1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ
МИНИСТРЛІГІ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНЫҢ БІЛІМ
БАСҚАРМАСЫ «ШЫМКЕНТ АГРАРЛЫҚ КОЛЛЕДЖІ» МКҚК
Орындаған:Нәби Жанғали
Жетекші: Асқарова Несібелі Аманбекқызы
2. Құтыру
Құтырғанит
Құтыру (лат. rabies) — құтырғанхайуанаттардың: иттің, мысықтың,
түлкінің, қасқырдыңшакалдың қабуынан немесе тістеуінен пайда болады.
Жарқанат және басқа хайуандар да құтыруды таратушы болуы мүмкін
Мазмұны
1Тарихи деректер
2Қоздырушысы
2.1Төзімділігі
3Індеттік ерекшеліктері
4Дерттенуі
5Өтуі мен симптомдары
6Патологиялық өзгерістер
7Емі
8Құтырудыңбелгілері
o 8.1Хайуандарда
o 8.2Адамдарда
9Алдын алу
10Дереккөздер
Тарихи деректер
Құтыруөте ерте заманнан, адамзаттың мәдени тарихи қалыптаса бастаған
кезден белгілі. Ол туралы мәліметтер Вавилонның б.з.д. 2300 жылы жасалған
заңдар жинағында кездеседі. Демокрит иттің құтырығынжан-жақты
баяндаса, Аристотель әртүрліжануарларға құтырықтыңит қапқанға
жұғатындығынжазды. І.Есенберлиннің "Алтын Орда" романындаӘмір
Темірдің Алтын Орданыңболашақ ханы Тоқтамыстыңқұтырғанит талаған
әйелі мен баласынөртетіп жібергені суреттелген. Құтырғанит сілекейінің
жұғымталдығыналғаш рет тәжірибе жүзінде 1804 жылы Францияда Цинке
3. дәлелдеді. Оныңотандасы Лион ветеринария мектебінің профессоры
В.Гальте үй қоянына құтырықжұқтырып, қойды ауырғанжануардың
сілекейімен иммундеуге тырысты. Бұлдеректерді пайдаланған Л.Пастер үй
қояныныңмиына бірнеше рет өткізу арқылы аурудың қоздырушысын
әлсіретіп, өзінің дүниежүзіне әйгілі вакцинасын алды. Құтырық
қоздырушысыныңвирус екендігін бұдаенкөп кейін 1903 жылы Ремленже
мен Риффат-бей делелдеді. Румын ғалымы В.Бабеш және италяндық А.Негри
кейіннен Бабеш-Негри денешігі деп аталып кеткен құтырыққашалдыққан
жануардың ми нейрондарыныңпротоплазмасындаболатынерекше
құрылымды ашты.
Қоздырушысы
Pabies lyssavirus -
рабдовирустар тұқымдастығының лиссавирустар туыстастығынажатады.
Барлық рабдовирустарсекілді оқ пішінді. Вириондарыныңұзындығы180 нм,
көлденеңі 75-80 нм. Өсіп келе жатқан тауық және үйрек эмбриондарында,
кейбір торшалардың өсінінде өсіруге болады. Бұл вирустыңекі негізгі
антигендері бар. Еритін S-антиген (капсид нуклеопротеиді) - барлық
құтырықвирустарынаортақ және V-антиген (вирионныңсыртқы
қабығындағы гликопротеид)вирустыңәрбір жеке титріне тән. Соңғы
антигенге байланысты құтырувирустары 4 сереворғабөлінеді. Індет кезінде
кездесетін және лабороториялыққұтырувирустарыныңкөпшілігі бірінші
сереворғажатады. Басқа сереворлары әзірше тек Африкада бөлініп алынған.
Төзімділігі
Құтырувирусы 60 градус кезінде 10 минут өткенде 100 градустан бірден
белсенділігін жоғалтады. Төменгітемператураға төзімді болады да,
тоңазылтқыш қатырылған мида айлап сақталады. Шіри бастаған материалда
2-3 апта бойы тіршілігін жоймайды. Қолданыпжүргендезинфектанттардың
кәдуілігі концентрациясы:1-2% лизол ерітіндісі, 2-3% сілтілер, формалин
және хлорамин вирусты тез арада белсенділігін айырады.
Індеттік шаралары
Құтырықпенбарлықжылы қанда үй және жабайы жануарлар, соныменбірге
адам да ауырады. Ит тектестер, сусар тектестер, жарқанат, кемірушілердің
көптеген түрлері және үй мысығы аса бейім. Бұларданадам мен төрттүлік
малдың бейімділігі төмен, ал құстардыңбейімділігі өте төмен. Жас
жануарлар ересектерінен гөріқұтырықвирусынасезімтал келеді. Құтырық
табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады, оның
қоздырушысыныңтабиғатта сақталатын қорламасы үй және жабайы ет
қоректілер, ал кейбір өлкелерде - жарқанат. Қорламасынабайланысты
құтырықіндетінің табиғи және қалалық түрлері болады. Инфекция
қоздырушысыныңбастауы қалалық індет кезінде иесіз иттер мен мысықтар,
ал табиғи індет кезінде жабайы ет қоректі жануарлар.
Дерттенуі
4. Вирус денеге түскен соңаз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке
талшықтары арқылы орталықжүйке жүйесібағытындаалдымен жұлынға,
соғынанмиға өтеді. Қоздырушының мидыңсұр затындаөсіп-өнуі іріңсіз
шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады. Мидан вирус қайтадан
орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Онда жүйке
торшалары бүлінген кезде вирус бездің түтігіне өтіп, сілекеймен араласады.
Мидан қоздырушы соныменқатар көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына,
бүйрекүсті безіне жетеді, бәлкім олардада өсіп өнеді.
Өтуі мен симптомдары
Жасырынкезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде оданда арттыққа
созылады, әдетте 2-3 апта аралығындайболады. Оның ұзақтығы құтырған
жыртқыштыңтісінен болған жарақаттың шамасы мен түскенорнына,
вирустыңмөлшері мен уыттылығында, таланған малдың төзімділігіне
байланысты. Инкубациялық кезең жас төлде ересек малға қарағанда әдетте
қысқарақ болады. Құтырықжіті өтетін ауру. Әр түрлі жануарларда оның
клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің құтыруы жан-жақты
зерттелген. Итте құтырықөршіген және бәсең түрдеөтеді. "Өршіген
құтырықтың" 3 кезеңі болады:
біліне бастаған;
көтерілген;
дел сал.
Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұлкезде
жануардың мінезінің өзгеруібайқалады. Ит көңілсіз немқұрайлы болып,
қараңғы бұрышқанемесе үйшігіне тығылады, иесінің шақуруына ықылас
білдірмейді. Кей жағдайда иесіне тым еркелеп, қолынбетін жалауға
тырысады.Бұлкездеиттің сілекейінде вирус болтаныдықтан, өте сақ болған
жөн.
Патологиялықөзгерістер
"Патологиялықөзгерістердің" құтырықкезінде айтарлықтай ерекшеліктері
болмайды, клиникалық белгілерімен қарастырғандағана айтарлықтай
диагностикалықмаңызы бар. Өлексені сырттайқарағанда арықтағаны,
тістелінген, үйкелген орындарыкөрінеді. Басындағы, мойынындағы жүндері
сілекейленген. Сойыпқарағанда ішкі ағзаларында қан іркілген. Қарыны бос,
ет қоректі жануарлардың қарынындажеуге жарамсыз заттар болады.
Емі
Құтырғанжануарды емдемейді, тез арада өлтіреді, өйткені оныңадамға ауру
жұқтыруқаупі зор
Құтырудың белгілері
ХайуандардаБір түрлікүйде болады, кейде сұлық жатады, мазасызданады,
ашуланшақ болады;
5. Аузы көбіктенеді — ішіп-жей алмайды;
Жанына жолағанның бәрін қауып, тістеуі мүмкін.
Хайуан 5 күн 7 күннің аралығында өледі.
Адамдарда
Тістеген жер ауырып, ысиды;
Алқынып демалады, түріжаңа гана жылаған адам сияқты болады;
Ауырсыныпжәне қиналып жутынады, аузының сілекейі қоюланып,
желімдесе береді;
Адамды үрейбилейді, ашуланшақ келеді, құтырынып, алас урады;
Өлім алдында талма үстап, дене құрысыпсал болыпқалады.
Егер сізге біреуді тістеген немесе қапқанхайуанқутырғанболуы мүмкін
деген ой келсе:
Хайуанды байлаңыз немесе бір апта сыртқашығармай ұстаңыз;
Тістеген жерді сабынмен, сумен және сутегі асқын тотығымен
(перекисьпен) жақсылап тазартыңыз, жараны жаппай, ашық қалдырыңыз;
Егер хайуан бір аптага жетпей өлсе (егер ол өлтірілген болсанемесе
ұстатпай кетсе) зардап шеккен адамды ауруханаға апарыңыз, сол жерде
оған қатарынан бірнеше рет құтыруғақарсы дәрі шанышады.
Құтырудыңалғашқы белгілері тістегеннен кейін 10 күннен 2 жылға дейінгі
уақыт аралығында (әдетте 3—7 аптадан кейін) байқалады. Емдеуді алғашқы
белгілері білінгенге дейін бастау керек. Ал ол белгілер көрінгеннен кейін
ештеңе де, тіпті осы заманғы медицина да адам өмірін құтқара ала алмайды.
Алдын алу
Құтыруды депсезік туғызған кез келген хайуанды өлтіріп, көміп тастаңыз
(немесе бір апта бойы үйшікте ұстаңыз);
Иттерді вакцина жасау жөніндегі шараларға қатысыңыз;
Ауырған сияқты көрінген немесе мінезінде өзгеріс болган кез келген
хайуаннан бала-ларды аулақ үстаңыз.
Ауырған сияқты көрінетін немесе мінезінде өзгеріс бар хайуандарға көңіл
бөліп, барлықсақтық шараларын қолданыңыз. Тіпті ол ешкімді тістеп
қаппағанда да оныңсілекейі дененің кесілген немесе жырылғанжеріне түссе
құтырутуғызады.
