Rechtvaardigheid en regelnaleving- presentatie Peter Verboon

1. Rechtvaardigheid en Regelnaleving
e-mail: Peter.Verboon@ou.nl

2. Inhoud Presentatie
• Rechtvaardigheid door Autoriteiten
• Vertrouwen in Autoriteiten
• Kirchler’s Belasting Compliance Model
• Bespreking Onderzoeken
• Conclusies
• Overigen: Emoties en Identificatie
• Amerikaanse studie

3. Rechtvaardigheid
• Distributief
– Rechtvaardige verdeling  uitkomst
– inspanning versus resultaat
– “horizontale” versus “verticale” vergelijkingen
• Procedureel
– gelijkheid, ethiek, zorgvuldigheid, inspraak  proces
• Interactioneel
– Respectvolle behandeling
Veel onderzoek uit organisatiepsychologie en management
wetenschappen

4. Effecten van Rechtvaardigheid
(onderzoek van Tyler en andere)
Ervaren rechtvaardige behandeling door een autoriteit is
niet gebaseerd op de uitkomst, maar op het proces dat tot de uitkomst
heeft geleid.
Twee aspecten kunnen worden onderscheiden:
– hoe eerlijk vindt men het proces
– wat zijn de motieven van de bij het proces betrokken handhaver
Een eerlijk proces en een te vertrouwen handhaver bevordert de
legitimiteit van de autoriteit, ongeacht de uitkomst ervan.
Gevolg: bereid om mee te werken met de autoriteit wordt groter.
Pagina 4

5. Resultaten uit onderzoek “Streng doch
Rechtvaardig?” (Ouwerkerk, Harreveld & vd Pligt, 2008)
Gevonden samenhangen tussen handhaver en burger
Procedurele RV Interactionele RV
• Onmiddellijke Regelnaleving + .29 + .24
• Regelnaleving Autoriteit + .37 + .30
• Perceptie Autoriteit + .48 + .44
• Acceptatie Uitkomst + .51 + .48
• Negatieve Sociale Emoties - .29 - .40
• Neiging om klacht in te dienen - .30 - .42

6. Onderzoek naar Rechtvaardigheid
• Het belang van rechtvaardigheid bij o.a. handhaving is inmiddels
voldoende aangetoond
• Onderzoeksvragen gaan nu vooral over:
• Waarom hechten mensen aan rechtvaardigheid? Welke
mechanisme zijn er aan het werk?
• Onder welke voorwaarden werkt het wel en onder welke niet (of
minder)
• Voorwaarden in ruime zin: situaties, persoonskenmerken

7. Belang van Rechtvaardigheid
• Waarom hechten mensen aan (procedurele) rechtvaardigheid ?
• Instrumentele verklaring: controle over het proces dus meer kans op
eerlijke uitkomsten (Thibaut & Walker, 1975)
• Relationele verklaring: Het gaat niet (alleen) om gunstige
uitkomsten, maar vooral om gewaardeerd worden (Tyler & Lind,
1992)
– Procedurele RV betekent respect, gewaardeerd lid van de groep
– Procedureel onrechtvaardig betekent disrespect, “er niet bij
horen”
– Fairness Heuristic Theory (Van den Bos): rechtvaardigheid van
belang bij onzekerheid over b.v. betrouwbaarheid van
autoriteiten

8. Vertrouwen in autoriteiten
• Instrumenteel vertrouwen
– “voor wat hoort wat” principe,
– voorspelbaarheid,
– korte termijn
• Relationeel vertrouwen
– “goede bedoelingen”
– lange termijn

9. Vertrouwen en Regelnaleving
• Relationeel vertrouwen in een autoriteit  vrijwillige naleving
regels
• Instrumenteel vertrouwen  gedwongen naleving regels
• Geen enkel vertrouwen  kans op niet naleving (weerstand,
desinteresse)
• Bij gebrek aan relationeel vertrouwen speelt afschrikking een rol
• Vertrouwen in de autoriteit hangt ook samen met de legitimiteit
van deze autoriteit.

10. Beïnvloeden van gedrag
• Directe confrontatie met positieve en/of negatieve gevolgen van gedrag
(boetes, beloningen)
• Verstrekken van informatie over positieve en/of negatieve gevolgen van
gedrag
• Direct ingrijpen op gedrag
• onmogelijk maken
• Associatie van gedrag met positieve en/of negatieve gevolgen

11. Slippery Slope Model (Kirchler, Hoelzl, Wahl, 2008)
• Enforced versus voluntary tax compliance
• “Cobs and Robbers” versus “Service and Clients” klimaat
• Autoriteiten moeten het S&C klimaat nastreven
Gedwongen
naleving
Power
Trust
Vrijwillige
naleving
Geen
naleving

12. Kirchler’s model: Determinanten van compliance
afhankelijk van “power of” en “trust in authorities”
Rationeel: afhankelijk van
controles, boetes, inkomen,
belastingdruk
Power of the state Trust in authorities
Voluntary
complianceEnforced
compliance
No
compliance

13. 20%
30%
40%
50%
60%
10%
Not wrong A bit wrong Wrong Seriously wrong
Illustratie
(uit Kirchler, 2007, oorspronkelijk uit Orviska and Hudson , 2002)
Total sample
Sample below 40 years
0%
Taking undue benefits Not declaring income
Morally wrong
(bar charts)Not wrong A bit wrong Wrong Seriously wrong
Very likely Fairly likely Not very
likely
Not at all likely Very likely Fairly likely Not very
likely
Not at all likely Would do
(lines)
z
100%

14. Relatie Vertrouwen en Rechtvaardigheid
Procedureel rechtvaardig handelen door een autoriteit vergroot
het Vertrouwen in de autoriteit
Vertrouwen kan voorwaarde zijn voor het positieve effect van
rechtvaardigheid (inspraak) op regelnaleving
Rechtvaardigheid (behandeling) kan ook van belang zijn juist
als het vertrouwen ontbreekt

15. Studie naar Vertrouwen , Procedurele Rechtvaardigheid
en Belasting compliance (1)
• Rechtvaardigheid  Belasting compliance
• Vertrouwen  Belasting compliance
• Wat is het gezamenlijke effect?
– Werkt rechtvaardigheid vooral positief als er veel vertrouwen
is in de autoriteit?
– Werkt rechtvaardigheid vooral positief als er weinig
vertrouwen is in de autoriteit?
– Werkt rechtvaardigheid positief ongeacht of de mate van
vertrouwen is in de autoriteit?

16. Studie naar Vertrouwen , Procedurele Rechtvaardigheid
en Belasting compliance (2)
• 1ste studie  vignette of scenariostudie
• twee onafhankelijke variabelen:
– Vertrouwen in autoriteit (via herinneringstaak)
– Procedurele Rechtvaardigheid (via scenario: informatie,
respect)
• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting
compliance
• 2de studie  Survey: alle begrippen via vragen gemeten
•  Van Dijke & Verboon (2010)

17. Studie naar Vertrouwen en Procedurele Rechtvaardigheid
(3)
Compliance
Procedurele Rechtvaardigheid
laag --------------------- hoog
weinig
vertrouwen
veel
vertrouwen
Procedurele Rechtvaardigheid heeft positief effect op
compliance bij weinig vertrouwen in autoriteit

18. Studie naar Vertrouwen en Procedurele Rechtvaardigheid
(4)
• Ander onderzoek (De Cremer & Tyler, 2007) toonde “omgekeerd”
effect: positief rechtvaardigheidseffect vooral bij veel vertrouwen
Compliance
Vertrouwen in autoriteit
laag --------------------- hoog
Geen
inspraak
Wel
inspraak
Effect van
inspraak niet
gelijk aan dat
van consistentie

19. Het effect van (zwaarder) straffen op regelnaleving
• Rationele (economische) modellen over nalevingsgedrag
schieten tekort
• Onderzoek naar effecten van sancties op regelnaleving geven
wisselend beeld
• Afschrikking kan zelfs negatieve effecten hebben
• Wat betreft belasting compliance lijkt de pakkans belangrijker dan
de hoogte van de straf
• Sanctiezwaarte geeft boodschap: autoriteit vindt het gedrag is
(moreel) verwerpelijk
• Kan rechtvaardigheid een deel van die verschillen in resultaten
verklaren?

20. Onderzoek Sancties, Procedurele Rechtvaardigheid en
compliance (1)
• Rechtvaardigheid  compliance (belastingen, plagiaat)
• sanctiezwaarte  compliance
(door Belastingdienst, c.q. universiteit)
• Wat is het gezamenlijke effect?
– Werken strengere sancties vooral positief bij hoge
rechtvaardigheidsbeleving is in de autoriteit?
– Werken strengere sancties vooral positief bij lage
rechtvaardigheidsbeleving is in de autoriteit?
– Werken strengere sancties positief ongeacht de mate van
rechtvaardigheidsbeleving?

21. Onderzoek Sancties , Procedurele Rechtvaardigheid en
compliance (2)
• 1ste studie  Survey: alle begrippen via vragen gemeten
– Tax compliance, sanctiezwaarte, rechtvaardigheidsbeleving, morele
afkeuring autoriteit
• 2de studie  vignette of scenariostudie over plagiaat
• twee onafhankelijke variabelen:
– Sanctiezwaarte (mild versus streng)
– Rechtvaardigheid (gelijke versus ongelijke behandeling)
• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting
compliance of intentie tot plagiëren en morele afkeuring
•  Verboon & van Dijke (2011)

22. Onderzoek Sancties en Rechtvaardigheid (3)
Compliance
Sanctiezwaarte
mild --------------------- streng
Hoge
rechtvaardigheid
Sancties hebben vooral een positief effect op compliance
als de autoriteit rechtvaardig is
Lage
rechtvaardigheid

23. Onderzoek Sancties en Rechtvaardigheid (4)
Morele
Afkeuring
Autoriteit
Sanctiezwaarte
mild --------------------- streng
Hoge
rechtvaardigheid
Strengere sancties leiden tot meer morele afkeuring van de
autoriteit als de autoriteit onrechtvaardig is
Lage
rechtvaardigheid
Effect van strenge
sancties op
compliance wordt bij
onrechtvaardigheid
teniet gedaan door
morele afkeuring

24. Onderzoek Pakkans en Rechtvaardigheid (1)
• 1ste studie  Survey Financiële Crisis: alle begrippen via vragen
gemeten
– Tax compliance, sanctiezwaarte, rechtvaardigheidsbeleving
• 2de studie  vignette of scenariostudie over belasting compliance
• twee onafhankelijke variabelen:
– Pakkans (laag versus hoog)
– Rechtvaardigheid (eerlijke versus oneerlijke behandeling)
• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting
compliance
•  Verboon & van Dijke (2012)
Pagina 24

25. Onderzoek Pakkans en Rechtvaardigheid (2)
Compliance
Pakkans
laag -------------------------- hoog
Hoge
rechtvaardigheid
Pakkans heeft vooral een positief effect op compliance als de
autoriteit rechtvaardig is
Lage
rechtvaardigheid

26. Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele
Afkeuring (1)
• Wat is de rol van vertrouwen in autoriteiten op het effect van sancties
op de morele afkeuring van het gesanctioneerde gedrag?
• Strengere sancties  meer morele afkeuring gesanctioneerd gedrag
• Dit geldt alleen voor mensen die de autoriteit vertrouwen
• Zonder vertrouwen werken sancties niet of zelfs negatief

27. Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele
Afkeuring (2)
• 3 studies: Experimenten en scenario’s studies
• Sanctiezwaarte werd gemanipuleerd in alle studies
• Algemeen Vertrouwen in autoriteiten werd gemeten via vragenlijst
• Afhankelijke variabelen:
– Moreel oordeel niet opvolgen verzoek experimentleider
(tickets)
– Moreel oordeel over afkijken in de klas (doelgroep relevant)
– Morele en sociale afkeuring (d.m.v. toewijzing geld aan
overtreder) van (on)eerlijk verdelen van tickets
•  Mulder, Verboon & de Cremer (2009)

28. Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele
Afkeuring (3)
• Vertrouwen bepaalt of strengere sancties afkeuring versterken
Morele
Afkeuring
Gedrag
Sanctiezwaarte
mild --------------------- streng
Veel Vertrouwen
Weinig
Vertrouwen

29. Onderzoek Normen, Distributieve Rechtvaardigheid en
Belasting compliance (1)
• Rechtvaardigheid  belasting compliance
• Normen belasting compliance
• morele verplichting
• Wat is het gezamenlijke effect?
– Heeft distributieve rechtvaardigheid vooral een positief effect
bij hoge normen?
– Heeft distributieve rechtvaardigheid vooral een positief effect
bij lage normen?
– Heeft distributieve rechtvaardigheid een positief effect
ongeacht de normen die men hanteert?

30. Onderzoek Normen en Distributieve Rechtvaardigheid (2)
• Survey: alle begrippen via vragen gemeten
– Tax compliance (houding en intentie), normen,
rechtvaardigheidsbeleving
• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting
compliance en houding t.o.v. belasting betalen
• Onderzoek bij Nederlands ondernemers
•  Verboon & Goslinga (2009)

31. Onderzoek Normen en Rechtvaardigheid (3)
Compliance
Distributieve Rechtvaardigheid
laag --------------------- hoog
Lage Normen
Positieve effect van Rechtvaardigheid op compliance is
sterker bij mensen met lage normen
Hoge Normen

32. Conclusies
• Rechtvaardigheid door autoriteit draagt bij aan compliance, maar
niet bij iedereen in gelijke mate
• Consistentie en gelijke behandeling kunnen gebrek aan
vertrouwen in de autoriteit (deels) compenseren
• Inspraakmogelijkheden kunnen compliance verbeteren mits er
voldoende vertrouwen aanwezig is
• Consistentie van maatregelen en gelijke behandeling zijn
belangrijk voor de effectiviteit van sancties
• Als de autoriteit wordt vertrouwd kunnen strengere sancties ertoe
leiden dat het regel overtredend gedrag sterker (moreel) wordt
afgekeurd

33. De rol van emoties
Rechtvaardigheid  gevoelens van blijheid, geluk, trots
Onrechtvaardigheid  boosheid, schuld, frustratie, ontevredenheid,
teleurstelling
Deze emoties kunnen bepaald gedrag tot gevolg hebben, b.v.
negatieve emoties (boosheid)  neiging tot niet-leven van regels
positieve emoties (blijheid)  compliance
(Murphy & Tyler, 2008: “…regulating is not just about formal law, but
also involves the generation, expression and management of
emotions”)

34. Identificatie met de groep of natie
• Identificatie met de groep waartoe men behoort, speelt
belangrijke rol bij vrijwillige naleving regels
• Rechtvaardigheid bevordert identificatie met de groep
• Tyler & Blader (2003): Group Engagement Model

35. Amerikaanse studie naar “traffic stops” (1999)
• N = 7.034 (gestopte chauffeurs)
• Menig gevraagd (achteraf) naar:
– Distributieve rechtvaardigheid (stop was niet legitiem)
– Procedurele/Interactionele rechtvaardigheid (gedrag politie was
niet correct)
Resultaten:
Meer onrechtvaardigheid ervaren (beide vormen) door:
– Zwarte chauffeurs (t.o.v. blanke chauffeurs)
– Mensen die al vaker gestopt zijn
– Mensen die een bekeuring kregen

36. Amerikaanse studie naar “traffic stops” (vervolg)
Resultaten:
Meer specifiek “gebrek aan legitimiteit” ervaren door:
– Reden van de stop (tov snelheidsovertreding)
– Mensen die al vaker gestopt zijn
– Mensen die een bekeuring kregen
Meer specifiek “niet correct gedrag” ervaren door:
– Als met geweld werd gedreigd (of gebruikt) door de politie
– Als de auto of persoon onderzocht werd
– “Spaanstaligen (Hispanic)” maar alleen met laag inkomen
Verschil in etniciteit politie vs chauffeur leidt niet tot ervaren
onrechtvaardigheid !