More Related Content Similar to presentatie typologie uitgebreide versie Similar to presentatie typologie uitgebreide versie (15) presentatie typologie uitgebreide versie1. Een typologie op basis van
taakopvattingen… met de
bijbehorende toezichtdilemma’s
Aute Kasdorp
8 oktober 2015
Buitenwettelijk toezicht
© Aute Kasdorp 2015
2. Opbouw van dit slidedeck
1. Introductie
2. Theorie
3. Praktijk
4. Dialoog
5. Afronding
Bijlage
© Aute Kasdorp 2015
7. Opmars van buitenwettelijke
toezicht-interventies
“The regulatory world at large
is currently leaning…towards
the expert model”, “where
regulators focus on harm
reduction and invent
alternative methods for
influencing behaviors that
may be harmful but not
illegal.” (Sparrow 2012:350)
© Aute Kasdorp 2015
8. “…Reasons for this include
increased public pressure for
better protection in the wake
of the attacks on September
11, 2001, the Global Financial
crisis, and other perceived
‘regulatory failures’.” (Ibid.)
Opmars van buitenwettelijke
toezicht-interventies
© Aute Kasdorp 2015
10. Nederlandse setting
Het door o.a. Sparrow
gepropageerde ‘expert
model’ vindt toenemend
navolging in Nederland
De specifieke
‘probleemgestuurd
toezicht’ variant van dit
model lijkt vooral populair
bij markttoezichthouders
HetWRR rapport ‘Toezien
op publieke belangen’
heeft daarnaast ‘reflectief
toezicht’ geagendeerd
11. Reflectief toezicht versus
buitenwettelijk toezicht (BWT)
WRR (2013), p. 132: “Onder reflectief toezicht
verstaan we in eerste instantie het monitoren
van ontwikkelingen in een bepaald domein,
zoals domeinoverstijgende maatschappelijke
ontwikkelingen (bijvoorbeeld
internationalisering) en domeinspecifieke
ontwikkelingen (bijvoorbeeld technologische
ontwikkelingen), die van invloed zijn op de
(sturings)relaties in het krachtenveld.
Reflectie houdt ook in dat het toezicht nadenkt
over knelpunten in de wet- en regelgeving in
relatie tot het eigen functioneren of in het licht
van maatschappelijke of sectorale
ontwikkelingen die nieuwe of grotere risico’s
met zich mee brengen.
Een reflectieve functie van toezicht gaat verder
dan louter het signaleren van problemen, ook
het agenderen van die problemen is onderdeel
van een reflectieve rol.
Reflectief toezicht signaleert, agendeert, deelt
zijn unieke kennis en geeft actief feedback.”
Reflectief toezicht is
toezicht vanuit een
reflectieve houding
Buitenwettelijk
toezicht betreft
concrete toezicht-
interventies, die zich
richten op schadelijk
maar legaal
ondernemingsgedrag
© Aute Kasdorp 2015
12. 2. Theorie
Eerste concept-artikel (onder peer review):
“Regulatory interventions beyond the law: towards a
typology of the extra-legal frontier”
Basis: wetenschappelijke toezichtliteratuur
© Aute Kasdorp 2015
13. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit Politieke vertegen-
woordiging
Steun van
stakeholders
Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
© Aute Kasdorp 2015
14. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit Politieke vertegen-
woordiging
Steun van
stakeholders
Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
* De aanduiding ’+’ impliceert dat de inhoud van de desbetreffende cel aanvullend is op de inhoud van de cel(len) links hiervan
© Aute Kasdorp 2015
15. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit Politieke vertegen-
woordiging
Steun van
stakeholders
Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
* De aanduiding ’+’ impliceert dat de inhoud van de desbetreffende cel aanvullend is op de inhoud van de cel(len) links hiervan
© Aute Kasdorp 2015
17. Waarom deze taakopvatting?
“Het rapport geeft ondermeer
antwoord op de vraag of binnen het
ministerie van Infrastructuur en
Milieu (IenM) voldoende
maatregelen zijn genomen om
ongewenste verbondenheid en
verwevenheid tussen beleid,
uitvoering en toezicht te voorkomen.
Het Openbaar Ministerie heeft in
2011 in de zaak Otapan die
ongewenste verbondenheid en
verwevenheid geconstateerd.”
(Ministerie IenM 2012)
© Aute Kasdorp 2015
18. “Uit het rapport komt naar voren
dat binnen het ministerie IenM de
taak- en rolopvatting sterk zijn
verbeterd. …De vastgestelde
inspectiefilosofie maakt duidelijk
dat de inspectie zich bezighoudt
met het wettelijk toezicht op
naleving van wet- en regelgeving
en niet langer met het zoveel
mogelijk zelf oplossen van
gesignaleerde problemen.” (Ibid.)
Waarom deze taakopvatting?
© Aute Kasdorp 2015
20. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit +Politieke vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
* De aanduiding ’+’ impliceert dat de inhoud van de desbetreffende cel aanvullend is op de inhoud van de cel(len) links hiervan
© Aute Kasdorp 2015
21. Perspectieven op legitimiteit BWT
Juridisch
Demo-
cratisch
Politiek
Maatschap-
pelijk
Stakeholder-
perspectief
Psycho-
logisch
Moreel
© Aute Kasdorp 2015
Legitimiteit
22. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit +Politieke vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
* De aanduiding ’+’ impliceert dat de inhoud van de desbetreffende cel aanvullend is op de inhoud van de cel(len) links hiervan
© Aute Kasdorp 2015
23. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit +Politieke vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Glijdende schaal
© Aute Kasdorp 2015
24. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Onderlinge samenhang?
© Aute Kasdorp 2015
25. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Waar plot je jezelf?
© Aute Kasdorp 2015
26. 3. Praktijk
Tweede concept-artikel (work in progress):
“Tussen Scyllla en Charybdis.Taakopvattingen in de
Nederlandse toezichtpraktijk en de worsteling van reflectief
toezicht”
Basis: interviews met Nederlandse nationale
toezichthouders
© Aute Kasdorp 2015
27. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Typerende Handhaver dilemma’s
© Aute Kasdorp 2015
28. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen
Objecten Perspectief op risico Juridisch
Interventie scope Wets-overtreding
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving
Aan wet toegekende
status
Uitsluitend doel
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit
Type missie Handhaving
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking
Juridische Handhaver
Typerende dilemma’s
Wetgeving duurt lang
Handhaving gebrekkig
instrument
Dweilen met de kraan
open
Afwijkende
maatschappelijke
verwachtingen
Imago: pennenlikker?
© Aute Kasdorp 2015
29. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen
Objecten Perspectief op risico Juridisch
Interventie scope Wets-overtreding
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving
Aan wet toegekende
status
Uitsluitend doel
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit
Type missie Handhaving
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking
Juridische Handhaver
Wetgeving duurt lang
“Normaal gesproken
duren
wetgevingstrajecten jaren
en dit word echt
geprobeerd om binnen
een jaar anderhalf jaar
rond te krijgen. Maar
goed je bent we
gehouden aan een
bepaalde procesgang
voor nieuwe wetgeving
en daar loop je dan ook
wel tegenaan…”
© Aute Kasdorp 2015
30. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Typerende Agent dilemma’s
© Aute Kasdorp 2015
31. Aspect van BWT Politieke
Agent
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Weinig
Objecten Perspectief op risico Politiek
Interventie scope + Rand v/d wet
zoeken
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Geest v/d wet
Aan wet toegekende
status
Primair referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Politieke vertegen-
woordiging
Type missie Recht doen aan geest
v/d wet
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Wetgever
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Calculerende
motivatie
Politieke Agent
Typerende dilemma’s
Hoe omgaan met
loophole seeking?
Rechtzekerheid/detour
nement de pouvoir
Conflict reflectieve vs
handhavende mindset
Eigen broodheer
Imago: politieke
zetbaas?
© Aute Kasdorp 2015
32. Aspect van BWT Politieke
Agent
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Weinig
Objecten Perspectief op risico Politiek
Interventie scope + Rand v/d wet
zoeken
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Geest v/d wet
Aan wet toegekende
status
Primair referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Politieke vertegen-
woordiging
Type missie Recht doen aan geest
v/d wet
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Wetgever
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Calculerende
motivatie
Politieke Agent
Hoe omgaan met
loophole seeking?
“…wat wij dus soms met
lede ogen aanzien dat is dat
er bedrijven zijn die de norm
opvullen.... het bedrijf doet
dan niet super zijn best. hoe
ga je ze nou zover krijgen?
het is legaal handelen, want
die ruimte is gegeven, tot
daar mag je, maar ik wil
lager. hoe verkrijg je dat,
niet meer met handhaving,
want je begaat geen
overtredingen.”
© Aute Kasdorp 2015
33. Aspect van BWT Politieke
Agent
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Weinig
Objecten Perspectief op risico Politiek
Interventie scope + Rand v/d wet
zoeken
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Geest v/d wet
Aan wet toegekende
status
Primair referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Politieke vertegen-
woordiging
Type missie Recht doen aan geest
v/d wet
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Wetgever
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Calculerende
motivatie
Politieke Agent
Rechtzekerheid/
detournement de pouvoir
“…dat helpt natuurlijk wel om
nou ja ook wat leverage te
hebben om te kijken of zij
bereid zijn om daar wat aan te
doen.
Aan de andere kant is het ook
weer dat, je moet altijd bewust
zijn dat je niet detournement
de pouvoir daar gaat hanteren
van dat je bij wijze van spreken
terwijl er een hele kleine kans
dat het echt illegaal is dat heel
erg opblaast om hem ergens
heen te duwen.
Dus je moet wel op een zuivere
manier doen, tegelijkertijd
moet je een beetje druk kunnen
uitoefenen.”
© Aute Kasdorp 2015
34. Aspect van BWT Politieke
Agent
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Weinig
Objecten Perspectief op risico Politiek
Interventie scope + Rand v/d wet
zoeken
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Geest v/d wet
Aan wet toegekende
status
Primair referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Politieke vertegen-
woordiging
Type missie Recht doen aan geest
v/d wet
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Wetgever
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Calculerende
motivatie
Politieke Agent
Conflict reflectieve vs
handhavende mindset
“…het is een heel lastig
proces omdat de focus van
vele inspecteurs zit
natuurlijk op die
wetsnaleving dus.. onze
manier van aanpak
bevordert niet dat je met
een open blik een bedrijf
instapt … dit zijn de risico's
waar we naar gaan kijken en
hier moet je mee aan de slag
en tegelijkertijd zeg je tegen
mensen maar je moet ook
een beetje rondkijken. Dat is
complex.”
© Aute Kasdorp 2015
35. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Typerende Bemiddelaar dilemma’s
© Aute Kasdorp 2015
36. Aspect van BWT Sociale
Bemiddelaar
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Medium
Objecten Perspectief op risico Stakeholder-
Interventie scope + Nieuwe risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Zelfregulering
Aan wet
toegekende status
Relevant
referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Steun van
stakeholders
Type missie Mitigeren van
sociale risico’s
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Stakeholders
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Sociale
motivatie
Sociale Bemiddelaar
Typerende dilemma’s
Afwegen van
stakeholder belangen,
m.n.:
Belangen van
verschillende aard
In situaties zonder
wettelijke grondslag
Imago: windvaan?
© Aute Kasdorp 2015
37. Aspect van BWT Sociale
Bemiddelaar
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Medium
Objecten Perspectief op risico Stakeholder-
Interventie scope + Nieuwe risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Zelfregulering
Aan wet
toegekende status
Relevant
referentiepunt
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Steun van
stakeholders
Type missie Mitigeren van
sociale risico’s
Methoden Primaire doelgroep
scope
+ Stakeholders
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Sociale
motivatie
Sociale Bemiddelaar
Afwegen van stakeholder
belangen
“…dan komen zij al heel snel
met het antwoord, als we
dat gaan doen dan gaan we
over de kop en dat maakt
het als toezichthouder wel
ontzettend zwaar, …
het is heel eenvoudig om te
zeggen u moet, en dan zou
het inderdaad kunnen dat
bedrijven over de kop gaan
en dan staan er 300 mensen
op straat …
het is echt het zoeken van
de grenzen, … maar het ja,
dat is, ik zou het bijna
worsteling noemen.”
© Aute Kasdorp 2015
38. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Typerende Regisseur dilemma’s
© Aute Kasdorp 2015
39. Aspect van BWT Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Veel
Objecten Perspectief op risico Autonoom
Interventie scope + Opzettelijk niet
gereguleerde risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Toezichthouder-
normen
Aan wet toegekende
status
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Normatieve
motivatie
Maatschappelijke Regisseur
Typerende dilemma’s
Toezichtbelangen die
zich niet in regelgeving
laten vangen
Licence to operate
(o.g.v. handhaving)
borgen
Legitimiteit/maatschap
pelijk draagvlak voor
Brede missie
buitenwettelijk toezicht
Imago: loose canon?
© Aute Kasdorp 2015
40. Aspect van BWT Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Veel
Objecten Perspectief op risico Autonoom
Interventie scope + Opzettelijk niet
gereguleerde risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Toezichthouder-
normen
Aan wet toegekende
status
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Normatieve
motivatie
Maatschappelijke Regisseur
Toezichtbelangen die zich
niet in regelgeving laten
vangen
“…kwaliteit laat zich heel
lastig vastleggen in een
reeks van wettelijke
voorschriften. Dus en die
vrijheid die wil je ook niet
inperken”
© Aute Kasdorp 2015
41. Aspect van BWT Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Veel
Objecten Perspectief op risico Autonoom
Interventie scope + Opzettelijk niet
gereguleerde risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Toezichthouder-
normen
Aan wet toegekende
status
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Normatieve
motivatie
Maatschappelijke Regisseur
Licence to operate (o.g.v.
handhaving) borgen
“Maar het heeft ook tot kritiek geleid omdat
een aantal mensen zegt van ja, … als je veel
breder zou gaan oriënteren en uiten dan ga
je eigenlijk ook allerlei dingen doen waar je
niet voor in het leven bent geroepen …
Andere reactie is ook wel dat het risico is dat
je je afschrikkende werking ondermijnt als je
niet voldoende overtredingen opspoort en
beboet…
je kan denk ik aardig inzicht in of je op
andere manieren het specifieke probleem
dat je tackelt in een bepaalde sector oplost,
ik denk dat je dat aardig in beeld kan
brengen, maar het is veel moeilijker om die
preventie factor ook goed te wegen,
… of we er al helemaal goed in geslaagd zijn
om in een specifieke situatie te zeggen nou
ik maak een mooie kosten/baten analyse
van verschillende instrumenten en op basis
daarvan moet ik hem nu juist wel beboeten
en nu juist niet, dat vraag ik me af.”
© Aute Kasdorp 2015
42. Aspect van BWT Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Veel
Objecten Perspectief op risico Autonoom
Interventie scope + Opzettelijk niet
gereguleerde risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Toezichthouder-
normen
Aan wet toegekende
status
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Normatieve
motivatie
Maatschappelijke Regisseur
Legitimiteit/
maatschappelijk
draagvlak voor brede
missie
“…als je je in je eigen
onafhankelijkheid, je directe
onafhankelijkheid op dit moment
teveel verdedigt en te sterk neerzet,
dan lok je een reactie uit die je
onafhankelijkheid en ruimte in de
toekomst juist heel erg gaat
beperken. …
fundamenteel willen wij dat onze
vrijheid om prioriteiten te kiezen op
basis van risico's binnen het toezicht,
dat die zo groot mogelijk is. maar om
dat te doen moet je ook weten dat je
die vrijheid niet altijd volledig kunt
benutten.”
© Aute Kasdorp 2015
43. Aspect van BWT Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Veel
Objecten Perspectief op risico Autonoom
Interventie scope + Opzettelijk niet
gereguleerde risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
+ Toezichthouder-
normen
Aan wet toegekende
status
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
+ Normatieve
motivatie
Maatschappelijke Regisseur
Legitimiteit/ maatschappelijk
draagvlak voor buitenwettelijk
toezicht
“…want zodra een toezichthouder
acties gaat nemen die niet
kraakhelder 100% door de wet gedekt
zijn, komt onmiddellijk de vraag van
legitimiteit en draagvlak naar boven.
… feitelijk komt het erop neer dat
zolang er voldoende steun vanuit de
samenleving als geheel is, en het dus
niet een politiek issue wordt, dat ons
veel ruimte is gegeven om daar eens
mee te experimenteren en daarmee
aan de slag te gaan.
maar, op de achtergrond blijft altijd
zitten van, op het moment dat we
daar een keertje de fout mee ingaan
en echt iets doen waarvan de
samenleving op gegeven moment tot
de conclusie komt, dat vinden we
eigenlijk heel stom…”
© Aute Kasdorp 2015
44. 4. Dialoog
• Rode draad
• Zelf-analyse
• Evaluatie
• Follow up
© Aute Kasdorp 2015
45. Rode draad
Grote eensluidendheid dat toezichthouders een
reflectieve taak hebben zoals deWRR betoogt
De pure ‘Handhaver’ is in de Nederlandse context
(althans op nationaal niveau) eerder een stroman (de
mythe van de oldschool toezichthouder) dan realiteit
Grote diversiteit hoe deze reflectieve taak in te vullen
Dit valt te plotten op een scala van smalle naar brede
taakopvatting
Elke taakopvatting brengt zo zijn eigen dilemma’s
met zich
Hoe vaak wordt hier expliciet over gecommuniceerd?
© Aute Kasdorp 2015
46. Aspect van BWT Juridische
Handhaver
Politieke
Agent
Sociale
Bemiddelaar
Maatschappelijke
Regisseur
Taak-
opvatting
Discretie mbt
handhavings-
mandaat
Geen Weinig Medium Veel
Objecten Perspectief op
risico
Juridisch Politiek Stakeholder- Autonoom
Interventie scope Wets-
overtreding
+ Rand v/d wet
zoeken
+ Nieuwe
risico’s
+ Opzettelijk niet
gereguleerde
risico’s
Normen Typerend soort
gebruikte norm
Wetgeving + Geest v/d wet + Zelfregulering +Toezichthouder-
normen
Aan wet
toegekende status
Uitsluitend doel Primair
referentiepunt
Relevant
referentiepunt
Grensbepalend
Motivering Primaire basis voor
legitimiteit
Legaliteit + Politieke
vertegen-
woordiging
+ Steun van
stakeholders
+ Publieke waarde-
creatie
Type missie Handhaving Recht doen aan
geest v/d wet
Mitigeren van
sociale risico’s
Publieke waarde
creëren
Methoden Primaire doelgroep
scope
Organisaties
onder toezicht
+Wetgever + Stakeholders Geen primaire
afbakening
Typerende
compliance-
motivatie focus
Afschrikking + Calculerende
motivatie
+ Sociale
motivatie
+ Normatieve
motivatie
Reprise: waar plot je jezelf?
© Aute Kasdorp 2015
47. Zelf-analyse vragen
Waar plot je
jezelf?
jouw organisatie?
diverse onderdelen van je organisatie?
Door de kat of de hond gebeten. Ben je liever
pennenlikker;
politieke zetbaas;
windvaan;
loose canon?
Hoe expliciet communiceer je over deze positionering? Met wie? Publiekelijk
of besloten?
Deze positionering is niet per se statisch in de tijd.
In welke richting beweegt jouw organisatie zich?
Andere Nederlandse toezichthouders/inspecties?
Internationale trend(s)?
© Aute Kasdorp 2015
48. Evaluatie- & follow up vragen
Welke aspecten van de typologie zijn het meest/minst
intuïtief?
nuttig?
Welke dilemma’s zijn voor jouw organisatie het meest
prangend?Waarom?
Met welke interne/externe stakeholders zou een dialoog
aan de hand van deze typologie waardevol kunnen zijn?
Wat voor vervolg-onderzoek zou je behoefte aan hebben?
Wat zouden jouw hypotheses zijn?
Op wat voor manier zou je kennis willen nemen van
onderzoeks-uitkomsten?
© Aute Kasdorp 2015
49. Input voor hypotheses
Generieke taakopvatting-dilemma niet te ontkomen, elke
positionering brengt inherente dilemma’s met zich.
Mate van ‘fit’ tussen taakopvatting en verwachtingen van de
omgeving waarschijnlijk afhankelijk van:
de context van het relevante toezichtregime:
Tijdsgeest
Geschiedenis van de relevante sector en het relevante toezichtregime
Incidenten
Ontwikkelingsfase toezichthouder
De toezichtaspecten (regels vd tabel) voor het relevante
toezichtregime:
Object (Sectorspecifieke kenmerken)
Normen (Kenmerken regelgeving)
Rationale (Legitimiteitsissues)
Methode (bijzonderheden van doelgroep, motivatiefilosofie)
Mogelijk ook extra issues als gevolg van gebrekkige alignment (te
breed uitgespreid zijn over de tabel)?
© Aute Kasdorp 2015
50. 5. Afronding
• Contactgegevens
• Promotieonderzoek
• aute_kasdorp@yahoo.com
• 06-41882445
• Werk
• aute.kasdorp@afm.nl
• 06-13717704
• Linkedin.com/in/autekasdorp
© Aute Kasdorp 2015
52. De tabellen in deze presentatie zijn ontleend aan
een in EJRR te verschijnen conceptartikel:
“Regulatory interventions beyond the law:
towards a typology of the extra-legal frontier”.
De vrijwel definitieve working paper versie is te
vinden op SSRN:
http://ssrn.com/author=2423346.
Dit is het eerste artikel t.b.v. mijn dissertatie over
buitenwettelijk toezicht. Deze dissertatie wordt
ondersteund door de Rotterdam School of
Management (RSM) en de Autoriteit Financiële
Markten (AFM).
De volgende sheets bevatten de referentielijst
van de in dit conceptartikel aangehaalde
literatuur.
Context
© Aute Kasdorp 2015
53. Relevante literatuur
Almond, P. (2007). Regulation crisis: Evaluating the potential legitimizing effects of 'corporate manslaughter' cases. Law & Policy, 29(3), 285-310.
Ayling, J. (2011). Criminalizing organizations: Towards deliberative lawmaking. Law & Policy, 33(2), 149-178.
Ayres, I., & Braithwaite, J. (1992). Responsive regulation: Transcending the deregulation debate Oxford University Press.
Bartel, R., & Barclay, E. (2011). Motivational postures and compliance with environmental law in australian agriculture. Journal of Rural Studies, 27(2), 153-170.
Black, J. (2002). Regulatoryconversations. Journal of Law and Society, 29(1), 163-196.
Black, J., & Baldwin, R. (2010). Really responsive risk-based regulation. Law & Policy, 32(2), 181-213.
Blanc, F. (2012). Moving away from total control in former communist countries-the RRR in inspections, and lessons learned from reforming them. European Journal of Risk
Regulation, (3)
Borck, J. C., & Coglianese, C. (2011). Beyond compliance: Explaining business participation in voluntary environmental programs (Research paper No. 12-06)U of Penn, Inst for
Law & Econ.
Borck, J. C., & Coglianese, C. (2009). Voluntary environmental programs: Assessing their effectiveness. Annual Review of Environment and Resources, 34, 305-324.
Braithwaite, J. (2011). Essence of responsive regulation, the. UBCL Rev., 44, 475.
Braithwaite, J., Walker, J., & Grobosky, P. (1987). An enforcement taxonomy of regulatory agencies. Law & Policy, 9(3), 323-351.
Coen, D. (2005). Business-regulatory relations: Learning to play regulatory games in european utility markets. Governance, 18(3), 375-398.
Coslovsky, S., Pires, R., & Silbey, S. S. (2011). The pragmaticpolitics of regulatory enforcement. Handbookon the Politics of Regulation, , 322.
Groenleer, M., & Gabbi, S. (2013). Regulatory agencies of the european union as international actors. legal framework, development over time and strategic motives in the case
of the european food safety authority. European Journal of Risk Regulation, (4)
Gunningham, N. (2011). Enforcing environmental regulation. Journal of EnvironmentalLaw, 23(2), 169-201.
Gunningham, N., Kagan, R. A., & Thornton, D. (2004). Social license and environmental protection: Why businesses go beyond compliance. Law & Social Inquiry, 29(2), 307-341.
Gunningham, N., & Sinclair, D. (1999). Regulatory pluralism: Designing policy mixes for environmental protection. Law & Policy, 21(1), 49-76.
Hall, J., & Pretty, J. (2008). Then and now: Norfolk farmers' changing relationshipsand linkages with government agencies during transformations in land management. Journal
of Farm Management, 13(6), 393-418.
Hawkins, K. (1992). The uses of legal discretion: Perspective from law and social science, hawkins, K.(red). The Uses of Discretion,
Howard-Grenville, J., Nash, J., & Coglianese, C. (2008). Constructing the license to operate: Internal factors and their influence on corporate environmental decisions. Law &
Policy, 30(1), 73-107.
Kagan, R. A., Gunningham, N., & Thornton, D. (2003). Explaining corporate environmental performance: How does regulation matter? Law & Society Review, 37(1), 51-90.
Krawiec, K. D. (2003). Cosmetic compliance and the failure of negotiated governance. Wash.ULQ, 81, 487.
Lynch-Wood, G., & Williamson, D. (2007). The social licence as a form of regulation for small and medium enterprises. Journal of Law and Society, 34(3), 321-341.
Lyon, T. P., & Maxwell, J. W. (1999). " Voluntary" approaches to environmental regulation: A survey Social Science Research Network Electronic Library.
May, P. J., & Winter, S. C. (2011). Regulatory enforcement styles and compliance. Explaining Compliance: Business Responses to Regulation, , 222.
May, P. J. (2004). Compliance motivations: Affirmative and negative bases. Law & Society Review, 38(1), 41-68.
May, P. J. (2005). Compliance motivations: Perspectives of farmers, homebuilders, and marine facilities. Law & Policy, 27(2), 317-347.
© Aute Kasdorp 2015
54. May, P. J. (2005). Regulation and compliance motivations: Examining different approaches. Public Administration Review, 65(1), 31-44.
May, P. J., & Wood, R. S. (2003). At the regulatory front lines: Inspectors' enforcement styles and regulatory compliance. Journal of Public Administration Research and Theory,
13(2), 117-139.
May, P., & Winter, S. (2000). Reconsidering styles of regulatory enforcement: Patterns in danish agro-environmental inspection. Law & Policy, 22(2), 143-173.
McAllister, L. K. (2010). Dimensions of enforcement style: Factoring in regulatory autonomy and capacity. Law & Policy, 32(1), 61-78.
McBarnet, D. (1991). Whiter than white collar crime: Tax, fraud insurance and the management of stigma. British Journal of Sociology, , 323-344.
McBarnet, D. (2006). After enron will ‘whiter than white collar crime’ still wash? British Journal of Criminology, 46(6), 1091-1109.
McBarnet, D., & Whelan, C. (1991). The elusive spirit of the law: Formalism and the struggle for legal control. The Modern Law Review, 54(6), 848-873.
Moore, M. H. (1995). Creating public value. strategic management in government. Cambridge, Massachusetts, USA;London, England: Harvard University Press.
Nolette, P. (2015). Law enforcement as legal mobilization: Reforming the pharmaceutical industry through government litigation. Law & Social Inquiry, 40(1), 123-151.
Norman, W. (2011). Business ethics as self-regulation: Why principles that ground regulations should be used to ground beyond-compliance norms as well. Journal of Business
Ethics, 102(1), 43-57.
Oded, S. (2013). Corporate compliance Edward Elgar Publishing.
OECD. (2014). The goverance of regulators, OECD best practice principles for regulatory policyOECD Publishing.
Passas, N. (2005). Lawful but awful:‘legal corporate crimes’. The Journal of Socio-Economics, 34(6), 771-786.
Perez, O. (2014). Courage, regulatory responsibility, and the challenge of higher-order reflexivity. Regulation & Governance, 8(2), 203-221.
Petetin, L. (2014). Frankenburgers, risks and approval. Eur.J.Risk Reg., , 168.
Picciotto, S. (2007). Constructing compliance: Game playing, tax law, and the regulatory state. Law & Policy, 29(1), 11-30.
Prakash, A. (2001). Why do firms adopt 'beyond-compliance' environmental policies? Business Strategy and the Environment, 10(5), 286-299.
Schneider, C. E. (1992). Discretion and rules: A lawyer's view. The Uses of Discretion, , 47-88.
Silbey, S. S. (1980). Case processing: Consumer protection in an attorney general's office. Law and Society Review, , 849-881.
Sparrow, M. K. (2012). Joining the regulatory fold. Criminology & Public Policy, 11(2), 345-359.
Sparrow, M. K. (2000). Regulatory craft, the. controlling risks, solving problems, and managing compliance. Washington, D.C., United States of America: The Brookings
Institution.
Sparrow, M. K. (2008). Characterof harms, the. operationalchallenges in control. Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press.
Trappenburg, M., & Schiffelers, M. (2012). How to escape the vicious circle: The challenges of the risk regulation reflex. European Journal of Risk Regulation, (3)
Tyler, T. R. (2006). Psychological perspectives on legitimacy and legitimation. Annu.Rev.Psychol., 57, 375-400.
Tyler, T. R. (1997). The psychology of legitimacy: A relational perspective on voluntary deference to authorities. Personality and Social Psychology Review, 1(4), 323-345.
van Tulder, R., Fortanier, F., & Da Rosa, A. (2011). Linking inclusive business models and inclusive growth.
Welch, E. W., Mazur, A., & Bretschneider, S. (2000). Voluntary behavior by electric utilities: Levels of adoption and contribution of the climate challenge program to the
reduction of carbon dioxide. Journal of Policy Analysis and Management, 19(3), 407-425.
Winter, S. C., & May, P. J. (2001). Motivation for compliance with environmental regulations. Journal of Policy Analysis and Management, 20(4), 675-698.
Relevante literatuur
© Aute Kasdorp 2015