Kapelletjes in de Lage Kempen: waarom inventariseren?

1. KAPELLETJES IN DE LAGE
KEMPEN.
Waarom inventariseren?

2. CONTEXT
Een van de punten in het beleidsplan van
IOED Lage Kempen bestond eruit iets te doen
rond de talrijke kapellen in de aangesloten
gemeenten.
Doel: actieplan bekomen per gemeente voor
het behoud, beheer en eventueel de ontsluiting
van de kapelletjes.
Drie gemeenten per jaar: Houthalen-
Helchteren, Heusden-Zolder en Zonhoven in
2018.

3. INVENTARISEREN KAPELLETJES:
WAAROM?
De talrijke kapelletjes die in het verleden werden opgericht uit
dankbaarheid of als gelofte zijn sterk verbonden met verhalen en
gebeurtenissen van lokale families, buurten en wijken.
Al snel bleek dat – hoewel de devotie sterk verminderd is – de
kapelletjes plaatselijk nog erg worden gewaardeerd. De
‘Kapellekesroutes’ van de heemkringen en de talrijke versierde
kapelletjes in mei zijn daar een bewijs van. Wandelaars en fietsers
lassen er hun rustpauze in, buurtbewoners koesteren het kapelletje in hun
wijk, ze fungeren als beeldbepalende herkenningspunten en/of voegen
een waarde toe aan het landschap.
Kapellen zijn erfgoed. Het zijn typische kleine landschapselementen die
niet zomaar zijn opgericht en die veelal ook vandaag een actuele
betekenis en maatschappelijke relevantie hebben. Als al deze kleine
landschapselementen zouden verdwijnen dan zouden we geen
representatie meer hebben van volksdevotie, zoals dit vandaag de dag
bijna niet meer gebeurd.

4. AFBAKENING: WAT VERSTAAN WE ONDER KAPELLETJES?
Kapellen zijn bescheiden gebouwtjes of constructies, opgericht door een geloofsgemeenschap of een privé-
persoon uit devotie voor Christus, Maria of een heilige. Voornamelijk ter bescherming, om genezing af te smeken,
of uit dank. Deze kapellen komen vaak voor langs de openbare weg, maar kunnen ook in een veld, bos, of op een
privédomein of erf gelegen zijn. – Thesaurus Onroerend Erfgoed
Kapellen kunnen worden benoemd op basis van hun locatie (boskapel, veldkapel, ...), op basis van de heilige
waaraan ze zijn gewijd (Mariakapel), op basis van het motief van hun oprichting (beschermkapel, dankkapel, ...) of
op basis van hun vormgeving. – Thesaurus Onroerend Erfgoed

5. SOORTEN KAPELLEN:
(GEVEL)NISKAPEL
Specifieke vormen van niskapellen, ingewerkt in de
gevel van een woonhuis, stal of schuur;
respectievelijk ter bescherming van de bewoners,
het vee of de oogst. Vaak wordt het beeld
afgeschermd door glas of doorzichtige kunststof.

6. SOORTEN KAPELLEN:
PIJLERKAPEL
Specifieke vormen van niskapellen, ingewerkt in een
gemetste pijler die doorgaans wordt afgedekt door
een zadeldakje. De nis wordt vaak afgeschermd
door tralies, soms ook glas of doorzichtige kunststof.

7. SOORTEN KAPELLEN:
STAAKKAPEL
Specifieke vormen van kastkapellen, bevestigd op
een staak.

8. SOORTEN KAPELLEN:
KASTKAPELLEN OF BOOMKAPELLEN
Kastjes met een heiligenbeeld in, afgesloten door
glas of door doorzichtige kunststof. Deze kastjes
zijn bevestigd tegen een gevel (kastkapel) of aan
een boom (boomkapel).

9. SOORTEN KAPELLEN:
GROTE KAPEL
Kapellen als betreedbare gebouwtjes. De
plattegrond is vaak rechthoekig met een vlakke,
halfronde of veelhoekige achterzijde, maar ook
kapellen met een centrale plattegrond (rond of
achtzijdig) komen voor. In de grotere versies staan
stoelen of banken.

10. SOORTEN KAPELLEN:
KLEINE KAPEL
Niet betreedbare kapellen, die groter zijn dan een
pijlerkapel.

11. SOORTEN KAPELLEN:
GROT
Zowel grote, toegankelijke grotconstructies als zeer
bescheiden kapellen in grotvorm vallen onder de
term "mariagrotten".
Deze grotten waren vooral populair in de eerste
helft van de 20ste eeuw, en waren bedoeld om de
verschijning van Maria in Lourdes (Frankrijk,1858)
te herdenken.

12. SOORTEN KAPELLEN
Niskapel
Pijlerkapel
Staakkapel
Boomkapel
Grot
Grote kapel (betreedbaar)
Kleine kapel (niet betreedbaar)

13. BESTAANDE INVENTARISSEN?
KADOC - Documentatie- en Onderzoekscentrum voor Religie, Cultuur en
Samenleving: verzameling foto’s van Kapelletjes in Vlaanderen door Clauwaert en
Van Heukelom. Limburg: 1999-2001.
Kapelletjesroutes en gelijkaardige publicaties van heemkringen
Inventaris Onroerend Erfgoed

14. ACTUALISATIE INVENTARIS
20
93
34
16
2
31
1
210
90
5
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
HOUTHALEN HEUSDEN-ZOLDER ZONHOVEN
niet gevonden
beschermd als monument
vastgesteld bouwkundig erfgoed
niet op inventaris OE

15. WAARDERINGSKADER
Een inventaris is een instrument dat waardering toelaat
en aan de basis kan liggen van een actieplan met
concrete maatregelen. Bij de actualisatie van de
bestaande inventaris(sen) werd er daarom ook een
waarderingskader uitgewerkt op basis enkele
waarderingscriteria.
Dat waarderingskader deelt de kapellen in vier
verschillende categorieën; dit kan als uitgangspunt
dienen voor beheer, onderhoud en eventueel ontsluiting.
Het is een werkinstrument om de betekenis en het
belang van deze landschapselementen naar de
gemeenten te communiceren. Het gaat erbij echter
slechts om een advies!
Het waarderingskader is niet af! Het dient te worden
aangevuld, vervolledigd met de informatie van de
gemeenten, maar ook andere belanghebbenden kunnen
worden betrokken.

16. WAARDERINGSCRITERIA:
LOCUSWAARDE
komt overeen met de mate waarin een relict de grotere
ruimtelijke structuur ondersteunt of een bepalend deel is
van een groter kwalitatief geheel (gebouwenensemble,
erfgoedgeheel, consistent straatbeeld, etc.). Deze
waarde moet noodzakelijk in relatie met de omgeving
worden geëvalueerd.

17. WAARDERINGSCRITERIA:
HISTORISCHE WAARDE
Erfgoed met een historische waarde heeft de eigenschap
dat het aspecten van de geschiedenis belicht en tot leven
brengt.

18. WAARDERINGSCRITERIA:
ONDERZOEKSWAARDE
Erfgoed heeft een onderzoekswaarde als het potentieel
heeft om nieuwe informatie aan het licht te brengen en
onderzoeksvragen te beantwoorden. Doorgaans zijn het
historici of academici die zich over deze waarde kunnen
uitspreken, wat niet wil zeggen dat zij niet van lokale
kennis zullen gebruikmaken. Erfgoed heeft een hoge
onderzoekswaarde als het potentieel er is om er veel
historische informatie uit te halen, door gebruik van
archeologische technieken en kunst- of bouwhistorische
onderzoeksmethoden. Het is een belangrijke bron en is
soms nog onzichtbaar. Er is een groot potentieel voor
verder onderzoek.

19. WAARDERINGSCRITERIA:
BELEVINGSWAARDE
wordt bepaald door de mate waarin een relict, geheel
of landschap een waardevol beeld biedt. Maar ook
door de wijze waarop het relict, geheel of landschap als
een beeld wordt ervaren.

20. WAARDERINGSCRITERIA:
GEBRUIKSWAARDE
heeft betrekking op de mate waarin het relict aan
actuele gebruiksvragen kan beantwoorden
(programma’s, activiteiten, infrastructuren, verwachtingen
met betrekking tot comfort, …).

21. WAARDERINGSCRITERIA:
ZELDZAAMHEID
Erfgoed dat zeldzaam is, is waardevol. Iets over de
zeldzaamheid zeggen kan alleen door een vergelijking
met andere erfgoedgehelen en objecten. Iets is
bijvoorbeeld uniek omdat het één van de laatst
overgebleven voorbeelden van z’n soort is. Iets kan uniek
zijn op lokaal niveau, maar op regionaal niveau veel
voorkomend.

22. CONDITIE/TOESTAND
De mate waarin het erfgoed in een goede materiële toestand is.
Een hoge gaafheid betekent dat het in een perfecte conditie is en
alle onderdelen nog aanwezig zijn. Dat verhoogt vaak het belang
van een object, zeker als de andere gelijkaardige objecten in een
minder goede toestand verkeren.
Goed: voor een goede instandhouding zijn geen onmiddellijke
ingrepen vereist.
Redelijk: de vastgestelde onvolkomenheden zijn nog niet acuut. Wel
is een verhoogde waakzaamheid geboden om zonodig tijdig te
kunnen ingrijpen.
Matig: plaatselijke gebreken werden vastgesteld. Zij moeten tijdig
hersteld worden.
Slecht: een snelle, grondige ingreep dringt zich op.

23. EIGENAAR
De gemeente beschikt over de juiste kanalen om te achterhalen
wie de eigenaar van een bepaalde kapel is. Het is daarom
belangrijk dat zij deze informatie aanleveren en dit om niet
alleen duidelijkheid te scheppen in welke kapellen in eigendom
zijn van de gemeente, maar ook om het veelal complexe verhaal
van particuliere kapellen uit te klaren.
Voor objecten vastgesteld met openbaar onderzoek (inventaris
bouwkundig erfgoed Limburg) geldt voor administratieve
overheden een bijkomende zorg- en motiveringsplicht.
Gemeenten moeten zo veel mogelijk zorg in acht nemen voor
vastgestelde inventarisitems. Voor alle eigen werken of
activiteiten moeten ze onderzoeken of ze een directe impact
hebben op geïnventariseerd erfgoed.

24. Bestaande inventarissen
samenvoegen tot één grote lijst
Verzamelen inhoudelijke
informatie via heemkringen,
erfgoedverenigingen,…
Kortste route berekenen tussen
de verschillende kapellen en
langsrijden met fototoestel,
invulfiche (later digitaal met
DIPLA)
IOED vult waarderingskader zo
volledig mogelijk in a.d.h.v. de
beschikbare informatie, fiches
en foto’s
De categorisatie van de
kapellen (categorie 1 tot 4)
gebeurt als team. De
landschapsanimator van RLLK
geeft ook een beoordeling.
Terugkoppeling naar gemeente
Aanvullen waarderingskader
en eventueel aanpassingen
i.s.m de gemeente en eventueel
vrijwilligers (werkinstrument!)
DOEL: Aan het
waarderingskader wordt een
actieplan gekoppeld
betreffende beheer,
onderhoud, ontsluiting,
renovatie, advies.
…

31. CATEGORIEËN VOOR BEHEER
1) Het heeft een hoge erfgoedwaarde en dit op basis van de criteria (zie hierboven). Het is
reeds vastgesteld of wij adviseren om het mee op te nemen in de inventaris en eventueel
een aanvraag tot bescherming in te dienen. Het is beeldbepalend erfgoed en verhoogd
de kwaliteit van het landschap of de omgeving.
2) De erfgoedwaarde is voldoende bewaard en dit op basis van de criteria (zie hierboven).
Het is reeds vastgesteld of wij adviseren om het mee op te nemen in de inventaris. Het is
beeldbepalend erfgoed en verhoogd de kwaliteit van het landschap of de omgeving.
3) De erfgoedwaarde is aanwezig in beperkte mate en dit vooral op basis van de slechte
staat van het erfgoed. Dit erfgoed kan vastgesteld zijn. Vaak is hier wel een hoge
emotionele betekenis voor de eigenaars (meestal particulieren) Advies inwinnen bij OE.
4) De erfgoedwaarde is zeer beperkt aanwezig of nagenoeg verdwenen. Indien er een
sloopaanvraag ingediend zou worden kan dit overwogen worden.

32. 1) Hoge erfgoedwaarde op basis van de criteria. Vastgesteld en/of beschermd (of advies om dit te doen).
Beeldbepalend. Zeldzaam (lokaal/regionaal niveau). Verhoogt kwaliteit van het landschap/de omgeving.

33. 2) Gemiddelde erfgoedwaarde voldoende bewaard op basis van de criteria. Vastgesteld of advies om
eventueel op te nemen in de inventaris. Beeldbepalend. Verhoogt omgevingskwaliteit.

34. 3) Beperkte erfgoedwaarde. Erfgoed kan in slechte staat zijn. Dit erfgoed kan vastgesteld zijn. Vaak is hier wel
een hoge emotionele betekenis voor de eigenaars (meestal particulieren). Object per object beoordelen.

35. 4) Erfgoedwaarde zeer beperkt aanwezig of nagenoeg verdwenen. Niskapellen die niet meer
gebruikt/onderhouden worden, kastkapellen tegen gevels (makkelijk verplaatsbaar), kapellen die een
herbestemming als elektriciteitscabine kregen,…

36. KANTTEKENINGEN CATEGORISATIE
WAARDERINGSKADER
De kapellen indelen in categorieën gebeurt het best op basis van een zo volledig
mogelijk ingevuld waarderingskader. Het is daarom belangrijk dat het kader wordt
aangevuld met alle beschikbare informatie (gemeente, heemkringen,…). Het is
namelijk een tijdrovende bezigheid om per kapel het volledige verhaal te
achterhalen, maar dit is wel noodzakelijk om het object in een juiste categorie in te
delen op basis van een sterke en beredeneerde argumentatie.
In een volgende fase kunnen ook andere belanghebbenden (buurtbewoners,
heemkringen, kerkfabriek,…) worden betrokken om het uiteindelijke actieplan op te
stellen.

37. DIPLA GEBRUIKEN VOOR DE
INVENTARISATIE VAN
KAPELLETJES
DIPLA is een online software platform om
onderhoudsdiensten digitaal en efficiënt aan te
pakken.
DIPLA is ontwikkeld vanuit de wereld van
het groenonderhoud en laat je toe om
groenelementen op een digitale kaart uit te
tekenen, het onderhoud ervan in de tijd te plannen
door gebruik te maken van genormeerde
onderhoudsschema’s die ontwikkeld zijn door
onder andere universiteiten en Regionale
Landschappen.

40. SUBSIDIES / PROJECTWERKING
Sommige gemeenten subsidiëren het onderhoud van kleine landschapselementen,
waaronder kapelletjes.
Provinciaal reglement betreffende de subsidiëring voor het onderhoud en
instandhouding van waardevol, niet beschermd klein historisch erfgoed.
http://www.limburg.be/loket#45675
Jong Redt Oud
http://jongredtoudbe.webhosting.be/
Erfgoedpremie: https://www.onroerenderfgoed.be/erfgoedpremie
Erfgoedlening: https://www.onroerenderfgoed.be/erfgoedlening

41. MOGELIJKE PARTNERS
HEEMKRINGEN
BUURT/WIJK
KERKFABRIEK

42. LITERATUUR