Waarderen en afstoten in museale collecties. Methodieken, instrumenten en projecten (colloquium Collectie-identiteit M Museum Leuven, 16/12/2014)

1. Colloquium Collectie-identiteit, Museum M Leuven 16/12/2014
Jürgen Vanhoutte
Waarderen en afstoten in
museale collecties
Methodieken, instrumenten en projecten

2. WAT?
 Waarde-ren = het doen van beargumenteerde en
verifieerbare uitspraken over de waarde van een object
of (deel)collectie, aan de hand van een vraagstelling,
vooraf vastgestelde en gedefinieerde criteria, binnen een
passend referentiekader en voor bepaalde
belanghebbenden*
* Op de museale weegschaal. Collectiewaardering in zes stappen. Rijksdienst voor
Cultureel Erfgoed, Amersfoort, 2013.

3. WAARDE(N)?
 Erfgoedwaarde(n)  wat?
 Burra-charter (ICOMOS Australië, 1979, laatste 2013):
culturele betekenis (cultural significance) = som van diverse
waarden; historische, sociale, wetenschappelijke,
esthetische waarden voor vorige, huidige en toekomstige
generaties
> beschrijving van betekenis (statement of significance) =
samenvatting van de waarden van een object of
(deelcollectie) voor bepaalde belanghebbenden

4. MONUMENTEN/SITES

5. CULTURAL SIGNIFICANCE
1979 2001

6. WAARDEBEPALING = RELATIEF
 In relatie tot
• Referentiekader: intern/lokaal, regionaal, (inter)nationaal
• Belanghebbenden (sociale waarde)
 Nooit absoluut
• Afhankelijk van aanleiding en vraagstelling
• Tijd, voortschrijdende kennis en inzichten …
• Musea: veranderende collectieprofiel (collectieplan)
Waardering = momentopname

7. KEN JE (DEEL)COLLECTIE
Kennis is onmisbaar voor een zinvolle waardering
Up-to-date collectieregistratie = conditio sine qua non
 Niet langer bij één/enkele erfgoedexpert(s) binnen
museum/erfgoedinstelling
 Maar multidisciplinair team van (externe) experts +
belanghebbenden
waardebepaling = participatief proces

8. WAAROM?
Collectie beheren = keuzes maken
 Welke objecten worden tentoongesteld?
 Welke objecten worden gerestaureerd?
 Voor welke objecten wordt speciale verpakking voorzien?
Wordt er geïnvesteerd in klimatisatie?
 Welke objecten worden eerst geëvacueerd bij brand? Welke
beveiliging wordt voorzien?
 Welke objecten blijven in de collectie/worden afgestoten?
Waarderen = basis voor het maken van verantwoorde keuzes

9. COLLECTIE(RISICO)MANAGEMENT
Collectiemanagement = waardenmanagement
Collectie
Culturele waarden
Betekenis
Belang
Toegankelijkheid
Behoud
Waardeverlies
minimaliseren
Ontwikkeling
Waarde toevoegen
Gebruik
Waarde operationaliseren
Waller, R.R.
(2003) Cultural
property risk
analysis model:
development
and application
to preventive
conservation at
the Canadian
Museum of
nature. Zweden,
2003.

10. MODEL KLIMAATWERK
 Stappenplan voor het nemen van
beslissing i.v.m. ingrepen in
bewaarklimaat
 Centraal: afwegen van de waarde van
de collectie tegenover waarde van
gebouw
 Problematisch voor collecties,
ensembles, interieurs in historische
gebouwen (bv. kerken, kastelen enz.)
ICN, 2009

11. HOE WAARDEREN?

12. WAARDERINGSKADERS
 Deltaplan Cultuurbehoud (1990-94) > MUSIP (1997-99)
• Categorie A (topcollectie): voorwerpen met de hoogste status omwille van
het feit dat ze uniek zijn; zogenaamde topstukken die zowel vanwege hun
presentatie- en attractiewaarde als wegens hun (kunst)historische waarde
feitelijk onvervangbaar zijn en die in principe permanent worden tentoongesteld
(indien mogelijk)
• Categorie B (kerncollectie): voorwerpen die van belang zijn vanwege hun
presentatie- en attractiewaarde of die door herkomst of inhoud museale
betekenis hebben; deze zijn niet noodzakelijk permanent tentoongesteld maar
verdienen een plaats in eventuele tijdelijke museale projecten
• Categorie C (ondersteunende collectie): voorwerpen die niet tot
categorie A of B behoren, maar toch belangrijk zijn voor de collectie omwille van
hun voornamelijk educatieve of informatieve waarde;
• Categorie D (af te stoten collectie): voorwerpen die buiten het eigenlijke
werkveld van de instelling vallen of die onvoldoende museologische waarde
hebben om te worden opgenomen. Deze voorwerpen kunnen in principe
worden afgestoten.

13. WAARDERINGSKADERS
SKKN, 2011RCE, 2010 RCE, 2013

14. STAPPENPLAN
 Voorbereidingsfase
• formuleer aanleiding en vraagstelling
• bepaal wat je gaat waarderen, binnen welk referentiekader en wie
belanghebbenden zijn
• Breng kennis in kaart en stel een waarderingsteam samen
 Waardering
• bepaal welke criteria relevant zijn en definieer het waarderingskader
• ken waardescores toe en onderbouw deze
 Verwerking resultaten
• Stel een beschrijving van betekenis (statement of significance) op
 Besluit of actie

15. REFERENTIEKADER & BELANGHEBBENDEN
http://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/waarderen-van-cultureel-erfgoed/museale-weegschaal

16. WAARDERINGSCITERIA
Primaire criteria
• Historische waarde(n)
• Artistieke/kunsthistorische waarde(n)
• Informatieve/onderzoekswaarde(n)
• Sociale/maatschappelijke
waarde(n): actuele functie van
object/collectie voor bepaalde
groep/gemeenschap
• Belevingswaarde(n): emotioneel,
zintuiglijk, esthetisch, associatief
• Gebruikswaarde(n): Museaal
(presentatie, educatie, onderzoek) en
economisch (genereert inkomsten
/bezoekers/bekendheid?)
Vergelijkende criteria
• Materiële toestand
• Ensemble
• Herkomst
• Zeldzaamheid

17. WAARDERINGSCRITERIA EN -KADER
http://www.cultureelerfgoed.nl/dossiers/waarderen-van-cultureel-erfgoed/museale-weegschaal
> ontwikkelpotentieel

18. VERWERKING VAN DE RESULTATEN
 Beschrijving van betekenis
= beredeneerde en bondige tekst met een samenvatting van de
waarden van een object of (deel)collectie binnen het gekozen
referentiekader en voor bepaalde belanghebbenden
 Waarderangorde of –groepering:
ABCD-categorieën Deltaplan/MUSIP
topstukken, kerncollectie, steuncollectie, rekwisieten
Museale/niet-museale collectie
Wetenschappelijke/educatieve collectie
 Investeringsplan:
huidige waardering vs. ontwikkelpotentieel > waardeverhoging

19. BESLUIT OF ACTIE
 Besluit:
object/(deel)collectie past niet (meer) binnen het
collectieprofiel van het museum (categorie D)
 Actie:
afstoten/herplaatsen van het object/(deel)collectie
• Bewaargeving
• Schenking
• Ruil
• Verkoop
• Vernietiging

20. HOE AFSTOTEN?

21. STAPPENPLAN
LAMO, Leidraad voor het afstoten van museale objecten (ICN,
2006)
> transparantie, documenteren van het afstotingsproces
 Voorbereiding (randvoorwaarden)
 Selectie
 Herplaatsen
 Afronding
> Afstoten uitsluitend op inhoudelijke basis
> Opbrengsten uit verkoop mogen enkel besteed worden aan de
verbetering van de kwaliteit van de collectie

22. VOORBEREIDING
 Collectieplan > passage over selectie/afstoting
 Museumdirecteur heeft van eigenaar/bevoegd gezag
mandaat voor selectie en afstoting
 Projectmatige aanpak van grote afstotingsoperaties
• Projectteam
• Voldoende tijd, mensen en middelen
 Afstotingsproces zorgvuldig en transparant
• Goed gedocumenteerd (informatie)
• Communicatieplan (intern en extern)

23. SELECTIE
 Doel van de selectie: waarom objecten afstoten?
 Duidelijke selectiecriteria + referentiekader (eigen collectie,
lokaal, regionaal, (inter)nationaal)
 Grove selectie van af te stoten objecten > bijeenplaatsen
 Controle cultuurhistorische waarde, volledigheid registratie
en (foto)-documentatie, herkomst en eigendom
> raadpleeg externe deskundigen
> bruikleen/schenking/legaat/subsidie: beperkende voorwaarden
> A/B op objectniveau, C/D vereenvoudigde procedure
 Shortlist van af te stoten objecten > goedkeuring
 Objecten shortlist duidelijk markeren als af te stoten

24. HERPLAATSEN
 Bied af te stoten objecten altijd eerst aan andere musea aan
 Leg duidelijke gunningscriteria en voorwaarden vast
 Informeer andere musea over voornemen om af te stoten,
welke objecten, gunningscriteria en voorwaarden, manier van
reageren, deadline
> tentoonstelling/herplaatsingsdatabase
 Geef musea voldoende tijd om te reageren op aanbod
 Ontwerp procedure voor afhandeling reacties > kijkdag
 Regel overdracht (verklaring, documentatie) + transport
 Geen museale interesse: schenking/ruil/verkoop buiten
museumsector > verkoop: onderhands/veiling

25. HERPLAATSINGSDATABASE
www.herplaatsingsdatabase.nl

26. STICHTING ONTERFD GOED
www.onterfdgoed.nl

27. AFRONDING
 Opbrengsten naar verbetering kwaliteit collectie
 Geef in het collectieregistratiesysteem aan dat de objecten
uit de collectie zijn verwijderd
 Vernietiging van objecten
> bezinningsperiode
> toestemming kunstenaar
> garanties dat objecten daadwerkelijk vernietigd zijn
 Documenteer de afstotingsoperatie (jaarverslag)
> reconstructie van het proces
> verantwoording, openheid van zaken

28. HERZIENING LAMO
 Werkbaar? Te omslachtig? Wegen kosten op tegen baten?
> debat De LAMO, noodzakelijk of nodeloos? (09/12/2014)
> vereenvoudigde procedure voor categorie C en D
 Hernieuwde versie LAMO begin 2015
> mogelijkheid voor afstoting van bulk = voorwerpen met een
lage erfgoedwaarde waarvan niet of onvoldoende duidelijk is
hoe het museum deze heeft verworven
http://www.museumconsulenten.nl/uw-
museum/collectie-en-informatiebeheer/collectiebeleid/

29. LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN

30. WAARDEREN EN AFSTOTEN IN VLAANDEREN
 Globale aanpak staat nog in de kinderschoenen
 Bemoeilijkt door achterstand qua registratie
 Wel ervaring met interne waarderings-/afstotingstrajecten
binnen musea/erfgoedinstellingen
 Externe waardering op regionaal/nationaal niveau moeilijk:
• Ontbreken overzicht deelcollecties
• Bestaande methodes/instrumenten ontwikkeld in Nederland
> vertaald naar Vlaamse/Belgische situatie
• Afstoten/herbestemming: bv. geen herplaatsingsdatabank

31. LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN
 Interprovinciale werkgroep waardering, selectie en
collectiemobiliteit van roerend erfgoed
• ° 2012 i.k.v. regionaal erfgoeddepotbeleid provincies
• provinciale consulenten, expertisecentra, regionale en lokale
erfgoedspelers (MoWa, musea, erfgoedcellen e.a.)
• afstemming en ervaringsuitwisseling i.v.m. waardering, selectie- en
afstotingsbeleid
• Ontwikkelen/aanpassen van tools, in kaart brengen deelcollecties
(o.b.v. Cometa-model) + expertise
> Subwerkgroep waardering en selectie religieus erfgoed:
aanpassing van het Handreiking Religieus Erfgoed naar Vlaamse
context (voorzien na zomer 2015)

32. LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN
 Pilootprojecten waarderen roerend religieus erfgoed in
Oost-Vlaanderen (2014-2015): provincie Oost-Vlaanderen
i.s.m. Mowa OVL, bisdom Gent, CRKC, lokale besturen,
erfgoedcellen
• Parochie Sint-Denijs Serskamp: i.f.v. publieksontsluiting
• Parochies Zwalmstreek: i.f.v. herbestemming o.w.v.
onttrekken kerken aan eredienst (11 van de 14)
• Parochie Sint-Barbara Rieme (Evergem): i.f.v. herbestemming
o.w.v. onttrekken kerkgebouw aan eredienst
 Gebruik van herwerkte Handreiking Religieus Erfgoed

33. LOPENDE PROJECTEN/INITIATIEVEN
 Project Agrarische erfgoedcollecties in West-Vlaanderen
(2014-2016): provincie West-Vlaanderen i.s.m. CAG
• Ervaring opdoen met waardering, selectie en afstoting van
collecties landbouwmateriaal
• Afstoten/herbestemmen collectie Landbouwmuseum Leiedal vzw
• Afstoten/herbestemmen landbouwcollectie gemeente Heuvelland
• Waarderingstraject landbouwcollectie provinciaal domein Bulskampveld
• Verwachte resultaten (2016)
• Handreiking voor waardering en selectie van agrarisch erfgoed
• Landbouwthesaurus
• Draaiboek voor registratie van landbouwwerktuigen en -machines

34. AFGERONDE/LOPENDE TRAJECTEN …
Stadsmuseum Lokeren
MOT Grimbergen
Jenevermuseum Hasselt
MIAT Gent
Stadsmus Hasselt
KMSKA Missiecollecties
Wielermuseum Roeselare
Bakkerijmuseum Veurne

35. FARO: COLLECTIEWAARDERING EN AFSTOTING
 Workshop (teach-the-teacher) methodiek ‘Op de museale
weegschaal’ i.s.m. RCE en Fotomuseum Antwerpen
 Project over het gebruik van studiecollecties i.s.m. UA en
Modemuseum Antwerpen
 Collegagroep collectiebeleidsplanning in erfgoedbibliotheken
i.s.m. Vlaamse Erfgoedbibliotheek
 Opvolgen interprovinciale werkgroep waarderen en selectie
 Sectorbrede studiedag collectiewaardering en afstoting
 Collegagroep waarderen, selectie en afstoting van museale
collecties?

36. LEESTIPS
• http://www.depotwijzer.be/waard
eren
• http://www.depotwijzer.be/selecte
ren-en-afstoten
• http://www.museumconsulenten.
nl/uw-museum/collectie-en-
informatiebeheer/collectiebeleid/
• http://www.cultureelerfgoed.nl/do
ssiers/waarderen-van-cultureel-
erfgoed
ICN, 2007