Посткоммунист орнуудын төрийн бодлого, харьцуулалт, казакстан, вашингтоны консенсус, дэлхийн банкны state capture индекс

1. ПОСТКОММУНИСТ
ОРНУУДЫН ТӨРИЙН
БОДЛОГО
Ж.Жаргал – МУБИС-
ийн багш доктор
(PhD)

2. ФРИЙДОМ ХАУСЫН ЭРХ ЧӨЛӨӨНИЙ ГАЗРЫН
ЗУРАГ 2014 ОН

3. ПОСТКОММУНИСТ ОРНУУД 2014 (ЕВРОПЫН
ХОЛБООНД НЭГДСЭН ОРНУУДЫГ ҮЛ ТООЦОН)

4. ТӨВ БОЛОН ЗҮҮН ЕВРОП/ ЕВРОАЗИ
2013 ОНЫ БАЙДЛААР

5. ПОСТКОММУНИСТ ОРНУУД
1989 оны 11 сарын 9 нд Берлиний хана нуран унасанаар хүйтэн
төгсгөл болж олон сая хүн авторитар дэглэмээс ангижирсан билээ.
Посткоммунист орнуудын хувьд өнөөдөр нэг хэсэг нь шилжилтийг
амжилттай явуулсан бол нэг нь асуудалтай хэвээр байна.
Посткоммунист орнууд ялангуяа ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан
орнуудад ардчилсан шилжилт амжилттай сайн явагдаагүй шалтгаан
нь эдийн засгийн хувьд зах зээлийн эдийн засагт шилжсэн ч улс
төрийн хувьд хуучин системийн бүтцээ хэвээр хадгалж, эрх барьж
байсан намууд зүсээ хувилган дахин засгийн эрхэнд гарсантай
холбоотой.

6. ПОСТКОММУНИСТ ОРНЫ ГАРААНЫ
БАЙДАЛ
Польш, Румын, Словак, Литва, Болгар, Хорват зэрэг улсуудад хагас
ерөнхийлөгчийн засаглал тогтсон байна. Энэ бүс нутаг нь бүхэлдээ
парламентын ардчилалыг сонгосон гэж үзэж болно. Засгийн эрх
сонгуулийн замаар шилжсэн байна. Эдгээр орнуудад хүчтэй ерөнхий сайд
бүхий кабинет эсвэл хүчтэй парламент, хагас ерөнхийлөгчийн
засаглалууд тогтжээ.
Харин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнд байсан үлдсэн 12 орны хувьд нөхцөл байдал
өөр байв. Беларус, Туркменстан, Узбекстан, Таджикстанд ерөнхийлөгчийн
авторитар дэглэм, Азербайжан, Казакстан, Киргизид ерөнхийлөгч-
парламентын дарангуйлал, Молдав, Украйнд ерөнхийлөгчийн эрх мэдэл
харьцангуй сул парламентын засаглал, Орос, Армени, Гүржэд
ерөнхийлөгч-парламентын засаглал тогтжээ.

7. АРДЧИЛАЛ БОЛОН ЗАХ ЗЭЭЛИЙН ИНДЕКС
Амжилтын чанар (10 баллын системээр)
Хамгийн
амжилттай
( 8,5)
Харьцангуй
амжилттай
(7–8,5 )
Харьцангуй
амжилт муутай
(5–7)
Амжилтгүй
( 5)
Ардчилал болон
зах зээлийн
индекс
ойролцоо (ялгаа
нь ± 0,5 балл)
Унгар
Латви
Литва
Польш
Словаки
Словень
Чех
Эстони
Болгар
Македони
Румын
Гүрж
Киргиз
Украин
Босни болон
Герцеговин
Таджикистан
Ардчилал зах
зээлийн индексээс
өндөр
Хорват (0,6) Албани (0,8)
Черногори (1,2)
Серб (1,1)
Молдав (1,9)
Монгол (1,5)
Зах зээлийн индекс
ардчиллынхаас
өндөр
Армени (0,8)
Орос (1,2)
Казахстан (2,6)
Азербайжан (1,4)
Белорус (1,1)
Туркменистан
(1,1)
Узбекистан (1,4)
Эх сурвалж: Bertelsmann Transformation Index 2008.

8. ВАШИНГТОНЫ КОНСЕНСУС
1989 онд Английн эдийн засагч Жон Виллиамсон хямралын дараах байдалд байгаа хөгжиж
байгаа улсуудад зориулсан шинэчлэлийн стандарт загварыг боловсруулсан байдаг. Энэ нь 5
ба түүнээс дээш жил үргэлжилж дундаа гурван үе шатыг дамжих ёстой.
1. Макроэдийн засгийг тогтворжуулах
2. Үнэ болон зах зээлийг шинэчлэх
3. Худалдааг чөлөөлөх
4. Санхүүгийн шинэчлэл
5. Өмч хувьчлал (жижиг үйлдвэрүүд)
6. Хувийн хэвшлийг хөгжүүлэх
7. Томоохон үйлдвэрүүдийг хувьчлах, хамтын удирдлагын систем нэвтрүүлэх
8. Эдийн засаг дахь эрх зүйн шинэчлэл
9. Институцийн шинэчлэл
10. Ажилгүйдлийг зохицуулах

9. ПОСТ КОММУНИСТ ОРНУУДЫН ШИНЭЧЛЭЛИЙН БОДЛОГЫН
ХАРЬЦУУЛАЛТ
Их тэсрэлтийн
стратеги
Ахисан
түвшний
шинэчлэл
Амжилтгүй
болсон их
тэсрэлт
Аажим
шинэчлэл
Хязгаарлагдма
л шинэчлэл
Эстони Унгар Албани Азербайжан Беларус
Латви Словени Болгар Армени Узбекстан
Литва Хорват Македони Гүрж Тукменстан
Чех Киргизстан Казакстан
Польш Орос Украйн
Словак Таджикстан
Румын

10. ПОСТКОММУНИСТ ОРНУУД ДАХЬ ГАРААНЫ АЛХАМ
Эхний загвараар явсан орнууд эдийн засгийг либералчилахад том
амжилт олсон байдаг. Тэд инфляцийг дор байлгаж чадсан бөгөөд одоо ч
хадгалсан хэвээр байна.
Хоёр дах загварын хувьд улс орны нөхцөл байдал нь бусад орнуудаас
харьцангуй сайн байсан тул шинэчлэл аажим явж 1990 – ээд оны дунд
үед бусдыгаа гүйцсэн.
Бүтэлгүйтсэн орнуудад өсөлт эхний үед ажиглагдаж байсан ч тогтвортой
барьж чадалгүй инфляцийг алдсан. Украйн, Оросд олигархиуд гарч
ирсэн.
Аажим шинэчлэгчдийн хувьд макро эдийн засгийн тогтворжилт, чөлөөт
зах зээлд бүрэн шилжих үйл явц дор хаяж 2-3 жил хүлээгдсэн бөгөөд
түүнээс ч удсан тохиолдол бий.
Сүүлийн загвар нь зөвлөлтийн эдийн засгийн хэв маягаас маш
хязгаарлагдмал хүрээтэйгээр гарсан.

11. ЕВРОПЫН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ, ХӨГЖЛИЙН БАНК
ПОСТКОММУНИСТ ОРНУУД ДАХ ЗАХ ЗЭЭЛ БОЛОН
ИНСТИТУЦИЙГ 1-4.5 БАЛЛААР ҮНЭЛСЭН
Улс Индекс Зах
зээл/институт
1994 1999 2004
Төв европ Зах
зээл/институт
3.7/2.7 4.2/3.1 4.3/3.3
Балтийн улсууд Зах
зээл/институт
3.7/2.3 4.1/2.9 4.3/3.2
Зүүн өмнөд
европ
Зах
зээл/институт
3.0/1.7 4.0/2.2 4.1/2.5
ТУХН дундаж
түвшний
шинэчлэлттэй
Зах
зээл/институт
2.2/1.4 3.7/2.1 3.9/2.2
ТУХН
хязгаарлагдмал
шинэчлэлтэй
Зах
зээл/институт
1.9/1.4 2.0/1.6 2.3/1.5

12. Өмнөх хүснэгтээс бид дараах дүгнэлтүүдийг хийж байна.
- бүх посткоммунист орнуудад институтын хөгжил эдийн засгаасаа нэлээн
хоцорч байна.
- эдийн засагт эрс эрчимтэй шинэчлэл хийж чадсан орнуудад
институтийн шинэчлэл дагаж эрчимтэй цааш явсан.
- ТУХН-ийн хязгаарлагдмал шинэчлэл сонгосон орнууд Оросын алдааг
давтахгүйн тулд эхлээд институтын шинэчлэлийг хийгээд дараа нь эдийн
засаг руу орох тухай ярьж байсан. Гэвч эдгээр орнууд бүх үзүүлэлтээрээ
бусдаасаа хоцорсон.
- Үлдсэн ТУХН-ийн орнууд институтын шинэчлэлд амжилт олсон ч төв
болон балтийн орнуудаас хоцорсон хэвээр байна.
- Эдийн засгийг либералчилах бодлогыг удаашруулаагүй орнуудад
институтууд дагаж хөгжсөн
- Шинэчлэл алгуур явагдсан орнуудад нийгмийн үр дагавар нь илүү
өвдөлттэй хүчтэй мэдрэгдсэн.

13. ДЭЛХИЙН БАНКНЫ STATE CAPTURE
ИНДЕКС
1999 онд Дэлхийн банкнаас шилжилтийн үедээ байгаа 22 улсын
3600 шахам компанийг хамарсан томоохон хэмжээний судалгаа
хийж State capture (тодорхой бүлгийн зүгээс эдийн засгийн хүрээнд
нөлөөлөөд зогсохгүй, сонгуулийн үр дүн, төрийн бодлогод шууд
нөлөө үзүүлэх чадвар) индексийг танилцуулсан байна. Орост
Путиныг гарсаны дараа уг индекс буурсан үзүүлэлттэй.
Төв европ 0.20
Балтийн улсууд 0.18
Зүүн өмнөд европ 0.350
ТУХН 0.38
ТУХН хязгаарлагдмал
шинэчлэл
0.10

14. STATE CAPTURE ХУВЬСАХ
ХЭМЖИГДЭХҮҮНҮҮД
1. Санхүүгийн тогтворгүй байдал
2. Төрийн байгууллагуудын сул бүтэц
3. Хэт өндөр татвар болон төрийн оролцоо
4. Төрийн бодлогын тогтворгүй байдал
5. Инфляци
6. Вальютын ханш
7. Шүүхийн тогтолцоон дах өөрийн хүн
8. Авилгал
9. Гудамжны гэмт хэрэг
10. Зохион байгуулалттай гэмт хэрэг, мафи

15. ХЭТЭРХИЙ ХОЖИМДСОН АРДЧИЛАЛ: МОЛДАВ УКРАЙН
Энэ хоёр улс өрнөдийн хөрш орнуудтай харьцуулахад улс төрийн намын
системийн төлөвшлийн хувьд нэлээн хоцорч яваа юм. Гэхдээ улс төрийн
өрсөлдөөн, шийдвэр гаргах түвшинд намын бодит нөлөө зэргээр ТУХН-
ийн бусад улсуудтай харьцуулахад хамаагүй илүү юм.
Молдавын хувьд авилгал, чөлөөт хэвлэл, шүүхийн салбар хамгийн
асуудалтай юм. 4 сая хүнтэй энэ улсын 700.000 иргэн гадаад түүний
200.000 ОХУ-д ажилладаг. Сонгуулийн үйл явц харьцангуй шудрага. Хагас
эрх чөлөөтэй оронд тооцогддог. Днестр мөрний зүүн эргийн нутаг нь
Орос болон Украйнчууд зонхилон амьдардаг газар бөгөөд 1991-92 оны
хооронд иргэний дайн гарч байсан түүхтэй. Улс төрийн нөхцөл
тогтворгүй. Транснистрийн асуудал
Украйныг бид хагас ардчилсан буюу hybrid дэглэмтэй улс гэж нэрлэж
болно. 2004 оны улбар шар хувьсгалаар Виктор Януковичийн ялалт
Виктор Юшенко, Юлия Тимошенко нарт шилжсэн.
Евромайдан, 2014 оны хувьсгал, Крым, Донбасс дах дайн.

16. ТӨВ АЗИЙН ...СТАНУУД: ҮЗБЕКСТАН
Узбекстан: Одоогийн ерөнхийлөгч Ислам Каримов нь 1991 оноос хойш
төрийн тэргүүнийг албыг хашиж байгаа. Алтны нөөцөөрөө дэлхийд 4,
байгалийн хий гаргалтаар Үзбекнефтьгаз компани 11-р байранд жагсдаг.
Авилгалын индексээр туркментэй нэг түвшинд явж байна. Инфляц 1000
хувьд хүрч байсан тохиолдол бий. Импортын маш өндөр татвартай.
Албан ба албан бус татварыг нэмээд бүтээгдэхүүний үнэ 150 хувиар
нэмэгддэг.
EIU –ээс дүгнэсэнээр “Хувийн аж ахуй эрхлэхэд хамгийн аюултай орон”
юм.
HSBC –ийн судалгаагаар ирэх 10 жилд хамгийн өндөр өсөлттэй эдийн
засаг болно.
Дотоодын эдийн засгийн нөхцөл байдал 2003 оноос хойш маш
тогтвортой байгаа. Энэ нь алт, хий, хөвөнгийн үйлдвэрлэлтэй холбоотой.

17. КАЗАКСТАН
Казакстан: ҮХ-ийн дагуу ерөнхийлөгч 5 жилийн хугацаатайгаар хэдэн ч
удаа сонгогдох боломжтой. Бүс нутгийнхаа хамгийн том, эрчимтэй
хөгжиж байгаа улс орон юм. Жилийн 8 хувийн өсөлттэй явж байгаа.
ОУВС-д хуучин ЗХУ-ын бүрэлдэхүүн улсуудаас хамгийн түрүүнд төлж
дууссан. Газрын тосноос олдог орлогоо Нефтийн санд хадгалдаг.
Татварын хувь хэмжээг тогтмол бууруулах бодлого баримталж байна.
Тэтгэвэрийн санг бүрэн хувьчилж өдгөө 11 сан үйл ажиллагаа явуулж
байна. Нийт хөрөнгийн хэмжээ нь 17 тербум доллар.
ТУХН-ийн орнууд дотроос хөрөнгө оруулалт хийхэд хамгийн тааламжтай
улсын тоонд ордог. 2012 онд 14 тербум долларын хөрөнгө оруулалт
хийгдсэн.

18. ҮРГЭЛЖЛЭЛ ...СТАНУУД
Тажикстан: Эмомоли Рахмон 1992 оноос хойш ерөнхийлөгчийн албыг
хашиж байна. 1992-97 онд орон нутгийн элитүүд болон шашны
хөдөлгөөнүүдтэй иргэний дайн хийсэн.
Киргиз: Алтанзул цэцгийн хувьсгалаар ерөнхийлөгч Аскар Акаевыг
унагаасан. 2010 онд дахин улс төрийн хямрал өрнөж ерөнхийлөгч
Курманбек Бакиев эх орноосоо зугтсан. Роза Отанбаева түр ерөнхийлөгч
болж байв. Узбек болон Киргиз үндэстний хооронд мөргөлдөөн
тасралтгүй гарах болсон. Одоогийн ерөнхийлөгч нь Атамбаев.
Туркмен: 1985-2006 оны хооронд Сапармурат Нязовын дарангуйлал
түүнийг нас барах хүртэл тогтсон бөгөөд түүний дараа Гурбангуль
Бердмухамеддов гарч ирж хуучин удирдагчын үнэнч дагагчдын аажим
аажмаар зайлуулж өөрийн ноёрхлыг бүрэн тогтоогоод байна. 2013 онд
анхны олон намын сонгууль болсон ч бүгд одоогийн ерөнхийлөгчид
үнэнч ажээ. Авилгалын индексээр 177-168-д явдаг.

19. ҮНДЭСТЭН УГСААТНЫ МӨРГӨЛДӨӨН:
ГҮРЖ, АРМЕНИ, АЗЕРБАЙЖАН
Гүрж: Тусгаар тогтнолын дараах иргэний дайн. Өмнөд Осети (хүн амын
66 хувь нь осетичууд, 1991-92 онд иргэний дайн гарсан), Абхази
(Абхазчууд болон гүржүүдийн зөрчил), 2004 оны сарнайн хувьсгал, 2008
оны гүрж оросын мөргөлдөөн. Хагас ерөнхийлөгчийн засаглалтай.
Абхазийг илүү хянахын тулд парламентаа Кутайши хот руу шилжүүлсэн.
Армени: Уулын карабахын 6 жилийн дайн. Үр дүнд нь бараг хагас сая
Азербайжанчууд хөөгдөн гарсан түүхтэй. Одоо ч хоёр талын зэвсэгт
хүчин хэзээ ч дайтахад бэлэн байна.
Азербайжан: Одоогийн ерөнхийлөгч нь өмнөх ерөнхийлөгч Хейдар
Алиевын хүү Илхам Алиев юм. Дарангуй дэглэмтэй улсад тооцогддог.

20. БУСАД ПОСТКОММУНИСТ
ОРНУУДЫН ХУВЬД
Улс төр, эдийн засаг нийгмийн шинэчлэлийг амжилттай явуулж
чадсан улсууд нь: Болгар, Унгар, Литв, Польш, Румын, Словени,
Словак, Чех, Хорват юм.
Шинэчлэл дуусч байгаа улсууд: Албани, Латви, Македони,, Эстони,
Асуудал байсаар байгаа: Босни-Герцоговин, Серби, Черногор, Косова

21. ДҮГНЭЛТ
Төв болон балтийн орнуудын хувьд эдийн засгийн салбараа бүрэн
либералчилж чадсан бөгөөд институтын шинэлчлэл явагдсаар байна.
Беларус, Узбекстан, Туркменстан одоо хүртэл Зөвлөлтийн үеийн хэв
маягаасаа салж чадаагүй байна.
Хорват ЕХ-ы хамгийн сүүлийн гишүүнээр сонгогдлоо.
Болгар, Румынд институтын шинэчлэл явагдсаар байна.
ТУХН-ийн орнуудыг бид хатуу самарнууд гэж хэлж болно. Жижиг дунд
бизнес бие даан хөгжиж байгаа ч төрийн албаны шахалт, дарамт,
татварын бодлого, хяналт нь цаашдын хөгжлийг хойш татаж байна.
Гүрж, Украйн, Киргизийн хувьсгалаар ч олигархууд байр сууриа
хадгалсан хэвээр үлдлээ. Тэд улс орны шинэчлэлийг саатуулсаар
байна.
Хүчирхэг бизнесийн элитүүд “эзлэгдсэн” улсад төрөөс айхаа больжээ.

22. ҮРГЭЛЖЛЭЛ
Улс бүр гарааны тулгамдсан асуудлуудаасаа өөр өөрийн сонгосон
замаар гарчээ. Польш, Чех, Унгар, Румын хөвөгч вальютын загвараар
Балтийн улсууд болон Болгар мөнгөний хатуу бодлого баримталж
байв. Латвид цалинг бурууруулах, зардлын багасгах, төрийн албыг
цомхотгох, үр ашиг багатай эрүүл мэнд боловсролын газруудыг хаах
арга замыг сонгосон байдаг.
Төсвөө 10 хүртэл хувь хасаж чадсан орнуудад эсэргүүцэл гарч
байсан ч байр сууриа алдаагүй байдаг.
Төрийн албаны болон шүүхийн шинэчлэл ПК орнуудад хамгийн
хэцүү байв. Одоо ч энэ шинэчлэл дуусаагүй л байна.

23. ҮРГЭЛЖЛЭЛ
Посткоммунист орнуудын нийтлэг бас нэг асуудал нь тэтгэвэрийн
бодлого болоод байна. ДНБ –ийн 10 орчим хувийг дундажаар
эзэлдэг.
Эдгээр орнуудад эхлээд тэтгэвэр их өндөр байсан нь төсвөөс татаас
авч тэнцвэргүй явж эхлэхэд хүрсэн. 2050 он гэхэд төв европын
орнууд их хэмжээний алдагдал хүлээх төлөвтэй байна.
Дээрх орнуудын алдаа нь юу байв. 1. Популизм, 2. зээл, 3 хамгийн
том алдаа нь “харалган, алсын хараагүй бодлого”. 50-70 жилийн
цаадахийг харах хэрэгтэй гэж судлаачид үздэг.
Тэтгэвэрийн систем нь эдийн засгийг удаашруулаад зогсохгүй,
эрүүл мэнд, боловсролын салбарт орох хөрөнгө оруулалтаас
зулгаадаг

24. ҮРГЭЛЖЛЭЛ
Гадаад хүчин зүйлс, нийгэм дэх улс төрийн зөвшилцөл, ЕХ, НАТО,
ДБ-ны нөлөө, бүс нутаг дах мөргөлдөөн чухал хүчин зүйл болж байв.
ТУХН –д байгаа орнуудын хувьд ойрын 20 жилд ЕХ –нд нэгдэх
нөхцөл нь бүрдэж болно гэж судлаачид үзэж байна.
ПК –ын нийтлэг бас нэг сургамж бол өмч хувьчлал хүн амын
дийлэнхийн хувьд алдагдалтай, хохиролтой явагдаж өнгөрсөн явдал
юм.
2006 оны нэгэн судалгаагаар ПК орнуудад хүн амын 80 хувь дахин
өмчийг хувьчлах хэрэгтэй гэж үзсэн байдаг.
Оросын хувьд нийгмийн гарал, хөрөнгө чинээ ялгаагүй хүн бүхэн
өмч хувьчлалд сөрөг ханддаг хэвээр байна.