Analyse van Johan van de Beek en Claire van Dyck over het effect van terrorisme op de samenleving.

1. © Copyright 2016 Dagblad De Limburger / Limburgs Dagblad.
Het auteursrecht, ook ten aanzien van artikel 15 AW, wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Zaterdag, 26 maart 2016
W E E R B A A R
T E G E N
terreur?
achtergrond
Uit wetenschappelijk
onderzoek naar de
invloed van terroris-
me op samenlevingen
blijkt dat er naast de
voorspelbare negatieve
gevolgen (angst, stress,
vreemdelingenhaat,
economische terugval)
ook onverwachte,
positieve effecten zijn.
Terreuraanslagen op
democratische
samenlevingen kunnen
er ook voor zorgen
dat die samenlevingen
sterker en hechter
worden. Precies het
tegenovergestelde van
wat de aanslagplegers
beogen.
Kleefkracht, ook
bekend als sociale
cohesie, kan een
formidabel
psychologisch wapen
zijn tegen terrorisme.
ᮣ
door Johan van de Beek
en Claire van Dyck
OO
p 11 juni 2003 stapt
Sarri Singer in Jeruza-
lem in de stadsbus.
Lijn 14a. Ze is op weg
naar een etentje bij
vrienden. Ze ziet dat
twee stoeltjes voor in de bus vrij zijn.
Een aan het raam, een aan het gangpad.
Ze kiest, tegen haar gewoonte in,
voor het stoeltje aan het raam. Dat redt
haar leven. Op het moment dat de bus
het Davidka-plein oprijdt, brengt een
als orthodoxe jood verklede Palestijn
aan boord zijn bomgordel tot ontplof-
fing. Door het geluid van de explosie en
het scheuren van metaal sluit Singer, in
een reflex, haar ogen. Dat zorgt ervoor
dat ze niet blind wordt. Daarna valt een
stilte. Die vult ze met gillen. Om haar
heen zitten zestien doden. Honderd
mensen, in en buiten de bus, zijn ge-
wond.
Dertien jaar later is er nog steeds
geen dag dat Singer niet terugdenkt aan
de horror van die dag. Het goede dat ze
zich herinnert, is de compassie. De
hulp. De man, een vreemde, die haar
uit de bus trekt. De oude vrouw, ook
een vreemde, die haar buiten de bus
vasthoudt terwijl zij, gek van angst, op
de grond ligt. Natuurlijk zijn er ook blij-
ken van medeleven uit de samenleving.
Maar als de journalisten hun verhalen
hebben geschreven, de camera’s zijn ge-
stopt met draaien en de fotografen hun
beelden hebben gemaakt, ebt de aan-
dacht langzaam weg. Het wordt stil.
„Terrorisme is niet kieskeurig. Het
kan overal en altijd gebeuren”, zegt
Singer een paar jaar later in Amster-
dam. Ze is inmiddels oprichter en direc-
teur van een non-profitorganisatie die
slachtoffers van terreuraanslagen bij
elkaar brengt om hen geestelijk te laten
helen. Ze spreekt in de hoofdstad tij-
dens de bijeenkomst 100 words - Voice
of the victims of terrorism die gaat over
de noodzaak van kleefkracht in de sa-
menleving. Kleefkracht, ook bekend als
sociale cohesie, kan een formidabel psy-
chologisch wapen zijn tegen terrorisme.
Dat samenlevingen, na aanslagen zoals
die in Parijs en Brussel, een vuist kun-
nen maken door zich demonstratief sa-
men te pakken, is iets dat pas de laatste
jaren door onderzoek wordt bevestigd.
Cohesie is wat terroristen uit elkaar pro-
beren te rijten. Als dat niet lukt, faalt de
terreur. Op den duur.
Als vertrekkend korpschef Nationale
Politie Gerard Bouman eind 2015 ver-
klaart dat ook Nederland te maken zal
krijgen met een terroristische aanslag, is
hij volgens sommige commentatoren
voorbarig. De Nederlandse wijkagent,
die „diep in de haarvaten van de Neder-
landse samenleving’’ opereert, wordt
aangehaald als een van de verklaringen
voor het uitblijven van aanslagen in ons
land. Die Nederlandse wijkagent, plus
de straatwerkers en hulpverleners die
zich bezighouden met het opvangen
van radicaliseringsignalen, doen zegen-
rijk werk. Daarom hebben ‘wij’ geen
Molenbeek. Daarom hebben ‘wij’ geen
banlieue.
Deze week, direct na ‘Brussel’, komt
de grote correctie als de burgemeesters
van de tien grote steden melden dat
deradicalisering juist stokt door bezuini-
gingen bij de politie. Ondanks al het ge-
ronk van law & order-ministers in de
laatste jaren over meer blauw op straat,
is er onder de streep minder blauw op
straat.
De wijkagent die bij wijze van spre-
ken in het Wittevrouwenveld in Maas-
tricht elke Marokkaan en bekeerling bij
naam kent, vult nu uren die hij voor-
heen op straat doorbracht met papier-
werk op kantoor of andere taken. Zijn
werk is gebureaucratiseerd. In 2007
bleek uit onderzoek dat hij onvoldoen-
de op de hoogte was van radicalisering.
Nu is hij wel deskundig, maar zit hij,
buiten zijn schuld, onvoldoende in de
wijk. Daarbij gaat hij ook nog eens ge-
bukt onder de chaos die het gevolg is
van een mislukte reorganisatie, ICT die
niet op orde is, het bijstellen van ambi-
ties en het gevoel dat stresssignalen van-
af de werkvloer de leiding niet berei-
ken. En die leiding, zo mort de werk-
vloer, vindt radicalisering eigenlijk hele-
maal niet ‘sexy’. Met het oprollen van
hennepkwekerijen scoor je in de media.
Het zorgvuldig ontwikkelen van contac-
ten in de wijk is aanzienlijk ingewikkel-
der en tijdrovender. Dat is de etterbult
die nu, na ‘Brussel’, wordt uitgedrukt.
De wijkagent is een cruciale schakel als
het gaat om die kleefkracht, maar hij
kan die rol alleen maar vervullen als hij
aanwezig is in de wijk.
Hoe cruciaal kleefkracht is als het
gaat om terreur, is iets dat de laatste ja-
ren door onderzoek naar boven is geko-
men. Er was natuurlijk al onderzoek dat
vooral wees op de negatieve gevolgen
van terrorisme op een samenleving;
angstgevoelens, depressies, posttrauma-
tische stress, economische terugval, po-
larisatie en toenemende vreemdelingen-
haat.
Uit jarenlange studies naar het ge-
drag van samenlevingen, zoals de Israëli-
sche, die bloot worden gesteld aan chro-
nische terreur, blijkt dat er ook onver-
wachte (positieve) effecten kunnen op-
treden.
Onderzoekers wijzen erop dat het
‘tellen van doden’ geen effectieve ma-
nier is om met het thema terreur om te
gaan. Er is een gedachteschool die zegt
dat de kans dat je om het leven komt
door van een keukentrapje te vallen of
met je fiets onder een vrachtauto te ko-
men, veel groter is dan de kans dat een
‘God is groot’-roepende terrorist met
een kalasjnikov of een bomgordel in je
buurt verschijnt.
Met andere woorden: de terreurdrei-
ging wordt enorm overdreven. Die ma-
nier van redeneren gaat echter voorbij
aan de psychologische impact van ter-
reuraanslagen, zowel in eigen land als
daarbuiten, op mensen.
Terrorisme is een vorm van psycholo-
gische oorlogsvoering tegen een samen-
leving en tegen de publieke moraal.
Wat terroristen proberen te bereiken, is
dat ze door het zaaien van angst en pa-
niek regeringen van landen kunnen
dwingen hun beleid bij te stellen. Het
lijkt logisch dat als er herhaaldelijk aan-
slagen worden gepleegd, zoals nu het
geval in Europa, terroristen dichter bij
hun doel komen. Maar is dat ook zo?
Onderzoekers zoals Dov Waxman
(Living with terror, not Living in Terror)
komen tot de conclusie dat de samenle-
vingen ‘gewend’ kunnen raken aan ter-
reur en er juist verhoogde weerbaar-
heid uit kunnen halen. Waxman bestu-
deerde de effecten van de tweede intifa-
da (2000-2005) toen meer dan duizend
Israëli’s, het merendeel burgers, door
zelfmoordterroristen werden gedood.
Wat Waxman ontdekte, was dat de psy-
chologische effecten van aanslagen in
intensiteit afnamen door wat hij het ac-
commodatie-effect noemt. Kort samen-
gevat: hoe meer aanslagen, hoe minder
stress. De bevolking leert een ‘wie doet
me wat’-houding aan te nemen. Tevens
worden mensen socialer en spiritueler,
minder op ‘ik’ en meer op ‘wij’ gericht.
Het voorspelde demoraliserende effect
blijft grotendeels uit.
Een ander effect is dat (voor)oorde-
len over de groep waar de daders uit
voortkomen (Palestijnen) sterk toene-
men. Terwijl de doorsneeburger voor
de tweede intifada de doorsnee-Pales-
tijn niet als inherent gewelddadig zag,
was dat na de terreurgolf wel zo. Dat
kan leiden tot de islamofobe backlash
die moslims in Europa vrezen na aansla-
gen zoals die in Brussel. Als terreur erin
slaagt haat tegen groepen te kweken,
wint de terrorist een slag en zal een
groep die zich gediscrimineerd of ge-
marginaliseerd voelt, zich nog meer
buitengesloten voelen.
Omdat terrorisme ook gevoelens van
patriottisme aanwakkert, ontstaat een
voedingsbodem voor populistische poli-
tici. Hier ligt, merken onderzoekers op,
niet alleen een rol voor de politiek die
meer moreel leiderschap moet tonen,
maar ook voor de media. In plaats van
mee te liften met angstgevoelens of die
uit te vergroten, zouden ze juist tegen-
wicht moeten bieden door uitgebalan-
ceerde berichtgeving.
Tekeningen die kinderen maakten na de aanslagen vorig jaar in Parijs. foto wccllibraries