f

1. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчдын
“ХҮНИЙ ЭРХ – ЭЕРЭГ ӨӨРЧЛӨЛТ”
Парламентын мэтгэлцээний хөтөлбөр-2015
САНААЧЛАГЧ: МОНГОЛЫН ЭМНЕСТИ ИНТЕРНЭШНЛ
ЗОХИОН БАЙГУУЛАГЧ: МОНГОЛЫН ЭМНЕСТИ ИНТЕРНЭШНЛ
ОТГОНТЭНГЭР ИХ СУРГУУЛЬ
JCI ПРОГРЕСС САЛБАР БАЙГУУЛЛАГА
ДЭМЖИГЧ: БОЛОВСРОЛ, СОЁЛ, ШИНЖЛЭХ УХААНЫ ЯАМ
НИЙСЛЭЛИЙН БОЛОВСРОЛЫН ГАЗАР
ШИХИХУТУГ ХУУЛЬ ЗҮЙН ДЭЭД СУРГУУЛЬ

2. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015

3. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчдын Монгол Улсын аварга шалгаруулах
“ХҮНИЙ ЭРХ – ЭЕРЭГ ӨӨРЧЛӨЛТ” мэтгэлцээний тэмцээний удирдамж
Улаанбаатар хот 2015 он
Зорилго:
Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын хүний эрхийн талаарх
боловсролыг мэтгэлцээнээр дамжуулан хөгжүүлэх тэдний багаар ажиллах, сэтгэх ур
чадварыг хөгжүүлэх зорилготой.
Хугацаа:
Тэмцээнийг 2 үе шаттай зохион байгуулна.
1- Монгол улсын 21 аймаг, 8 дүүрэг тус бүр аймаг, дүүргийн аварга шалгаруулах
мэтгэлцээний тэмцээнийг зохион байгуулагчдын оролцоо, удирдамжийн дагуу
зохион байгуулна. Энэ шат нь аймаг, дүүргүүдэд батлагдсан хуваарийн дагуу
2015 оны 11-р сарын 15-наас 12-р сарын 10-ны хооронд зохион байгуулагдана.
2- Нийт аймаг, дүүргээс шалгарсан 30 баг Монгол улсын аваргын төлөө 2015 оны
12-р сарын 19-ны өдөр Улаанбаатар хотноо мэтгэлцэнэ.
Зохион байгуулалт:
Аймаг, дүүргүүд тэмцээний зохион байгуулалтаа хийхдээ эхний өдөр
мэтгэлцээний сургалт, хоѐрдахь өдөр тэмцээн хийгдэхээр зохион байгуулж, зарлана.
Хамрах хүрээ:
Ерөнхий боловсролын сургуулийн 7-12-р ангийн сурагчид, түүнчлэн лицей
сургалттай сургуулийн сурагчид баг бүрдүүлэн оролцох боломжой.
Ерөнхий зохион байгуулагч:
 Монголын Эмнести Интернэшнл
 Отгонтэнгэр Их Сургууль
 JCI Прогресс салбар байгууллага
Хамтран зохион байгуулагч
 Боловсрол соѐл шинжлэх ухааны яам
 Нийслэлийн боловсролын газар
 Шихихутуг Хуульзүйн дээд сургууль

4. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
Багт тавигдах шаардлага:
1. Парламентын мэтгэлцээний талаарх сургалтанд хамрагдсан байх.
2. Тэмцээнд зориулан гаргасан үндсэн дүрмийг судалсан, уг дүрмийн хүрээнд
мэтгэлцэх боломжтой байх.
3. Чиглүүлж удирдах багштай байх
4. Хоѐрдугаар шатны тэмцээнд оролцохоор шалгарсан тохиолдолд Улаанбаатар
хотноо оролцох зардлаа аймаг, орон нутаг эсхүл өөрсдөө хариуцна.
Тэмцээний шагнал:
Тэргүүн байр: Өргөмжлөл, цом, үнэ бүхий зүйлс /Отгонтэнгэр Их Сургуульд
хүссэн мэргэжлээрээ элсэж, эхний жилийн сургалтын төлбөрийн 100 хувийн хөнгөлөлт
эдлэх эрх/,
Дэд байр: Өргөмжлөл, үнэ бүхий зүйлс /Отгонтэнгэр Их Сургуульд хүссэн
мэргэжлээрээ элсэж, эхний жилийн сургалтын төлбөрийн 50 хувийн хөнгөлөлт эдлэх
эрх/,
Гутгаар байр: Өргөмжлөл, үнэ бүхий зүйлс /Отгонтэнгэр Их Сургуульд хүссэн
мэргэжлээрээ элсэж, эхний жилийн сургалтын төлбөрийн 25 хувийн хөнгөлөлт эдлэх
эрх/,
Мэтгэлцээний тэмцээний шийдэл:
1. Техникийн хэт дэвшил нь байгальд хортой, сөрөг нөлөөтэй
2. Бие махбодын шийтгэл нь хүмүүжлийн зөв арга биш
3. Сурагчид дүрэмт хувцас өмсөх нь зүйтэй
4. Интернэт орчин нь гэр бүлийн халуун дулаан уур амьсгалыг эвддэг
5. Ахлах ангийн сурагчид хичээлээ сонгон суралцах нь зүйтэй
6. Дуртай зүйлээ хийснээс хэрэгтэй зүйлээ хийсэн нь дээр
7. Сурагчид хичээл дээрээ ухаалаг утас ашиглах нь зөв
8. Хүнд байгалийн хуулиас илүү нийгмийн хууль үйлчилдэг
9. Сургуулийн орчинд Facebook-ыг хаах нь зүйтэй
10. Найзынхаа номыг зөвшөөрөлгүй авах нь буруу зүйл биш
11. Хөгжилд хүрэхийн тулд байгалийн баялгаа заавал ашиглах нь зүйтэй
12. Терроризм, авилгаас сэргийлэхийн тулд бүхнийг камержуулж хянах нь зүйтэй
13. Залуучууд эерэг өөрчлөлтийг бий болгоход эдийн засгийн нөхцөл байдлаас илүү
хувь хүний зүтгэл чухал
14. Идэвхитэй иргэн байх нь ур чадвартай иргэн байхаас чухал
15. Хүний эрхийг хамгаалахад эдийн засгийн хүчин чадлаас илүү хүний эрхийг
дээдлэх манлайлагчдыг бэлтгэх нь чухал

5. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын улсын аварга шалгаруулах
“ХҮНИЙ ЭРХ – ЭЕРЭГ ӨӨРЧЛӨЛТ” мэтгэлцээний тэмцээний үндсэн дүрэм
Нэг. Нийтлэг үндэслэл
1.1. Энэхүү дүрмийн зорилго нь Ерөнхий боловсролын сургуулийн сурагчдын дунд
зохион байгуулагдаж буй улсын аварга шалгаруулах мэтгэлцээний тэмцээний үеэр
үүсэх бүхий л харилцааг зохицуулахад оршино.
1.2. Аймаг дүүргийн болоод улсын аваргын бүх үе шатанд уг дүрмийг ямар нэгэн
хэлбэрэлтгүйгээр мөрдөнө.
Хоёр. Нэр томьёоны тодорхойлолт
2.1. “Мэтгэлцээн” гэж тодорхой шийдлийн хүрээнд нотлогч болон няцаагч
талууд харилцан зөрүүтэй байр суурийг баримтлан өөрийн байр суурийг хамгаалж,
эсрэг талын байр суурийг няцаах зарчмаар тодорхой бүтэц, дүрэм, хязгаартайгаар
явагддаг зохиомжит парламентын үйл ажиллагааг;
2.2. “Мэтгэлцээний баг” гэж 2 өөр чиг үүрэг бүхий 2 гишүүний бүрэлдэхүүнтэй
нэгдлийг,
2.3. “Нотлогч тал” гэж талууд хэлэлцэж буй шийдлийн үнэн зөв болохыг өөрийн
дэвшүүлсэн аргументаараа нотолж, эсрэг талын үзэл баримтлалыг няцаах үүрэг бүхий
багийг;
2.4. “Няцаагч тал” гэж хэлэлцэж буй шийдлийг хамгаалан үзэл баримтлалаа
дэвшүүлсэн нотлогч талын аргумент буруу алдаатай болохыг өөрийн үзэл баримтлал
болон няцаалтаараа батлан харуулж няцаалт хийх үүрэг бүхий багийг;
2.5. “Шийдэл” гэж засгийн газар болон сөрөг хүчин мэтгэлцэх асуудлыг;
2.6. “Хүрээлэл” гэж засгийн газар бүрэн эрхийнхээ хүрээнд давуу байдлаа
ашиглан тогтоох шийдлийн тодорхой хэсгийг хамаарах нарийвчлалыг;
2.7. “Тодорхойлолт” гэж тухайн шийдэлд дурьдагдаж буй түлхүүр үгнүүдийг
хэрхэн ойлгож буйгаа тодорхойлон гаргахыг;
2.8. Аргумент” гэж өөрийн багийн байр суурь үнэн зөв гэдгийг шүүгчдэд
нотлож буй өгүүлбэр эсхүл үргэлжилсэн үгээр илэрхийлэгдсэн нотолгоо, дэмжлэгийн
нийлбэрийг;
2.9. “Дэмжлэг” гэж дэвшүүлсэн нотлогоо буюу аргументуудаа бодит тоо
баримт, жишээ, судалгаа, түүхээр баяжуулж буй үйл явцыг;
2.10. “Тодруулгын үе” гэж эсрэг талын илтгэгчийн яриаг түр тасалж асуулт
тавих буюу буруу зөрүүтэй зүйлийг тодруулахыг;

6. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
2.11. “Дүрмийн үе” гэж эсрэг талын илтгэгчийн илтгэлийн үед мэтгэлцэгч
мэтгэлцээний дүрмийг зөрчсөн хэмээн эсэргүүцэхийг;
2.12. “Шүүгч” гэж шийдлийг хэлэлцсэн харилцан эсрэг байр суурь бүхий
багуудыг энэхүү дүрэмд захирагдсан өөрийн дотоод итгэл үнэмшлээр шүүх бүрэн эрх
бүхий мэтгэлцээний талаар онолын болон практикийн өндөр ур чадвар бүхий
субъектыг тус тус ойлгоно.
Гурав. Тэмцээний зохион байгуулалт, баг
3.1. Тэмцээн 2 үндсэн үе шатаар зохион байгуулагдана. Нэгдүгээр шат 21 аймаг, 8
дүүрэгт тус бүр зохион байгуулагдана. Аймаг, дүүргийн тэмцээнээс шалгарсан зөвхөн
нэг баг хоѐрдугаар шатанд Улаанбаатар хотноо улсын аваргын төлөө өрсөлдөнө.
3.2. Энэхүү тэмцээнд оролцох хүсэл сонирхолтой багуудын унаа, хоол, байрны зардлыг
харьяалах сургууль, засаг захиргааны нэгж эсхүл өөрсдөө хариуцна.
3.3. Зохион байгуулагчид тэмцээнийг очиж шүүж байгаа тохиолдолд тухайн газрын
оролцогчдод тэмцээнээс өмнө мэтгэлцээний үндсэн сургал, техникийн зөвлөгөөн
зохион байгуулна. Мөн тэмцээнд оролцохыг хүссэн баг бүр www.youtube.com цахим
сайтад байршуулсан үзүүлэх мэтгэлцээнээр анхны ойлголт авсан байна.
3.4. Ерөнхий боловсролын сургуулиудаас тэмцээний нэгдүгээр шат буюу аймаг,
дүүргийн тэмцээнд оролцуулах багийн тоонд хязгаарлалт тавихгүй.
3.5. Баг тус бүр 2 гишүүнээс бүрдэх бөгөөд “нотлогч тал” нь нотлогч талын ахлагч,
гишүүн, “няцаагч тал” нь няцаагч талын ахлагч, гишүүнээс бүрдэнэ.
3.6. Мэтгэлцээний тэмцээнд оролцогчдод дараах шаардлага тавигдана. Үүнд:
3.6.1. Ерөнхий боловсролын сургуулийн 9-12-р ангийн сурагч байх
3.6.2. Парламентын мэтгэлцээний талаар үндсэн ойлголттой, энэхүү дүрмийг
бүрэн хүлээн зөвшөөрсөн, үзүүлэх мэтгэлцээнүүдийг үзсэн байх
Дөрөв. Шүүгч
4.1. Парламентын мэтгэлцээний онолын болон практикийн өндөр ур чадвартай,
тодорхой түвшинд амжилт үзүүлсэн, дадлага туршлага бүхий этгээдүүд шүүгчээр
ажиллана.
4.2. Тэмцээний шүүх бүрэлдэхүүн шийдвэр гаргахдаа Хавсралт 1-ээр баталсан
шүүлтийн хуудсанд заасныг баримтална.
4.3. Тэмцээний шүүлтийн хуудсыг дүрмийн хавсралт 1-д зааж өгснөөр ойлгоно. Үүнээс
өөр шүүлтийн хуудас хэрэглэхийг хориглоно.
4.4. Шүүгч нар энэхүү дүрэмд заагдсанаас бусад үндэслэлээр тэмцээнийг шүүх,
мэтгэлцэгчид энэхүү дүрмээс бусад үндэслэлийн хүрээнд мэтгэлцэхийг хориглоно.

7. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
4.5. Шүүгч тэмцээнийг дүгнэхдээ шүүлтийн хуудаст заагдсан 7 үндэслэлээр шүүх
бөгөөд мэтгэлцэх ур чадвар, мэтгэлцэх асуудлаа хэрхэн хөндөж сонирхолтой санаа
гаргаж байгаа болон хүний эрхэд суурилсан хандлага зэргийг түлхүү харгалзан үзнэ.
Тав. Мэтгэлцээний явагдах хугацаа
5.1. Шийдлийг 2 багийн дунд зарласны дараа шүүгч сугалаа сугалуулж, ялсан тал
Нотлогч тал эсхүл Няцаагч тал болохоо 30 секундын дотор шийднэ. Багууд талаа
сонгосны дараа сэдвийн хүрээнд 5-7 минутын хугацаанд бэлтгэл хийнэ.
5.3. Парламентын мэтгэлцээний үндсэн илтгэлүүд нийт 26 минут бөгөөд дараах
дараалалтай байна.
5.3.1. Нотлогч талын ахлагчийн үзэл баримтлалын илтгэл /4 минут/. Энэхүү
илтгэлдээ нотлогч тал мэтгэлцээний хүрээлэл тогтоож, тодорхойлолт хийнэ. Үүний
дараа аргументууд дэвшүүлнэ.
5.3.2. Няцаагч талын ахлагчийн үзэл баримтлалын илтгэл /5 минут/. Энэхүү
илтгэлдээ нотлогч талын үндэслэлүүдийг няцааж, өөрийн талын байр сууриа
аргументаараа дамжуулан гаргана.
5.3.3. Нотлогч талын гишүүний илтгэл /5 минут/
5.3.4. Няцаагч талын гишүүний илтгэл /5 минут/
5.3.5. Няцаагч талын ахлагчийн дүгнэлтийн илтгэл /3 минут/ – Энэ илтгэлд
шинэ санаа гаргахгүй бөгөөд нэмэлт цаг сунгахгүй, мөн аль ч талаас тодруулгын үе
авахгүй.
5.3.6. Нотлох талын ахлагчийн дүгнэлтийн илтгэл /4 минут/ – Энэхүү илтгэлд
няцаагч талын гишүүний гаргасан шинэ санааг няцаах зорилгоос бусад үндэслэлээр
шинэ санаа гаргахгүй бөгөөд нэмэлт цаг сунгахгүй, мөн аль ч талаас тодруулгын үе
авахгүй.
5.4. Эхний 4 илтгэлийг танилцуулж буй мэтгэлцэгчид оногдсон илтгэлийн хугацааг 30
секундээр сунгаж болох бөгөөд ингэхдээ “Нэмэлт 30 секундээ ашиглая” гэж
мэдэгдэнэ.
5.5. Багууд эхний 4 илтгэлийн аль нэгний өмнө 1 минутын бэлтгэл хийх завсарлага авч
болох бөгөөд шүүгчид “Бэлтгэлийн 1 минутаа ашиглая” гэж мэдэгдэнэ.
Зургаа. Дүрмийн үе
6.1. Дүрмийн үе гэдэгт энэхүү дүрмийн 2.11-т заасныг ойлгох бөгөөд дүрмийн үеийг
санал болгохын тулд эсрэг талын мэтгэлцэгч босч “Эрхэм шүүгчээ, дүрмийн үеийг
санал болгож байна” хэмээн хэлнэ. Энэ үед илтгэгч илтгэлээ зогсоож, эсрэг талын
мэтгэлцэгч эсэргүүцлээ илэрхийлэхийг сонсоно. Шүүгч дүрмийн үеийн үндэслэлийг
сонсосны дараа илтгэгчид өмгөөллийн үг хэлэхийг зөвшөөрнө. Өмгөөллийн үг

8. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
үндэслэлгүй, илтгэгч мэтгэлцээний дүрмийг зөрчсөн байна хэмээн шүүгч үзвэл тухайн
илтгэгчийн багаас 1 оноо хасна.
6.2. Дүрмийн үеийг дараах үндэслэлээр авна. Үүнд:
6.2.1. Илтгэлийн цаг хэтэрсэн - Илтгэгч өөрт оногдсон илтгэлийн хугацаан
дээрээ нэмж 30 сек авсан бөгөөд тухайн цаг өнгөрсөн ч илтгэлээ зогсоогоогүй.
6.2.2. Тодруулгын үе сунжирсан - Мэтгэлцээний явцад тодруулгын үе авсан
тохиолдолд тодруулга хийж буй баг асуултаа хэт сунжруулж, харилцан яриа хэлбэрт
оруулах буюу 15 секундээс хэтэрсэн.
6.2.3. Тодруулгын үеийг буруу цагт авсан - Багуудын эхний 4 илтгэлийн эхний
болон сүүлийн 1 минутанд, түүнчлэн дүгнэлтийн 2 илтгэлийн үед тодруулгын үе
илтгэгчид санал болгосон эсхүл 1 минутын дотор 2 удаа тодруулга авахаар оролдсон.
6.2.4. Дүгнэлтийн илтгэлийн үед шинэ санаа гаргасан - Дүгнэлтийн илтгэлийн
үед кэйсийг илт өөрчилсөн болон шинэ аргумент эсхүл түүнтэй дүйцэхүйц санаа
дэвшүүлсэн.
6.2.5. Субьектын дайралт хийсэн – Мэтгэлцэгч илтгэж байх явцдаа эсрэг багийн
мэтгэлцэгчийг дайрч доромжилсон, хувь хүний үүднээс гоочилсон зэрэг тохиолдолд
авна.
6.2.6. Эсрэг багийн илтгэлийг санаатайгаар үймүүлэх зорилгоор
үндэслэлгүйгээр олон дахин дүрмийн үе санал болгосон
6.2.7. Хүрээллийг давчуу тогтоосон тохиолдолд - Хэдийгээр Нотлогч тал бүрэн
эрхийнхээ хүрээнд хүрээлэл тогтоох хэдий ч тус хүрээлэлд Няцаагч тал орж тоглох
боломжой байх ѐстой. Хэрэв Нотлогч талын тогтоосон хүрээлэлд Няцаагч тал орж
тоглох боломжгүй гэж үзсэн тохиолдолд шүүгчид дүрмийн үеийг санал болгоно.
6.3. Дүрмийн үеийг эсрэг баг санал болгосон тохиолдолд л шүүгч үндэслэлийг
сонсоно. Үндэслэлтэй бол тухайн багийн нийлбэр онооноос 1 оноо хасна. Гэхдээ уг
дүрмийг 6.2.7-д заасан үндэслэлээр дүрмийн үеийг тооцсон бол оноо хасахгүй.
Долоо. Тодруулгын үе
7.1. Тодруулгын үе гэдэгт энэхүү дүрмийн 2.10-т заасныг ойлгох бөгөөд тодруулгын
үеийг илтгэл танилцуулж буй эсрэг багийн илтгэгчээс авна. Тодруулгын үе өгөх эсэхээ
тухайн илтгэгч шийднэ. Учир нь дүрмийн үе санал болгоход илтгэлийн хугацааг
зогсоодог бол тодруулгын үе санал болгоход тодруулгын үе өгсөн тохиолдолд тухайн
илтгэгчийн илтгэлийн цаг цааш үргэлжилсэн хэвээр байна.
7.2 Тодруулгын үеийг санал болгосны дараа 1 минут өнгөрөөгүй байхад тодруулгын үе
дахин авахыг хориглоно.

9. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
НАЙМ. ШҮҮГЧ ШИЙДВЭР ГАРГАХ
8.1. Тэмцээний шүүх бүрэлдэхүүн шийдвэр гаргахдаа дор дурдсан шалгуурыг
баримтлана. Шалгуур бүрт 2-5 оноогоор дүгнэж, нийт онооны нийлбэрийг үндэслэн
шийдвэр гаргана.
Үүнд:
8.1.1 Сэтгэх чадвар
8.1.2 Агуулга
8.1.3 Цаг ашиглалт
8.1.4 Илтгэх чадвар
8.1.5 Багаар ажиллах чадвар
8.1.6 Хүний эрхэд суурилсан хандлага зэрэг багтана.

10. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
Мэтгэлцээний
тэмцээний дүрмийн хавсралт 1
МЭТГЭЛЦЭЭНИЙ ШҮҮЛТИЙН ХУУДАС
Шийдэл
.............................................................................................................................................
Нотлогч тал: .............................................................................................
Няцаагч тал: .............................................................................................
Тэмдэглэх хэсэг:
Нотлох талын ахлагч Няцаах талын ахлагч
Нотлох талын гишүүн Няцаах талын гишүүн

11. “Хүний эрх-Эерэг өөрчлөлт” парламентын мэтгэлцээн 2015
Нотлох талын ахлагч Няцаах талын ахлагч
Үнэлгээний хэсэг:
Үзүүлэлт Нотлох
талын
ахлагч
Нотлох
талын
гишүүн
Няцаах
талын
ахлагч
Няцаах
талын
гишүүн
Сэтгэлгээний ур чадвар /1-5/
Илтгэх чадвар /1-5/
Агуулга /1-5/
Цаг ашиглалт /1-3/
Багийн ажиллагаа /1-5/
Хүний эрхийн мэдрэмж /1-5/
Хувийн нийт дүн
Багийн нийт дүн
Шүүгч: .............................................. /