenster over Rede of emotie
De eeuw na de Verlichting
 eerste helft 19e eeuw: twee van het humanisme afbuigende sporen
Het wetenschappelijk Rationalisme
 een heilig verklaring van de wetenschappelijke methode
o benadrukt: rationaliteit, nut en technologie
o verliest oog voor morele vorming van het individu
 leidt tot al te stellig rationalisme
Het emotioneel Romanticisme
 scherpe afwijzing van de rede en universalisme
o benadrukt het eigen innerlijk, emoties, intuïtie
o verliest oog voor de zichtbare realiteit
 leidt tot sterke relativering van het rationalisme
 Humanisme zoekt de gulden middenweg – begin 1800
 Goethe, Humboldt, Mathew
 humaniteit: resultaat van intellectuele én morele vorming
o zonder overdreven vertrouwen/wantrouwen in de rede
o niet via revolutie (zoals in Frankrijk)

10. HV-Midden-Holland
10
Nog een ander streven naar humaniteit
Het socialisme - een witte vlek in de Canon ?
De canon gaat niet in op de ontwikkeling van het socialisme
 wel: een doorkijk naar de jonge Marx
 niet: socialisme, sociaaldemocratie
o gelijkheid, sociale rechtvaardigheid, solidariteit
o overheidsingrijpen bij maatschappelijke problemen
 alsof dat geen strijd om humanisering is
 geen SDAP, geen Domela Nieuwenhuis
Ook niet: vroeg socialisme – ‘utopisch’ socialisme
 gebaseerd op ideeën uit de Verlichting
 Robert Owen + 1770-1860
o vanaf 1800: eigenaar katoenweverij (Schotland)
o 1820: richtte coöperatiedorpen op
o 1830: richtte vakbond op (100.000 leden)  uitsluiting
 Louis Blanc + 1810-1880
o 1830: algemeen kiesrecht voor een democratisch socialisme (Frankrijk)
o 1835: recht op werk, arbeidersassociaties, nutsbedrijven nationaliseren
o 1848: sociale werkplaatsen  neergeslagen

11. HV-Midden-Holland
11
Dit canonvenster: Karl Marx
+ 1820-1885
Wetenschappelijke analyse van de klassenstrijd de jonge Karl Marx
Marx ziet het ontstaan van de Industriële Revolutie
 de arbeidsomstandigheden in de fabrieken
o de leefomstandigheden in de steden
o keert zich tegen het utopisch socialisme
 wil de niet-bezittende klasse perspectief bieden
Materialisme
 het fundament voor de samenleving is de economie
o geestelijke, culturele waarden zijn afgeleid van de economische onderbouw
 voor de wereldgeschiedenis - niet de geest bepalend, wel de klassenstrijd
 pdw: een niet humanistische visie t.a.v. bewustzijn/reflectie
Zijn Parijse manuscripten: de vervreemding - 1844
 de mens is van nature een makende mens
o herkent zichzelf in zijn producten
o de arbeider legt zijn leven in het object dat hij maakt
 de kapitalist heeft de arbeider van zijn arbeid vervreemd
o hoe meer de arbeider zich uitput, des te minder behoort hem persoonlijk toe

12. HV-Midden-Holland
12
Karl Marx - 2
Mensonwaardige vervreemding
De vroege Marx
 de mens is
o een vrij, sociaal en bewust denkend en handelend wezen
 de mens verliest zijn meest eigenlijke aard
o hij wordt gedwongen in een proces waarin hij deze vrijheid verliest
 trekt zijn economische analyse door naar
o religie, filosofie, cultuur, positie van de vrouw
 de mens is zelf het sturende principe
o de emancipatie van de arbeider is het hoopvolle doel
De latere Marx
 verschuift naar determinisme
o niet: de mens is de basis van verandering
o wel: de geschiedenis – het kapitalisme eindigt noodzakelijk in een catastrofe
 zijn ‘idealistische leer’ mondt uit in de Goelag Archipel
o bij Lenin krijgt de partij de macht, niet het volk
 humanisme bij de vroege Marx

13. HV-Midden-Holland
13
Aletta Jacobs
+ 1855-1930
Liberale vrijdenker
Jonge jaren
 eerste vrouw die geneeskunde studeerde
o vader en oudste broer arts
 groeide op in een liberaal joods gezin (8e
kind)
o liberale denkbeelden van John Stuart Mill en Harriet Taylor Mill
 leerde veel vrijdenkers kennen
o jaren 90: maakte vrouwenemancipatie tot thema in de Dageraad
Vrouwenkiesrecht
 1883: kiesrecht ging naar inkomen
o Jacobs: wilde als belastingbetaler op de kieslijst - afgewezen
o arbeidersbeweging: algemeen kiesrecht voor mannen
 1893: invoering algemeen kiesrecht voor mannen
o Jacobs roept vrouwen op zich te organiseren
 maatschappelijke vraagstukken niet éénzijdig laten beoordelen
 1894: oprichting Vereniging voor Vrouwenkiesrecht - (1903-1919, voorzitster)
 1916: passief kiesrecht ook voor vrouwen

14. HV-Midden-Holland
14
Aletta Jacobs - 2
Onafhankelijkheid óók voor vrouwen
Humanisme = ontwikkeling van elk individu
 ook in huwelijk en moederschap
o de meeste vrouwen hebben een verlangen naar moederschap
 een of twee kinderen voldoen aan deze drang
 geboortebeperking maakt betaald werk mogelijk
o voorlichting en gratis hulp in de arbeiderswijken
 brengt Neo-Malthusiaanse Bond in de praktijk
 alle beroepen voor vrouwen toegankelijk
o bij benoeming ambtenaren: geschiktheid niet geslacht
o gelijk loon voor gelijke arbeidsprestatie
Prostitutie
 Jacobs: een vernederde behandeling van vrouwen
o tegenover: prostitutie is in het belang van de gemeenschap
geslachtsdrift van de man is kwestie van gezondheid
 Jacobs: goede voorlichting geven aan meisjes én jongens
 In de vrouw de mens tot volle ontwikkeling laten komen

15. HV-Midden-Holland
15
Opkomst van de vakorganisatie
De algemene vakorganisatie Spoorwegstaking 1903
Arbeidersverenigingen
 rond 1840: typografen
o leden volleerd vakman - patroons gewaardeerde gasten
o onderlinge verzekering - ziekte, invaliditeit, weduwen
Eerste vakbond
 1866: Algemene Nederlandse Typografen Bond
o leden zijn in loondienst – geen patroons
o doel: verbetering arbeidsvoorwaarden
o 1869: organiseerde stakingen i.v.m. looneisen
 1872: verbod op collectieve actie (o.a. staking) opgeheven
Eerste landelijke vakcentrale
 1871: Algemeen Nederlandsch Werklieden Verbond
o meerdere vakverenigingen (o.a. typografen, sigarenmakers, timmerlieden)
o wees de theorie van de klassenstrijd af, maar ging de strijd niet uit de weg
 1875: katholieken werd verboden lid te zijn
protestanten richten het Patrimonium op (werklieden + patroons)

16. HV-Midden-Holland
16
Drie zuilen
De eerste vakbonden
Algemene bonden – 1866 Christelijk bonden - 1886 R.K. bonden – 1891

17. HV-Midden-Holland
17
De (Nederlandse) samenleving verzuilt
Mensenwerk De strijd voor harmonie
 FNV -1980 CNV - 1996
Pionierstijd van de vakorganisatie
 tweede helft 19e
eeuw
 socialisten – kijken naar de toekomst
o het creëren van een menswaardigere maatschappij
o mondige mensen gebruiken hun verstandige vermogens
o de arbeiders  historische taak: einde maken aan onderdrukking
 katholieken – kijken naar het verleden
o meesters en knechten werkten eendrachtig samen
o gehoorzaamheid aan gezag is een christelijke deugd
o arm en rijk  bij armoede past liefdadigheid en berusting
 protestanten – weinig oog voor het maatschappelijk leven
o de armenzorg vanuit de kerk in verval geraakt
o individueel Réveil  particuliere, filantropische verenigingen
o vrees: socialisten willen godsdienst afnemen en ruien mensen op
 nogal wat stakingsbrekers met confessionele achtergrond

18. HV-Midden-Holland
18
Algemene vakcentrale
Geen politieke of religieuze grondslag
Nationaal Arbeids Secretariaat - NAS
 1893: vakcentrale met een algemene grondslag
o socialisten - parlementaire democratie + revolutionaire weg
o radicale liberalen
 vakorganisaties voor alle arbeiders
o hebben arbeiders eenmaal begrepen wat hun belang vereist
 dan gaan ze daar niet tegenin
o aanname: toenemen van de secularisering (geloofsafval)
 de rol van de kerken zou afnemen
 sterke kant: bewustwording, solidariteit en veel werkstakingen
 zwakke kant: weinig invloed op de afzonderlijke bonden
Nederlands Verbond van Vakverenigingen - NVV
 1906: meer centralisme
alleen economische belangenbehartiging
nauw verbonden aan de SDAP
 de lange weg van humanisering van de arbeid

19. HV-Midden-Holland
19
Drie voormannen
Drie zuilen
Domela Nieuwenhuis: van vrijzinnig theoloog tot anarchist
 de minderheden zijn in de geschiedenis altijd de drijfkracht geweest
 1879: lezingen over de 5 K’s - Kerk, Koning, Kapitaal, Kazerne, Kroeg
 1882: oprichter Kiesbond - socialisten en sociaal-liberalen
 1888: Tweede Kamer voor SDB - verloor in 1891
 1894: teleurgesteld in de parlementaire democratie – geen duurzame verbetering
Schaepman: het arbeidersvraagstuk vraagt om herstel van de rechtsorde
 het is niet alleen: - minder arbeid, hoger loon, zondagsrust
 het is meer: - uitwassen bestrijden - rechten en plichten
o kapitaal kan niet zonder arbeid; rijken en armen met elkaar verzoenen
Abraham Kuyper: christenen moeten arbeiders adviseren - harmonie
 1872: oorzaak van het sociale vraagstuk ligt bij de Verlichting en Franse Revolutie
o vrijheid voorgespiegeld - krijgt economische dwang
o gelijkheid - krijgt financiële en politieke ongelijkheid
o broederschap - krijgt concurrentie en haat
 humanisering loopt niet langs één pad

20. HV-Midden-Holland
20
Een vraag
De strijd voor sociaal-democratie – een witte vlek ?
Waarom geen aandacht voor sociaal-democratische denkers
 wel Marx
o wordt gewaardeerd i.v.m. vervreemding arbeider-arbeid
 maar ik mis een Domela Nieuwenhuis, Polak, Troelstra
o eerste woordvoerders van het socialisme in die tijd in Nederland
 in Eigentijd Humanisme
o ‘Ons hoogste ideaal is het bevorderen van menselijke waardigheid ofwel humaniteit.
Dit streven komt het best tot zijn recht in een democratische rechtsstaat
en vraagt de actieve inzet van burgers. ‘
 Hoe verhouden liberalisme en socialisme zich
in het humanisme ?

21. HV-Midden-Holland
21
De hamvraag
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
De Canon
 humanisering door sociale bewegingen
o humanisering wordt een politiek-moreel streven
Karl Marx
 de mens
o een vrij, sociaal en bewust denkend en handelend wezen
Aletta jacobs
 emancipatie voor elk individu
o niet alleen de welgestelde man
Een politiek-moreel streven
 langs de weg van de democratische rechtstaat
o politieke pluriformiteit

22. HV-Midden-Holland
22
Tot slot
Dank voor uw inbreng
Een vrijwillige bijdrage van
3 euro
stellen we zeer op prijs
volgende Humanistische Canon
dinsdag 7 juni 2016
over humanisme kritiek
pdw/april-2016