SlideShare a Scribd company logo
1 of 25
FUNGSI TRANSENDEN
CM105 KALKULUS
Dr. Eng. Munawir, M.T.
Tujuan Pembelajaran
• 1. Mahasiwa dapat memahami fungsi invers
• 2. Mahasiswa dapat memahami fungsi logaritma natural/asli
• 3. Mahasiswa dapat memahami fungsi eksponensial natural/asli
Fungsi
logaritma
asli
Fungsi
eksponen
asli
Fungsi
trigono-
metri
Fungsi
hiperbolik
Fungsi
transenden /
Fungsi non-
aljabar
INVERS FUNGSI
 Misalkan dengan
f
f R
D
f 
: )
(x
f
y
x 

v
u  )
(
)
( v
f
u
f 
 Definisi
Fungsi y = f(x) disebut satu-satu jika f(u) = f(v) maka u = v
atau jika maka
x
y 
fungsi y=x
satu-satu
x
y 

fungsi y=-x
satu-satu
2
x
y 
u v
fungsi
tidak satu-satu
2
x
y 
Fungsi : relasi yang memetakan setiap anggota domain dengan tepat satu anggota kodomain
 Secara geometri grafik fungsi satu-satu dan garis yang
sejajar dengan sumbu x berpotongan di satu titik.
 Teorema
Jika fungsi f satu-satu maka f mempunyai invers
 Notasi 1

f f
f D
R
f 

:
1
 
y
f
x
y 1



Berlaku hubungan
x
x
f
f 

))
(
(
1
y
y
f
f 

))
(
( 1
f
f
f
f
D
R
R
D 
 
 1
1 ,
Df Rf
f
x y=f(x)
R R
1

f
)
(
1
y
f
x 

 Teorema :
jika f monoton murni(selalu naik/selalu turun) maka
f mempunyai invers
x
x
f 
)
(
x
x
f 

)
(
2
)
( x
x
f 
u v
f(x)=x
R
x
x
f 


 ,
0
1
)
(
'
f selalu naik
f(x)=-x
R
x
x
f 



 ,
0
1
)
(
'
f selalu turun









0
,
0
0
,
0
2
)
(
'
x
x
x
x
f
f naik untuk x>0
turun untuk x <0
1

f
1

f
1

f ada ada tidak ada
2
)
( x
x
f 
Contoh 1:
Diketahui f x
x
x
( ) 


1
2
a. Periksa apakah f mempunyai invers
b. Jika ada, tentukan inversnya
Penyelesaian :
a. 2
)
2
(
)
1
.(
1
)
2
.(
1
)
(
'





x
x
x
x
f Df
x
x




 ,
0
)
2
(
3
2
Karena f selalu naik(monoton murni) maka f mempunyai
invers
b. Misal
2
1



x
x
y
1
2 

 x
y
xy
1
1
2
1
2









y
y
x
y
x
y
x
1
1
2
)
(
1
1
2
)
( 1
1








 

x
x
x
f
y
y
y
f
8
 Suatu fungsi yang tidak mempunyai invers pada daerah
asalnya dapat dibuat mempunyai invers dengan cara
membatasi daerah asalnya.
2
)
( x
x
f 
u v
1

f tidak ada
R
x
Untuk
2
)
( x
x
f 
Untuk x>0 ada
1

f
2
)
( x
x
f 
Untuk x<0 ada
1

f
 Grafik fungsi invers
Titik (x,y) terletak
pada grafik f
Titik (y,x) terletak
pada grafik
1

f
Titik (x,y) dan (y,x) simetri terhadap
garis y=x
Grafik f dan simetri terhadap
garis y=x
1

f
f
1

f
 Turunan fungsi invers
Teorema
Misalkan fungsi f monoton murni dan mempunyai turunan
pada selang I. Jika maka dapat diturunkan
di y=f(x) dan
I
x
x
f 
 ,
0
)
(
' 1

f
)
(
'
1
)
(
)'
( 1
x
f
y
f 

Bentuk diatas dapat juga dituliskan sebagai dx
dy
dy
dx
/
1

Contoh 2 :
Diketahui , tentukan
1
2
)
( 5


 x
x
x
f )
4
(
)'
( 1

f
2
5
)
(
' 4

 x
x
f ,y=4 jika hanya jika x=1
7
1
)
1
(
'
1
)
4
(
)'
( 1



f
f
Penyelesaian :
PENGERTIAN TRANSENDEN
• Transenden (Transendent)
• Merupakan cara berpikir tentang hal-hal yang melampui apa yang terlihat,
yang dapat ditemukan di alam semesta.
• (KBBI) Traseden merupakan sesuatu diluar kesanggupan manusia; luar biasa;
utama
• Contohnya, pemikiran yang mempelajari sifat Tuhan yang dianggap begitu
jauh, berjarak dam mustahil dipahami manusia (wikipedia)
PENGERTIAN TRANSENDEN
• Transenden adalah sesuatu yang di luar batas. Diluar batas pengetahuan
dan kesanggupan manusia atau di luar batas normal.
• Dalam matematika untuk menunjukkan bilangan dan fungsi tertentu
• Fungsi transenden adalah fungsi-fungsi yang bukan merupakan fungsi
Aljabar.
• Phi 𝜋 = 3.14159265358979323846…
• Eluler e = 2.7182818261985…
Contoh Bilangan:
Perhatikan Turunan berikut :
𝑑
𝑑𝑥
𝑥3
3
= 𝑥2
𝑑
𝑑𝑥
−𝑥
− 1 = 𝑥−2
𝑑
𝑑𝑥
𝑥 = 1 = 𝑥0
𝑑
𝑑𝑥
? ? ? = 𝑥−1
𝑑
𝑑𝑥
𝑥2
2
= 𝑥
FUNGSI LOGARITMA ASLI
 Fungsi Logaritma asli ( ln ) didefinisikan sebagai :
 Dengan Teorema Dasar Kalkulus II, diperoleh turunan dari
logaritma asli :
• Secara umum, jika u = u(x) maka
ln ,
x
t
dt x
x
 

1
0
1
 
x
dt
t
D
x
D
x
x
x
1
1
ln
1









 
 
dx
du
u
dt
t
D
u
D
x
u
x
x
1
1
ln
)
(
1









 
.
Contoh 3 :
Perlihatkan bahwa 𝐷𝑥 ln 𝑥 =
1
𝑥
, 𝑥 ≠ 0
Penyelesaian :
Misalkan
Maka
Jadi,
Implikasi dari hasil tersebut,
0
,
|
|
ln 
 x
x
y







0
,
)
ln(
0
,
ln
|
|
x
x
x
x
x
x
y
x
y
1
'
ln 


x
x
y
x
y
1
1
'
)
ln( 






.
0
,
1
|)
|
(ln 
 x
x
x
dx
d
 
 C
|
x
|
ln
dx
x
1
16
dx
x
x
 
4
0
3
2
2
dx
x
du
x
u 2
3
3
2 



Contoh 4:
Hitung
Penyelesaian :
Misal
2
2
3
2
3
2 x
du
u
x
dx
x
x
 


c
u
du
u


  |
|
ln
3
1
1
3
1
c
x 

 |
2
|
ln
3
1 3
0
4
|
2
|
ln
3
1
2
3
4
0
3
2



 x
dx
x
x .
33
ln
3
1
)
2
ln
66
(ln
3
1



sehingga
Sifat-sifat Ln :
1. ln 1 = 0
2. ln(ab) = ln a + ln b
3. ln(a/b)=ln(a) – ln(b)
4. ln 𝑎𝑟 = 𝑟 ln 𝑎
 Grafik fungsi logaritma asli
0
,
ln
)
(
1


  x
t
dt
x
x
f
x
f
D
x
x
x
f 


 0
1
)
(
'
f selalu monoton naik pada Df
f
D
x
x
x
f 



 0
1
)
(
'
' 2
a.
b.
c.
Grafik selalu cekung kebawah
d. f(1) = 0
1
f(x)=lnx
18
FUNGSI EKSPONEN ASLI
 Karena
• maka fungsi logaritma asli monoton murni, sehingga
mempunyai invers.
 Invers dari fungsi logaritma asli disebut fungsi eksponen
asli, notasi 𝑒. Jadi berlaku hubungan
• Dari sini didapat : y = exp(ln y) dan x =ln(exp(x))
 Definisi 8.2
• Bilangan e adalah bilangan Real positif yang bersifat ln e = 1.
Dari sifat (iv) fungsi logaritma diperoleh
  ,
0
untuk
0
1
ln 

 x
x
x
Dx
y
x
x
y ln
)
exp( 


r
e
r
e
e r
r
exp
)
ln
exp(
)
exp(ln 


x
e
x 
)
(
exp
19
x
e
y
dy
dx
dx
dy



/
1
x
x
x e
e
D 
)
(
,
Jadi
y
x
e
y x
ln



 Turunan fungsi eksponen
y
dy
dx 1

)
(
'
.
)
( )
(
)
(
x
u
e
e
D x
u
x
u
x 
Secara umum
 
 C
e
dx
e x
x
 Integral fungsi eksponen asli
20
Contoh 5 :
)
ln
3
(
.
)
( ln
3
ln
3
x
x
D
e
e
D x
x
x
x
x
x 
).
/
1
.
3
ln
3
(
ln
3
x
x
x
e x
x


Tentukan turunan dari 𝑒3𝑥 ln 𝑥
Penyelesaian :
).
3
ln
3
(
ln
3

 x
e x
x
.
3
1
3
1
3
1 /
3
2
/
3
c
e
c
e
du
e
dx
x
e x
u
u
x







 

Contoh 6 :
Hitung dx
x
e x
 2
/
3
Penyelesaian :
du
dx
x
dx
x
du
x
u
3
1
1
3
3
2
2







Misalkan
Sehingga
1
y=ln x
y=exp (x)
 Grafik fungsi eksponen asli
Karena fungsi ekponen asli merupakan invers dari fungsi
logaritma asli maka grafik fungsi eksponen asli diperoleh
dengan cara mencerminkan grafik fungsi logaritma asli
terhadap garis y=x
1
)
(
))
(
(
)
( x
h
x
g
x
f 
 Penggunaan fungsi logaritma dan eksponen asli dalam
Menghitung turunan fungsi berpangkat fungsi
Diketahui
))
(
ln(
)
(
))
(
ln( x
g
x
h
x
f 
)))
(
ln(
)
(
(
)))
(
(ln( x
g
x
h
D
x
f
D x
x 
)
(
'
)
(
)
(
))
(
ln(
)
(
'
)
(
)
(
'
x
g
x
g
x
h
x
g
x
h
x
f
x
f


)
(
)
(
'
)
(
)
(
))
(
ln(
)
(
'
)
(
' x
f
x
g
x
g
x
h
x
g
x
h
x
f 









?
)
(
' 
x
f
24
Contoh 7:
Tentukan turunan fungsi x
x
x
f 4
)
(sin
)
( 
))
ln(sin(
4
)
ln(sin
)
(
ln 4
x
x
x
x
f x


Penyelesaian :
)))
ln(sin(
4
(
))
(
(ln x
x
D
x
f
D x
x 
x
x
x
x
x
x
x
x
f
x
f
cot
4
))
ln(sin(
4
cos
sin
4
))
ln(sin(
4
)
(
)
(
'




x
x
x
x
x
x
f 4
)
)(sin
cot
4
))
ln(sin(
4
(
)
(
' 

Langkah 1 : Ubah bentuk fungsi pangkat fungsi menjadi perkalian
fungsi dengan menggunakan fungsi logaritma asli (sifat ke 4 ln)
Langkah 2 : Turunkan kedua ruas
LATIHAN

More Related Content

More from MunawirMunawir15 (14)

Penggunaan prosedur dan fungsi pada pemrograman c++
Penggunaan prosedur dan fungsi pada pemrograman c++Penggunaan prosedur dan fungsi pada pemrograman c++
Penggunaan prosedur dan fungsi pada pemrograman c++
 
IF5110 - Mesin Turing (Bagian 1).pdf
IF5110 - Mesin Turing (Bagian 1).pdfIF5110 - Mesin Turing (Bagian 1).pdf
IF5110 - Mesin Turing (Bagian 1).pdf
 
FLOW CONTROL.pdf
FLOW CONTROL.pdfFLOW CONTROL.pdf
FLOW CONTROL.pdf
 
Wirausaha Muda_TSA (1).pptx
Wirausaha Muda_TSA (1).pptxWirausaha Muda_TSA (1).pptx
Wirausaha Muda_TSA (1).pptx
 
920200819830521101_Sistem Bilangan 2.pptx
920200819830521101_Sistem Bilangan 2.pptx920200819830521101_Sistem Bilangan 2.pptx
920200819830521101_Sistem Bilangan 2.pptx
 
P03 - Sorting (Selection).pptx
P03 - Sorting (Selection).pptxP03 - Sorting (Selection).pptx
P03 - Sorting (Selection).pptx
 
2. Fungsi Real.pdf
2. Fungsi Real.pdf2. Fungsi Real.pdf
2. Fungsi Real.pdf
 
3. Limit dan Kekontinuan .pdf
3. Limit dan Kekontinuan .pdf3. Limit dan Kekontinuan .pdf
3. Limit dan Kekontinuan .pdf
 
RPL11- Software Testing.pptx
RPL11- Software Testing.pptxRPL11- Software Testing.pptx
RPL11- Software Testing.pptx
 
9. Teknik Pengintegralan part 2 rev.pdf
9. Teknik Pengintegralan part 2 rev.pdf9. Teknik Pengintegralan part 2 rev.pdf
9. Teknik Pengintegralan part 2 rev.pdf
 
1. Sistem Bilangan Real rev.pptx
1. Sistem Bilangan Real rev.pptx1. Sistem Bilangan Real rev.pptx
1. Sistem Bilangan Real rev.pptx
 
920200819851205101_Arsitektur Set Intruksi .pptx
920200819851205101_Arsitektur Set Intruksi .pptx920200819851205101_Arsitektur Set Intruksi .pptx
920200819851205101_Arsitektur Set Intruksi .pptx
 
3. Limit dan Kekontinuan .pdf
3. Limit dan Kekontinuan .pdf3. Limit dan Kekontinuan .pdf
3. Limit dan Kekontinuan .pdf
 
HIRAGANA DAN KATAKANA.pdf
HIRAGANA DAN KATAKANA.pdfHIRAGANA DAN KATAKANA.pdf
HIRAGANA DAN KATAKANA.pdf
 

FUNGSI TRANSEDEN .pptx

  • 2. Tujuan Pembelajaran • 1. Mahasiwa dapat memahami fungsi invers • 2. Mahasiswa dapat memahami fungsi logaritma natural/asli • 3. Mahasiswa dapat memahami fungsi eksponensial natural/asli
  • 4. INVERS FUNGSI  Misalkan dengan f f R D f  : ) (x f y x   v u  ) ( ) ( v f u f   Definisi Fungsi y = f(x) disebut satu-satu jika f(u) = f(v) maka u = v atau jika maka x y  fungsi y=x satu-satu x y   fungsi y=-x satu-satu 2 x y  u v fungsi tidak satu-satu 2 x y  Fungsi : relasi yang memetakan setiap anggota domain dengan tepat satu anggota kodomain
  • 5.  Secara geometri grafik fungsi satu-satu dan garis yang sejajar dengan sumbu x berpotongan di satu titik.  Teorema Jika fungsi f satu-satu maka f mempunyai invers  Notasi 1  f f f D R f   : 1   y f x y 1    Berlaku hubungan x x f f   )) ( ( 1 y y f f   )) ( ( 1 f f f f D R R D     1 1 , Df Rf f x y=f(x) R R 1  f ) ( 1 y f x  
  • 6.  Teorema : jika f monoton murni(selalu naik/selalu turun) maka f mempunyai invers x x f  ) ( x x f   ) ( 2 ) ( x x f  u v f(x)=x R x x f     , 0 1 ) ( ' f selalu naik f(x)=-x R x x f      , 0 1 ) ( ' f selalu turun          0 , 0 0 , 0 2 ) ( ' x x x x f f naik untuk x>0 turun untuk x <0 1  f 1  f 1  f ada ada tidak ada 2 ) ( x x f 
  • 7. Contoh 1: Diketahui f x x x ( )    1 2 a. Periksa apakah f mempunyai invers b. Jika ada, tentukan inversnya Penyelesaian : a. 2 ) 2 ( ) 1 .( 1 ) 2 .( 1 ) ( '      x x x x f Df x x      , 0 ) 2 ( 3 2 Karena f selalu naik(monoton murni) maka f mempunyai invers b. Misal 2 1    x x y 1 2    x y xy 1 1 2 1 2          y y x y x y x 1 1 2 ) ( 1 1 2 ) ( 1 1            x x x f y y y f
  • 8. 8  Suatu fungsi yang tidak mempunyai invers pada daerah asalnya dapat dibuat mempunyai invers dengan cara membatasi daerah asalnya. 2 ) ( x x f  u v 1  f tidak ada R x Untuk 2 ) ( x x f  Untuk x>0 ada 1  f 2 ) ( x x f  Untuk x<0 ada 1  f
  • 9.  Grafik fungsi invers Titik (x,y) terletak pada grafik f Titik (y,x) terletak pada grafik 1  f Titik (x,y) dan (y,x) simetri terhadap garis y=x Grafik f dan simetri terhadap garis y=x 1  f f 1  f
  • 10.  Turunan fungsi invers Teorema Misalkan fungsi f monoton murni dan mempunyai turunan pada selang I. Jika maka dapat diturunkan di y=f(x) dan I x x f   , 0 ) ( ' 1  f ) ( ' 1 ) ( )' ( 1 x f y f   Bentuk diatas dapat juga dituliskan sebagai dx dy dy dx / 1  Contoh 2 : Diketahui , tentukan 1 2 ) ( 5    x x x f ) 4 ( )' ( 1  f 2 5 ) ( ' 4   x x f ,y=4 jika hanya jika x=1 7 1 ) 1 ( ' 1 ) 4 ( )' ( 1    f f Penyelesaian :
  • 11. PENGERTIAN TRANSENDEN • Transenden (Transendent) • Merupakan cara berpikir tentang hal-hal yang melampui apa yang terlihat, yang dapat ditemukan di alam semesta. • (KBBI) Traseden merupakan sesuatu diluar kesanggupan manusia; luar biasa; utama • Contohnya, pemikiran yang mempelajari sifat Tuhan yang dianggap begitu jauh, berjarak dam mustahil dipahami manusia (wikipedia)
  • 12. PENGERTIAN TRANSENDEN • Transenden adalah sesuatu yang di luar batas. Diluar batas pengetahuan dan kesanggupan manusia atau di luar batas normal. • Dalam matematika untuk menunjukkan bilangan dan fungsi tertentu • Fungsi transenden adalah fungsi-fungsi yang bukan merupakan fungsi Aljabar. • Phi 𝜋 = 3.14159265358979323846… • Eluler e = 2.7182818261985… Contoh Bilangan:
  • 13. Perhatikan Turunan berikut : 𝑑 𝑑𝑥 𝑥3 3 = 𝑥2 𝑑 𝑑𝑥 −𝑥 − 1 = 𝑥−2 𝑑 𝑑𝑥 𝑥 = 1 = 𝑥0 𝑑 𝑑𝑥 ? ? ? = 𝑥−1 𝑑 𝑑𝑥 𝑥2 2 = 𝑥 FUNGSI LOGARITMA ASLI
  • 14.  Fungsi Logaritma asli ( ln ) didefinisikan sebagai :  Dengan Teorema Dasar Kalkulus II, diperoleh turunan dari logaritma asli : • Secara umum, jika u = u(x) maka ln , x t dt x x    1 0 1   x dt t D x D x x x 1 1 ln 1              dx du u dt t D u D x u x x 1 1 ln ) ( 1            .
  • 15. Contoh 3 : Perlihatkan bahwa 𝐷𝑥 ln 𝑥 = 1 𝑥 , 𝑥 ≠ 0 Penyelesaian : Misalkan Maka Jadi, Implikasi dari hasil tersebut, 0 , | | ln   x x y        0 , ) ln( 0 , ln | | x x x x x x y x y 1 ' ln    x x y x y 1 1 ' ) ln(        . 0 , 1 |) | (ln   x x x dx d    C | x | ln dx x 1
  • 16. 16 dx x x   4 0 3 2 2 dx x du x u 2 3 3 2     Contoh 4: Hitung Penyelesaian : Misal 2 2 3 2 3 2 x du u x dx x x     c u du u     | | ln 3 1 1 3 1 c x    | 2 | ln 3 1 3 0 4 | 2 | ln 3 1 2 3 4 0 3 2     x dx x x . 33 ln 3 1 ) 2 ln 66 (ln 3 1    sehingga Sifat-sifat Ln : 1. ln 1 = 0 2. ln(ab) = ln a + ln b 3. ln(a/b)=ln(a) – ln(b) 4. ln 𝑎𝑟 = 𝑟 ln 𝑎
  • 17.  Grafik fungsi logaritma asli 0 , ln ) ( 1     x t dt x x f x f D x x x f     0 1 ) ( ' f selalu monoton naik pada Df f D x x x f      0 1 ) ( ' ' 2 a. b. c. Grafik selalu cekung kebawah d. f(1) = 0 1 f(x)=lnx
  • 18. 18 FUNGSI EKSPONEN ASLI  Karena • maka fungsi logaritma asli monoton murni, sehingga mempunyai invers.  Invers dari fungsi logaritma asli disebut fungsi eksponen asli, notasi 𝑒. Jadi berlaku hubungan • Dari sini didapat : y = exp(ln y) dan x =ln(exp(x))  Definisi 8.2 • Bilangan e adalah bilangan Real positif yang bersifat ln e = 1. Dari sifat (iv) fungsi logaritma diperoleh   , 0 untuk 0 1 ln    x x x Dx y x x y ln ) exp(    r e r e e r r exp ) ln exp( ) exp(ln    x e x  ) ( exp
  • 19. 19 x e y dy dx dx dy    / 1 x x x e e D  ) ( , Jadi y x e y x ln     Turunan fungsi eksponen y dy dx 1  ) ( ' . ) ( ) ( ) ( x u e e D x u x u x  Secara umum    C e dx e x x  Integral fungsi eksponen asli
  • 20. 20 Contoh 5 : ) ln 3 ( . ) ( ln 3 ln 3 x x D e e D x x x x x x  ). / 1 . 3 ln 3 ( ln 3 x x x e x x   Tentukan turunan dari 𝑒3𝑥 ln 𝑥 Penyelesaian : ). 3 ln 3 ( ln 3   x e x x
  • 21. . 3 1 3 1 3 1 / 3 2 / 3 c e c e du e dx x e x u u x           Contoh 6 : Hitung dx x e x  2 / 3 Penyelesaian : du dx x dx x du x u 3 1 1 3 3 2 2        Misalkan Sehingga
  • 22. 1 y=ln x y=exp (x)  Grafik fungsi eksponen asli Karena fungsi ekponen asli merupakan invers dari fungsi logaritma asli maka grafik fungsi eksponen asli diperoleh dengan cara mencerminkan grafik fungsi logaritma asli terhadap garis y=x 1
  • 23. ) ( )) ( ( ) ( x h x g x f   Penggunaan fungsi logaritma dan eksponen asli dalam Menghitung turunan fungsi berpangkat fungsi Diketahui )) ( ln( ) ( )) ( ln( x g x h x f  ))) ( ln( ) ( ( ))) ( (ln( x g x h D x f D x x  ) ( ' ) ( ) ( )) ( ln( ) ( ' ) ( ) ( ' x g x g x h x g x h x f x f   ) ( ) ( ' ) ( ) ( )) ( ln( ) ( ' ) ( ' x f x g x g x h x g x h x f           ? ) ( '  x f
  • 24. 24 Contoh 7: Tentukan turunan fungsi x x x f 4 ) (sin ) (  )) ln(sin( 4 ) ln(sin ) ( ln 4 x x x x f x   Penyelesaian : ))) ln(sin( 4 ( )) ( (ln x x D x f D x x  x x x x x x x x f x f cot 4 )) ln(sin( 4 cos sin 4 )) ln(sin( 4 ) ( ) ( '     x x x x x x f 4 ) )(sin cot 4 )) ln(sin( 4 ( ) ( '   Langkah 1 : Ubah bentuk fungsi pangkat fungsi menjadi perkalian fungsi dengan menggunakan fungsi logaritma asli (sifat ke 4 ln) Langkah 2 : Turunkan kedua ruas