Лекц-13

1. 1
2.6. Цикл ба Улирлын чанартай хэлбэлзлийн шинжилгээ
2.6.1. Цикл хэлбэлзлийн шинжилгээ
Үзэгдлийн динамик явцын нэг шинж нь тодорхой хэмжээний цикл хэлбэрийн
хэлбэлзэлтэй байдаг. Учир нь судалж буй үзэгдлийн динамик хөгжилд тайлбарлах
боломжгүй маш олон хүчин зүйлс нөлөөлж байдаг. Цикл хэлбэлзэл нь тэгшитгэсэн
хандлагын шугамаас дээш, эсвэл доош хэлбэлзсэн чиглэлтэй байх ба үүнийг судлахдаа
үлдэгдэл аргыг ашиглана.
Динамик хандлагын шинжилгээ хийхдээ хэдийгээр цикл болон гэнэтийн
хэлбэлзлийг динамик эгнээний бүрэлдэхүүнээс арилгаж математик тэгшитгэлд
шилжүүлдэг боловч тухайн үзэгдлийн цикл хэлбэлзлийг судлах нь үзэгдлийн өнгөрсөн
үеүдийн хөгжил өөрчлөлтийг илүү тодорхой судалж дүгнэлт гаргахад үр нөлөөтэй.
Харин цикл хэлбэлзэл ирээдүйд хэрхэн явагдах талаар урьдчилан прогнозлох
боломжгүй байдаг байна.
Цикл хэлбэлзлийг 1. Хандлагын хувийн жин 2. Цикл үлдэгдлийн харьцангуй
хэмжигдэхүүн гэсэн үзүүлэлтүүдийн тусламжтайгаар судална.
Өгөгдсөн динамик эгнээний түвшингүүдийг тэгшитгэсэн утгад нь харьцуулан хувиар
илэрхийлснийг хандлагын хувийн жин гэнэ. Х.Х.Ж %100
t
i
y
y
Цикл үлдэгдлийн харьцангуй хэмжигдэхүүнийг тодорхойлохдоо түвшингүүдийн
бодит болон тэгшитгэсэн утгын ялгаварыг тэгшитгэсэн утгад харьцуулан хувиар
илэрхийлнэ. Мөн хандлагын хувийн жингээс 100 хувийг хасаж тодорхойлж болно.
Ц.Ү.Х.Х %100


t
ti
y
yy

2. 2
2.6.2. Улирлын чанартай хэлбэлзлийн судалгаа
Улирлын чанартай хэлбэлзэл нь дахин давтагдах шинжтэй бөгөөд түүнийг
урьдчилан тааварлах бололцоотой байдаг. Статистикийн зорилго нь улирлын чанартай
хэлбэлзлийг судлан түүнийг хэмжин тогтоож, аль болохоор улирлын чанартай
хэлбэлзлийг багасгах, арилгах арга замыг боловсруулахад оршдог.
Улирлын чанартай хэлбэлзлийг судлах гол арга бол шаталсан дундажийн арга
юм. Энэ аргыг ашиглан улирлын индексийг тооцоолж улмаар улирлын чанартай
нөлөөллийг нь арилгасан динамик мэдээллийг гарган авна.
Шаталсан дундажийг аргын тооцоолол:
1 алхам. Улирлаар өгөгдсөн жилүүдийн мэдээллийг жагсаан түүнээс 2, 3, 4 улирлаар
гэх мэт аль нэгээр нь шаталсан дундажийг тооцоолон дунд хэсэгт нь харгалзуулан
бичнэ. Тухайлбал дөрвөн улирлаар шаталсан дундаж хийе.
2 алхам. Тооцоолсон шаталсан дундаж хоёр, гуравдугаар улирлын хооронд байгаа тул
үүнийг улирлуудын өгөгдсөн бодит утгуудын харалдаа болгох шаардлагатай. Үүний
тулд дөрвөн улирлаар шаталсан дундажуудын төвийг олно. Ө/х, 2-оор шаталсан дундаж
хийнэ гэсэн үг. Зарим тохиолдолд энэ үе шат заавал байх шаардлагагүй байдаг. Жишээ
нь, долоо хоногоор шаталсан дундаж тооцох үед уг дундаж дөрөв дэх өдрийн харалдаа
бичигдэх тул дахин төвийг нь олох шаардлага байдаггүй.
3 алхам. Динамик эгнээний бодит түвшингүүдийг шаталсан дундажид нь харьцуулан
хувиар тодорхойлно. %100
d
i
y
y
4 алхам. Шаталсан дунджид харьцуулан гаргасан бүх хувийг улирлаар жагсаан
хүснэгтэд бичнэ. Дараа нь улирал бүрийн хамгийн их, хамгийн бага утгыг орхиж
үлдсэн хувиудын дунджийг тооцоолно. Үүгээр цикл болон гэнэтийн шинж чанартай
хэлбэлзлийн нөлөөллийг багасгаж байгаа гэсэн үг юм. Үлдсэн хувиудаас тооцсон
дундаж нь засварлагдаагүй индекс болно.
5 алхам. Дараа нь засварлах тогтмол үржүүлэгчийг олохдоо суурь индексүүдийн
нийлбэрийг /индексийн суурь нь 100 болох тул дөрвөн суурь индексийн нийлбэр 400/
засварлагдаагүй индексүүдийн нийлбэрт харьцуулна.
6 алхам. Эцэст нь улирал бүрийн засварлагдаагүй индексийг тогтмол үржүүлэгчээр
үржүүлж улирлын индексийг тооцоолно. Улирлын индекс нь динамик эгнээний
улирлын чанартай хэлбэлзлийг илэрхийлэгч, түүнийг хэмжигч гол үзүүлэлт юм.
Улирлын индексийг ашиглан динамик эгнээний улирлын чанартай хэлбэлзлийг
арилгаж, цаашид динамик хандлагын шинжилгээ хийх, ирээдүйн түвшинг урьдчилан
прогнозлох, төлөвлөлт хийх боломжтой болдог.
Улирлын нөлөөллийг арилгасан түвшинг гаргахдаа түвшингийн өгөгдсөн бодит
утгыг улирлын индексд хуваана. %100
ексулирлынинд
y
y i
i