3. Кіріспе
Мал шаруашылығы өнімдері өндірісінің жоғарлауы ауыл
шаруашылық малдарының ұдайы өсуін ұйымдастыру деңгейіне
тікелей байланысты.Қолдан ұрықтандыру ірі көлемді
селекцияның ұйымдастырушылық-техникалық негізі ретінде,
өнімділігі жоғары өндіруші аталықтарды кең көлемде
пайдалану есебінен, өнімділік көрсеткіштері төмен малдардың
сапасын жақсарту қарқынын жеделдетуге мүмкіндік
туғызады. Қазіргі таңда етті ірі қара мал шаруашылығының
асыл тұқымдық базасын құру мақсатында, шет елдерден етті
бағыттағы тұқымдардың өнімділіктері жоғары малдарын
біздің елімізге алып келіп, репродукторлық шаруашылықтар
құру бойынша инвестициондық жобалар іске қосылуда.
Еліміздің мамандарының алдына үлкен талап қойылды – ол,
осы шет елдерден алып келінген малдардың генетикалық
потенциалын сақтап қалу және оны одан әрі дамытып
жақсарту.
4. Ауыл шаруашылық малдарында табиғи
ұрықтандырудың екі типі қолданылады:
Жатырлық
ұрықтану
( бие,
мегежін)
Қынаптық
ұрықтану
(сиыр,
саулық,
ешкі).
5. Қолдан ұрықтандыру
И.И.Ивановтың (1899) қолдан ұрықтандыруды
ауылшаруашылық малдарының жалпы сапасын
жақсарту әдісі ретінде ұсынуы – малдарды
қолға ұстау мен үйретуден кейінгі
малшаруашылық саласында ең үлкен жаңалық.
7. Ұрық – ұрық сұйығы (плазма) мен
сперматозоидтардан тұратын лай түсті,
жабысқақ, иісті, ақ сұрғылт зат. Бір
шағылыс уақытында аталықтан алынған
ұрықты шәует деп атайды.
Ұрық
8. Аталық малдардың шәуеттерінің
көлемдері мен құрамдары олардың жыныс
мүшелерінің және шағылыс сатыларының
ерекшеліктеріне байланысты әртүрлі
болады.
Қолдан ұрықтандыру
9. Шәует
Шәует аталық малдың жыныстық
мүшелері бөліп шығаратын ұрығы. Оның
құрамында аталық ұрық торшалар
(спермийлер) бар, еннің ирек
түтікшелерінде пайда болады, ал сұйық
бөлігі (плазма) ен қосалқысы мен ұрық
түтікшесінің және қосымша жыныстық
бездердің секреттерінен құралады.
Химиялық құрамы өте күрделі.
11. Муциназа – жыныстық жолдардағы
қою шырышты сұйылтып
спермийлердің қозғалуына
көмектеседі.
Глауронидаза спермийдің аналық
ұрық торшасының сыртқы тәж
қабатын тесіп өтуіне көмектеседі.
12. Химиялық құрамы жағынан ұрық
организмнің өте күрделі сұйықтығына
жатады.Ұрықтың салмағы 90 -98%
шамасында судан, 2-10 % құрғақ заттан
тұрады.Құрғақ заттың 60 % белок
құрайды.
13. Көмірсулар спермийлердің қозғалуы үшін
қажетті күш – қуат көзі болып табылады.
Спермийлер – өте ұсақ,ұзындығы 50-70
микрон,жай көзге көрінбейтін ірі торшалар.
16. Бұқада
4-5 және
15 мл
Айғырда орта есеппен
шәует көлемі 50-100
мл,көп дегенде 600мл
Қабанда 200-400 және
1000мл
Әтеште 0,3 – 2мл
Аталық малдардың
шәуеттерінің көлемдері:
Қошқар
да 1-2
және 3-
5 мл
18. Малдың түріне байланысты
ұрықтың концентрациясы да
әртүрлі болады. Қынап
тәсілімен ұрықтанылатын
малдарда ұрықтың
концентрациясы жатыр арқылы
ұрықтанылатын малдарға
қарағанда 5-10 есе жоғары
болып келеді.
Мысалы: 1мл қошқар ұрығында
2,5-3,5 млрд, ал қабанның 1 мл
ұрығында 0,15 – 0,21 млрд ұрық
болады.
19.
20. Шәуетте қозғалмайтын , яғни өлі
спермийлер көп болса – не
кроспермия
Спермийлердің ағысқа қарсы
жылжу қабілеті реотаксис
21. Шәуетке сыртқы ортаның әсері.
Бұқадан,қошқардан т.б. малдан
шәует алғанда, оны
тасымалдағанда,сақтағанда сыртқы
ортаның әсерін ескеруіміз керек.
23. Температура.
Спермийлердің өмір тіршілігіне ең
қолайлы температура дене
температурасы (38-40t) болып табылады,
бұл кезде оның қозғалу белсенділігі өте
жоғары. Бірақ мұндай жағдайда
спермийлер көпке шыдамайды,қоректік
заттар қоры тез таусылып, ортаның
қышқылдығы артады, жоғары +40+45 t
температурада олардың ұрықтандыру
қасиеті төмендей береді де, 50 t күйіп
өледі.
24. Осмостық қысым.
Шәуеттің осмостық қысымы тұрақты бір
деңгейде болады,оның плазмасындағы қысым мен
спермийлердің ішкі қысымы бірдей, яғни
изотониялық қысым болады. Гипертониялық
немесе гипотониялық қысым спермийлерді
өлтіреді.
25. ҚОЛДАН ҰРЫҚТАНДЫРУҒА АРНАЛҒАН ҚҰРАЛ-САЙМАНДАР
1. Дьюар ыдысы – ауыл шаруашылық малдарының ұрықтарын ұзақ
уақыт бойы сұйық азотта сақтауға арналған.
2. Қысқыш (пинцет) – пайеттерді ыдыстан алып шығуға арналған.
3. Пайеттерді еріткіш – пайеттердегі ұрықтарды ерітуге арналған.
4. Салфеткалар – пайеттерді сүртуге арналған.
5. Пайеттерді кескіш немесе қайшылар – пайеттің жабық шетін
кесуге арналған.
6. Шприц - катетер – пайеттерді ұрықпен толықтыруға және
жатырдың денесіне ұрықты еңгізуге арналған.
7. Чехолдар – сиырдың жыныс жүйесінің кілегей қабығын темір
шприц-катетермен зақымдаудан сақтап қалуға арналған.
8. Бір рет пайдаланылатын қолқаптар – малдарды ұрықтандыру
кезінде гигиеналық-қорғауыш құрал ретінде пайдаланылады.
9. Майлауыш-гель – бір рет пайдаланылатын қолқаптарды майлауға
арналған.
27. Өндіруші бұқаның ұрығымен жұмыс істеу кезінде
ұрықтын тіршілікке бейімділігіне төмендегідей
факторлар әсер ететіндігін естен шығармау қажет:
- жарық – күн сәулелері ұрықтардың өлуіне әкеп соғады,
сол себепті ұрықтарды күн сәулесі түспейтін, қаранғы
жерде сақтау қажет, ал ұрықтармен күн сәулесі
батқан уақытта немесе электр жарығымен жұмыс
істеу керек. Ұрықпен жұмыс істеуге қажетті столды
жарық тура түспейтін орынға орналастыру қажет;
28. -температура – ұрықтарды 42°С-ге дейін қыздыру және
минус 1°С-ге дейін мұздату қауіпті болып саналады. Сол
себепті ұрықтарды температураның күрт төмендеуін
немесе күрт жоғарлауына жол бермей, белгіленген бір
тұрақты температурада сақтау қажет, ал ұрықтармен
жұмысты ұрықтандыру пункттерінде, бөлмелік
температурада істеу қажет
29. - су – ұрықтарды бірден өлімге ұшыратады, сол себепті ішінде
ұрықтары бар пайеттерді ішіне су кіріп кетпейтіндей етіп
салфеткамен әбден құрғатып сүрту қажет;
- спирт - ұрықтын өлуіне әкеп соғады, сол себепті құрал-
саймандармен ыдысты спиртпен зарарсыздандырғаннан кейін
натрийдің бикарбонатының 1 %-дық стерилді ерітіндісімен немесе
натрийдің лимонқышқылды 2,9%-дық ерітіндісімен қайта жуу
қажет.
30. Қойды қолдан ұрықтандыру
Бұл маусымды, күзді күндері жүргізілетін
жұмыс.Оған мұқият дайындалу керек,яғни
қой қашыру науқаны басталғанға дейін
1,5-2 ай бұрын қойды қозыларынан
бөліп,жақсы жайылымдарға
шығарады,нашарларын бөлектеп
үстемелеп жемдейді.
31. Күйлеген қойды,ешкіні арнайы станокка
бекітіп ұстап тұрады да,оның құйрығын
жоғары көтеріп сарпайын жуып –
сүртеді.Ұрықтандырушы техник станоктың
арт жағында қазылған шұңқырға түсіп
отырып жұмыс істейді.
32. Ұрықтандыру үшін жаңа алынған сұйылтылған шәует
немесе сұйылтылған аудан аралық станнциядан әкелінген
шәует қолданылуы мүмкін. Қандай шәует болғанда да
олардың қозғалу белсенділігі 8 балдан кем болмауы
керек.Ұрықты визоцервикальды әдіспен жібереді,ол үшін
жартылай автоматты шприц немесе микрошприц
қолданылады.
33. Жатыр мойнына ұрықты кататер көмегімен енгізу.
Қолдан ұрықтануды 35-40 күн жүргізеді, одан кейін
табынға қошқарларды еркін шағылыстыру үшін 20 күнге
жібереді. Ол үшін қошқарларды 2 топқа бөледі, олар
шағылысқа күнара жіберіледі немесе бірінші топты күндіз,
екіншісін – түнде пайдаланады. Демеалыстағы
қошқарларды жақсы күтім мен азықпен қамтамасыз ету
қажет.
34. Ұрықтандыру нәтижелі өту үшін күйге келмеген
саулықтарды күн сайын және мұқият таңдау
қажет. Бұл сынақшы аталықтар көмегімен
жүргізіледі.
Сынақшы аталықтарды дайындаудың бірінші әдісі
ұсынылған, олар: алжапқыш (күйек) байлау,
вазоэктология, жыныс мүшесін күпекпен бұрышына
қарай орналастыру, жыныс мүшесін S-тәрізді иілдірі
ұстау және т.б. Көбінесе сынақшы қошқарларды
алжапқышпен пайдаланады.
35. Қорытынды
Қолдан ұрықтандырудың негізгі мақсаты – асыл
тұқымды,құнды аталық малдан мейлінше көп
төл алу,қысқа мерзімнің ішінде бүкіл малдың
сапасын,өнімділігін арттыру,жаңа
қолтумалар,гибридтер шығару.Қолдан
ұрықтандыру ерте заманнан белгілі
болған.Малды қолдан ұрықтандыруға арнайы
дайындалу керек,ол үшін арнайы ұйымдастыру
жұмыстары жүргізілуі тиіс.
