2. TURUNAN FUNGSI
Turunan fungsi f ditulis fβ adalah
fungsi lain yang didefinisikan
oleh :
h
)x(f)hx(f
lim)x(f
0h
β+
=ο’
β
jika limitnya ada
f(x)
f(x+h)
x x+h
f(x+h)-f(x)
h
y
x
Notasi dan pengertian turunan fungsi
dx
dy
y =ο’ Gradien garis singgung
dt
ds
tv =)( Kecepatan sesaat
dt
dm
m =ο¦ Laju massa per satuan
waktu
dt
dq
q =ο¦ Laju perubahan panas
per satuan waktu
dT
dh Perubahan entalpi
akibat perubahan
temperatur
dV
dP Perubahan tekanan
akibat perubahan
volume
3. Contoh Menghitung Turunan:
643)( 2 +β= xxxf
Jawab :
Hitung fβ(x)
f(x+h) = 3(x+h)2 β 4(x+h)+6
= 3x2 + 6xh + 3h2 β 4x β 4h + 6
f(x+h)-f(x) = 6xh + 3h2 β 4h
h
xfhxf
xf
h
)()(
lim)(
0
β+
=ο’
β
h
hhxh
h
436
lim
2
0
β+
=
β
)436(lim
0
β+=
β
hx
h
= 6x - 4
32
)(
+
=
x
x
xf
3)(2
)(
++
+
=+
hx
hx
hxf
323)(2
)()(
+
β
++
+
=β+
x
x
hx
hx
xfhxf
)322)(32(
)322())(32(
+++
++β++
=
hxx
hxxhxx
)322)(32(
3
+++
=
hxx
h
)322)(32(
3
lim)(
0 +++
=ο’
β hxxh
h
xf
h
2)32(
3
+
=
x
4. Menghitung Turunan
Grafik fungsi f(x)
Y=4x-x2
Y=4-2xY=2x
Y=2
4)x(flim
2x
=
β
adatidak)2(f ο’
4)x(flim
2x
=
β
2)2(f =ο’
Y=5-(x-3)2
Y=1.5x2β4x+6
Y=3x-4
Y=-2(x-3)
5. Rumus Dasar Turunan Fungsi
0)().1( =k
dx
d
1)().2( β= nn nxx
dx
d
dx
du
kku
dx
d
=)().3(
dx
dv
dx
du
vu
dx
d
+=+ )().4(
dx
dv
u
dx
du
vuv
dx
d
+=)().5(
2
).6(
v
dx
dv
u
dx
du
v
v
u
dx
d
β
=ο·
οΈ
οΆ
ο§
ο¨
ο¦
y=uv ο y' = u' v + uv'
2v
vuvu
y
v
u
y
ο’βο’
=ο’ο=
Contoh-contoh
(1). y=5x4 + 5x - 10
0)1(5)x4(5
)10(
dx
d
)x(
dx
d
5)x(
dx
d
5y
3
4
β+=
β+=ο’
(2). y = (x4 + 10)(x5 β 5)
u=x4+10
uβ²=4x3
v=x5 β 5
vβ²=5x4
y' = u' v + uvβ = (4x3)(x5β5)+(x4+10)(5x4)
3
4
).3(
4
3
+
β
=
x
x
y u=x3+4
uβ²=3x2
v=x4 + 3
vβ²=4x3
24
3324
)3(
)4)(4()3)(3(
+
ββ+
=ο’
x
xxxx
y
6. Aturan Rantai
Misalkan diberikan, y = (x4 + 3)6
x u=x4+3 y=u6
u=g(x) y=f(u)
3
4x
dx
du
=
5u6
du
dy
=
)x4)(u6(
dx
du
du
dy
dx
dy 35=ο΄=
)x4()3x(6
dx
dy 354 +=
Rumus Umum
y=f(u), u = g(x) ο y=f(g(x))
dx
du
du
dy
dx
dy
ο΄=
Kasus kedua, y = {4+3(x4+1)5}7
x u=x4+1 v=4+3u5 y=v7
u=g(x) v=h(u) y=f(v)
3x4
dx
du
= 4u15
du
dv
= 6v7
dv
dy
=
)x4)(u15)(v7(
dx
du
du
dv
dv
dy
dx
dy 346=ο΄ο΄=
)x4}()1x(15}{)u34(7{ 34465 ++=
)x4}()1x(15}{)]1x[34(7{ 344654 +++=
Rumus Umum
y=f(v), v = h(v), u = g(x) ο y=f{h[g(x)]}
dx
du
du
dv
dv
dy
dx
dy
ο΄ο΄=
10. Dengan menggunakan rumus-rumus aturan rantai
hitunglah, dy/dx
3
3 3
2
2
22
5723
753
534
84
x
1x
(22).y
1x
x
(21).y
1xxy(20).
])3x(2x[6y(19).
]2)(x[4y(18).
3)2x(xy(17).
2x)(xy(16).
β
=
+
=
β=
++=
++=
++=
+=
β
32
22
4
3
3
2442
)1(
)1(x
(25).y
1
1
y(24).
)1(2)(xy(23).
+
β
=
ο·
ο·
οΈ
οΆ
ο§
ο§
ο¨
ο¦
β
+
=
β+=
x
x
x
x
11. Rumus Dasar Turunan Trigonometri
dx
du
ucos)u(sin
dx
d
).1( =
dx
du
usin)u(cos
dx
d
).2( β=
dx
du
usec)u(tan
dx
d
).3( 2=
dx
du
utanusec)u(sec
dx
d
).4( =
dx
du
ucotucsc)u(csc
dx
d
).5( β=
dx
du
ucsc)u(cot
dx
d
).6( 2β=
Contoh-contoh
Hitunglah yβ² dari : y=x4 sin 3x
Jawab
u=x4, v=sin 3x
uβ²=4x3, vβ²=3 cos 3x
yβ² = u vβ² + uβ²v
= x4(3 cos 3x) + (4x3) sin 3x
Hitunglah yβ² dari :
Jawab
u=x, v=x+sec2x
uβ²=1, vβ²=1+2sec2x tan x
)xsecx(
x
y
2+
=
22
22
)xsecx(
)xtanxsec21(x1)xsecx(
y
+
+β+
=ο’
15. Dalam soal latihan
hitunglah turunan dy/dx,
untuk fungsi-fungsi berikut
ini.
3
2
2
3
6
5
4
2cos
).5(
4sin
).4(
6sec)2().3(
4tan)1(xy(2).
3xcosx(1).y
x
xx
y
xx
x
y
xxy
x
β
=
+
=
+=
+=
=
6. y = sin(2 β 3x + x3)
7. y = cos(4 β 8x + x6)
8. y = tan(x + sin x)
9. y = sin(x2 + cos 2x)
10.y = tan4(x2 + 1)5
11. y = cot5(x3 + 1)4
12. y = sec5[(4 + x2)]8
13. y = sec3(2x β x2)6
14. y = sin3[cos(x β 3x2)]
15. y = sin3x tan4x
16. y = sec3x tan5x
SOAL-SOAL LATIHAN
16. Penurunan Secara Implisit
Persamaan fungsi Penulisan Menghitung Turunan Fungsi
-------------------------------------------------------------------------------------------------
(1). y = x3 β sin 4x + 10 Eksplisit Gunakan rumus-rumus dasar
(2). x3 + y3 β 3xy2 = 3x2y Implisit
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Langkah-langkah untuk menghitung turunan fungsi secara implisit
adalah :
(1).Terapkan aturan rantai pada setiap suku yang terlibat pada
persamaan, dengan rumus :
(2). Kumpulkanlah suku yang memuat turunan pada ruas kiri dan yang
lain di ruas kanan, dan selesaikan persamaan turunan
π
ππ₯
π₯ π
= ππ₯ πβ1
;
π
ππ₯
π¦ π
= ππ¦ πβ1
ππ¦
ππ₯
;
π
ππ₯
π₯ π
π¦ π
= ππ₯ πβ1
π¦ π
+ππ₯ π
π¦ πβ1
ππ¦
ππ₯
17. Contoh : Tentukan dy/dx dari x3 + y3 β 3xy2 = 3x2y
Jawab :
Masing-masing suku pada persamaan diturunkan terhadap x, yaitu :
)yx(
dx
d
3)xy(
dx
d
3)y(
dx
d
)x(
dx
d 2233 =β+
22
22
xxy2y
yxxy2
dx
dy
ββ
+β
=
ο·
οΈ
οΆ
ο§
ο¨
ο¦
+=ο·
οΈ
οΆ
ο§
ο¨
ο¦
+β+
dx
dy
xxy23
dx
dy
xy2y3
dx
dy
y3x3 2222
CONTOH
3π¦2
β 6π₯π¦ β 3π₯2
ππ¦
ππ₯
= 6π₯π¦ β 3π₯2
+ 3π¦2
3 π¦2
β 2π₯π¦ β π₯2
ππ¦
ππ₯
= 3{2π₯π¦ β π₯2
+ π¦2
}
Jadi,
18. CONTOH
Carilah dy/dx dari,
x2+y2 = sin(x + y)
Jawab
Dengan menurunkan secara
implisit diperoleh hasil :
d
dx
(x2
+y2
)=
d
dx
sin(x+y)
2x+2y
dy
dx
=cos(x+y)[1+
dy
dx
]
{2y β cos(x+y)}
dy
dx
=cos(x+y) - 2x
dy
dx
=
cos(x+y) β 2x
2yβcos(x+y)
CONTOH
Carilah dy/dx dari,
x2 + y2 = tan(xy)
Jawab
Dengan menurunkan secara
implisit diperoleh hasil :
d
dx
(x2
+y2
)=
d
dx
tan(xy)
2x+2y
dy
dx
=sec2
(xy){y + x
dy
dx
}
{2y β xsec2
(xy)}
dy
dx
= y sec2
(xy) β2x
dy
dx
=
ysec2(xy) β2x
2y β xsec2(xy)
24. Contoh :
Carilah turunan kedua dan ketiga dari : y = x4 sin 3x
Jawab :
n=1, yβ = (4x3) sin 3x + x4 (3 cos 3x)
= 4x3 sin 3x + 3x4 cos 3x
n=2, yββ = 4(3x2) sin 3x + 4x3 (3 cos 3x) + 3(4x3) cos 3x + 3x4 (-3 sin 3x)
= (12x2 β 9x4) sin 3x + 24x3 cos 3x
n=3, yβββ = [12(2x) β 9(4x3)] sin 3x + (12x2 β 9x4) (3 cos 3x)
+ 24(3x2) cos 3x + 24x3 (β 3 sin 3x)
= (24x β 108x3) sin 3x + (108x2 β 27x4) cos 3x
Pendekatan lain :
Jika :
y=u.v
yβ = uβv + uvβ
yββ = uββv + 2uβvβ + uvββ
yβββ = uβββ v + 3uββ vβ + 3uβ vββ + u vβββ
25. Dengan cara tersebut, maka :
u = x4 ; v = sin 3x
uβ = 4x3 ; vβ = 3 cos 3x
uββ = 12x2 ; vββ = β 9 sin 3x
uβββ = 24x ; vβββ = β 27 cos 3x
Dengan menggunakan rumus diperoleh :
yββ = uββv + 2uβvβ + uvββ
= (12x2) sin 3x + 2(4x3) (3 cos 3x) + x4(β 9 sin 3x)
= (12x2 β 9x4) sin 3x + 24x3 cos 3x
yβββ = uβββ v + 3uββ vβ + 3uβ vββ + u vβββ
= (24 x) sin 3x+3(12x2)(3 cos 3x)+3(4x3)(β9 sin 3x)+ x4 (-27 cos 3x)
= (24x β 108x3) sin 3x + (108x2 β 27x4) cos 3x
26. Dalam soal-soal berikut ini
tentukan turunan pertama,
kedua, dan ketiga dari :
Tentukan rumus turunan
orde-n dari :
(11). y = sin b x
(12). y = cos b x
(13). y = ax + b
(14). y =
3
a β bx
(15). y =
1
(ax β b)2
1 . π¦ = (5π₯ + 2)3
(4π₯ β 1)5
2 . π¦ = π₯3
sin 5 π₯
3 . π¦ = π₯4
cos 3 π₯
4 . π¦ = sec4
π₯
(5). π¦ = π₯ π
cos π π₯
(6). π¦ = π₯ π
sin π π₯
(7). π¦ = sec π
π π₯
(8). π¦ = sin π
π π₯
(9). π¦ = cos π
π π₯
(10). π¦ = π₯ π
(1 β π₯) π
Soal-soal Latihan