Achtergrondartikel over de (on)veiligheidsgevoelens na de verijdelde aanslag op de Thalys

1. © Copyright 2015 Dagblad De Limburger / Limburgs Dagblad.
Het auteursrecht, ook ten aanzien van artikel 15 AW, wordt
uitdrukkelijk voorbehouden. Zaterdag, 29 augustus 2015
M O E T E N W E L E R E N
L E V E N M E T
terreur?
achtergrond
Het Thalys-incident heeft de discussie over de vraag hoe veilig
Europa is aangewakkerd. Is vrees op zijn plaats?
Of moeten we leren leven met aanslagen? Of mag de belastingbetaler,
zoals arabist Hans Jansen schreef, van een overheid die beloofd heeft
hem waar nodig tegen geweld te beschermen, verwachten dat die
haar verplichting nakomt?
door Johan vd Beek en Claire v Dyck
EE
en rijtje, van dit jaar.
Syriëganger Ayoub
El-Khazzani (Thalys),
Syriëgangers Said and
Chérif Kouachi (Charlie
Hebdo Parijs, twaalf do-
den), Amedy Coulibaly (supermarkt Pa-
rijs, vier doden), Omar Abdel Hamid
El-Hussein (Kopenhagen, twee doden),
Yassine Salhi (Lyon, 1 dode en aanslag
op gasfabriek), Sid Ahmed Ghlam (Pa-
rijs. Wordt per toeval gearresteerd om-
dat hij zich in een been schiet, terwijl
hij bezig is met de voorbereiding van
een aanslagenreeks).
Al deze mannen stonden op de ra-
dar van de veiligheidsdiensten, soms in
meerdere landen. Dat ‘op de radar
staan’ is een mantra die na elke aanslag
of net verijdelde aanslag klinkt. Even
voorspelbaar is de reactie dat je gekken
niet tegen kunt houden. Ira Helsloot,
hoogleraar en veiligheidsdeskundige:
„We kunnen onze samenleving niet
dichttimmeren.” Bovendien, merkte
hij op, is de kans op een aanslag heel
klein. Ook dat is een klassieker. De
kans dat u, lezer, om het leven komt tij-
dens whatsappen in de auto of een val
van het keukentrapje is vele malen gro-
ter dan de kans dat u tegen een terro-
rist aanloopt of om het leven komt bij
een bomaanslag. Heel geruststellend.
Over die ‘kleine kans’ merkte Daniel
Benjamin (onder Bill Clinton belast
met contraterrorisme) op dat kijken
naar aantallen doden ten gevolge van
aanslagen niet zo veel zegt. Die statistie-
ken verwijzen uitsluitend naar gelukte
aanslagen, maar laten verijdelde buiten
beschouwing. Ze zeggen ook niets over
de ambities van jihadisten. Ayoub
El-Khazzani had genoeg magazijnen bij
zich om tientallen, misschien wel hon-
derd mensen of meer te doden aan
boord van de Thalys. De mensen die in
2006 in Engeland werden opgepakt
vanwege aanslagplannen op zeven in-
tercontinentale vluchten hadden nog
grotere aantallen slachtoffers voor
ogen. Schijnveiligheid kun je, met ande-
re woorden, niet alleen ontlenen aan
het posteren van meer politiemensen
op treinstations, maar ook door het se-
lectief interpreteren van statistieken.
Terug naar die ‘radar’. Als mensen
daarop staan, hoe kunnen ze dan in het
bezit komen van een kalasjnikov en
een pistool en aan boord gaan van een
sneltrein? Hoe kan, in Maastricht, een
vrouw die ook ‘op de radar’ stond twee
kinderen ontvoeren en naar het kali-
faat vertrekken? Hoe kan een veroor-
deelde terrorist die in België zes jaar
heeft vastgezeten prediken in een mos-
kee in Geleen?
Vanwege het toegenomen ‘dreigings-
beeld’ is het budget van de Algemene
Inlichtingen en Veiligheidsdienst
(AIVD) structureel verhoogd met
25 miljoen euro. Dat gebeurde nadat de
dienst eerst jarenlang door nooit goed
onderbouwde bezuinigingen (aldus
een vernietigend rapport van de Alge-
mene Rekenkamer) praktisch was uit-
gekleed. Het gevolg was een braindrain
waarvan de consequenties nog jaren-
lang zullen voortslepen. De vraag in
hoeverre we veilig zijn, moet ook via
dat perspectief worden bekeken. Zijn
de verschillende diensten en samenwer-
kingsverbanden zoals Veiligheidshui-
zen die in Nederland betrokken zijn bij
‘het verbeteren van het veiligheidsge-
voel onder de burgers’ op hun taak
berekend? Zou het kunnen zijn dat we
een geflatteerd beeld hebben van het
vermogen en de kennis van zaken van
die diensten en verbanden?
Een belangrijk obstakel bij het beant-
woorden van die vraag is het gebrek
aan transparantie, op bijna alle niveaus
(justitie, politie, AIVD, NCTV, Veilig-
heidshuis) als het om radicalisering
gaat. De Commissie van Toezicht op de
Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten
(CTIVD) schreef in een rapport dat dit
jaar verscheen iets dat niet alleen de
AIVD maar alle betrokkenen zich mo-
gen aantrekken: ‘Buiten kijf staat dat in-
lichtingen- en veiligheidsdiensten hun
concrete activiteiten voornamelijk in
heimelijkheid effectief kunnen verrich-
ten. Maar soms zorgt dit voor een ge-
heimhoudingscultuur die te ver door-
schiet en waardoor bovendien bij de
burger mythes en misverstanden kun-
nen ontstaan (…) Te rigide geheimhou-
ding straalt uiteindelijk negatief af.’
Gebrek aan transparantie kan ook
cynisme bij de burger oproepen, of er-
ger nog, het vermoeden aanwakkeren
dat die geheimzinnigheid wordt ge-
bruikt als een schild om verantwoorde-
lijkheid te ontlopen, kritiek in te dam-
men of incompetentie te verbloemen.
Het is wel degelijk mogelijk om zonder
de staatsveiligheid in gevaar te brengen
meer inzicht te verschaffen in de
(on)mogelijkheden van het voorko-
men van terreur. De haast categorische
weigering om dat te doen, heeft een
hoogst ondemocratisch karakter, merk-
te de Amerikaanse wetenschapper Carl
Sagan op. Uit informatie die af en toe
toch doorsijpelt, komt een beeld naar
voren van gebrekkige informatie-uitwis-
seling (en soms zelfs concurrentie) tus-
sen de verschillende diensten. Een
groot probleem is het gebrek aan kwali-
tatief goede informatie uit moslimkrin-
gen zelf. Formele en informele leiders
binnen de moslimgemeenschap heb-
ben dikwijls niet het vertrouwen dat in-
formatie waarover zij beschikken op
adequate en discrete wijze zal worden
behandeld. Dit is een legitimiteitspro-
bleem van formaat. De mensen die be-
schikken over de meeste kennis (mos-
lims) zien de politie kennelijk niet als
een geschikte, logische en betrouwbare
partner om informatie en zorgen over
radicalisering in eigen kring mee te de-
len. Dat is verontrustend, omdat ieder-
een het er inmiddels over eens dat jiha-
disme een duurzaam veiligheidspro-
bleem is geworden.
En dan is er nog de complexiteit van
het speelveld. Bij radicalisering gaat het
vaak om mensen die mogelijk iets gaan
doen wat niet mag (aanslag) of moet
worden verhinderd (uitreizen), maar in
de tussentijd niets doen dat bij wet ver-
boden is.
Het analyseren hiervan vergt een
academische benadering waarvoor
‘denkers’ nodig zijn, terwijl de politieor-
ganisatie pragmatisch is ingesteld en
van oudsher met name ‘doeners’ in de
gelederen heeft. Hiernaast kent de
Nederlandse politie een notoir slechte
ICT-organisatie, die het werken met
grote hoeveelheden data niet faciliteert
en in sommige opzichten zelfs bemoei-
lijkt (zie ook Intelligence, politie en veilig-
heidsdienst, Universiteit Tilburg).
Er zijn wel degelijk politiemensen,
ook in Limburg, die het speelveld wel
overzien. Maar die hebben op hun
beurt te maken met een soms verstik-
kende hiërarchie binnen hun eigen or-
ganisaties, waardoor signalen vanaf de
straat niet of verkeerd worden beoor-
deeld door een van de praktijk losgezon-
gen managementlaag (zie ook het ont-
luisterende boek De gekooide recherche
van ex-politieman Michiel Princen).
Familieleden van uitreizigers bevesti-
gen een beeld, waarin signalen dat
iemand radicaliseerde of wilde uitrei-
zen niet of te laat werden gedeeld tus-
sen instanties of om onduidelijke rede-
nen niet leidden tot actie.
Op Europese schaal sijpelen steeds
vaker berichten door dat jihadisme en
de daarmee samenhangende terreurdrei-
gingen onbeheersbaar zijn geworden
voor de opsporingsdiensten. Voor het
rond de klok schaduwen of volgen van
iemand zijn, zo wijzen berekeningen
uit, ongeveer twintig mensen nodig.
Omdat er meer ‘gevallen’ zijn dan
mensen om ze te schaduwen, is men ge-
dwongen een analyse te maken waarbij
wordt gekozen voor de ‘zwaarste’ geval-
len. Dat betekent dat aan de onderkant
mensen door het net kunnen glippen.
El-Khazzani stond weliswaar ‘op de
radar’, maar had niet genoeg ‘punten’
om te worden gesurveilleerd. Hij was,
kortom, geen ‘prioriteit’.
De Franse premier Manuel Valls klap-
te vorig jaar al enigszins uit de school
toen hij zei dat er alleen in Frankrijk on-
geveer drieduizend mensen in aanmer-
king komen voor surveillance, zowel
fysiek als op het internet. Dat gaat de
capaciteit van de Franse veiligheidsdien-
sten echter ver te boven, aldus Valls.
Dat honderd procent veiligheid niet
bestaat, hebben burgers in Europa intus-
sen, zo lijkt het, geaccepteerd. In die zin
hebben radicalen, zowel in ons land als
daarbuiten, een slag gewonnen.
De slag die de burger heeft gewon-
nen is dat hij niet wegkruipt en ge-
woon zijn leven blijft leiden. Ook in
het groeiende besef dat de diensten die
hem moeten beschermen onder de
streep slechts ‘mensenwerk’ leveren.
Er zijn ook nog andere lessen te
leren. Op 9/11 faalde alles en iedereen
binnen het veiligheidsapparaat en de
overheid van de machtigste natie ter
wereld. Het enige effectieve verzet van
die dag kwam van burgers, passagiers
aan boord van vlucht 93. De ‘bombroek-
aanslag’ aan boord van KLM 588 naar
Detroit werd ook door passagiers voor-
komen. Er zijn meer voorbeelden. Zoals
de Thalys, vorige week. Soms rest
alleen onze eigen weerbaarheid.
Geert Wilders tussen zwaarbewapende politiemannen in Garland (Texas) dit jaar. Hij sprak op een expositie van Mohammed-tekeningen die doelwit werd van een aanslag. foto Hollandse Hoogte