БАГА БОЛОВСРОЛЫН НИЙГМИЙН УХААН (ХҮН БА НИЙГЭМ)-НЫ СУРГАЛТЫН ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ IV-V АНГИ

1. БОЛОВСРОЛЫН ХҮРЭЭЛЭН
БАГА БОЛОВСРОЛЫН НИЙГМИЙН УХААН
(ХҮН БА НИЙГЭМ)-НЫ СУРГАЛТЫН ЦӨМ
ХӨТӨЛБӨРИЙГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ЗӨВЛӨМЖ
IV-V АНГИ
Улаанбаатар хот
2014 он

2. Бага боловсролын нийгмийн ухаан (Хүн ба нийгэм )-ны сургалтын цөм
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Арга зүйн зөвлөмж
Тус Арга зүйн зөвлөмж нь Танилцуулга, Бага боловсролын нийгмийн ухааны
цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүйн асуудал, Цөм хөтөлбөрийг сургалтын үйл
явцад хэрэгжүүлэх арга зүй гэсэн үндсэн хэсгүүдээс бүтэж байгаа бөгөөд эдгээрийг тус
бүрд нь тодруулья. Үүнд:
Нэг. Танилцуулга
Удиртгал:
Манай улсын өнөөгийн хөгжлийн хэрэгцээ, шаардлага нь бүх шатны боловсролын
сургалтын хөтөлбөрийг сайжруулах, шинэчлэх асуудлыг дэвшүүлэв. Энэ талаар
Монгол улсын Засгийн газрын 2012-2016 оны үйл ажиллагааны хөтөлбөрт тодорхой
тусгагдсан билээ. Эдгээрийн хүрээнд бага боловсролын түвшинд буюу 4, 5-р ангид
нийгмийн ухаан (Хүн ба нийгэм), иргэний боловсрол(ёс суртахуун)-ыг судлах асуудлыг
шинээр шийдвэрлэлээ.
Энэ нь юу вэ? гэвэл бага боловсролын түвшинд сурагчид анхан шатны боловсролыг
танин мэдэхүй, хэрэглээний суурь үндэстэй эзэмшихийн зэрэгцээ нийгэмших,
төлөвших, иргэн болохуйн эхлэлээ баттай олж авах ёстой. Тиймээс “Хүн ба нийгэм”
хичээлийг 4-р ангид 7 хоногт 1 цаг, 5-р ангид 7 хоногт 2 цаг тус тус судлахаар
сургалтын хөтөлбөрийг шинэчлэн боловсруулж, сурах бичиг, багшийн номыг зохион,
эдгээрийг туршилт сургуулиудад туршиж, үр дүнг тусган эцэслэн бэлтгэсэн. Ингэснээр
бага боловсролын түвшинд нийгмийн ухааны боловсрол өөрийн байр суурийг эзлэж,
сурагчийн хөгжил, төлөвшилд хувь нэмрээ бодитой оруулах боломжтой болов.
Туршилтын бас нэг үр дүн бол бага ангийн багш нар монгол хэл, математикийн
сургалтад голлон анхаардаг байсан хуучин хандлагаа өөрчлөж, сурагч амьдарч буй
нийгмээ танин мэдэх, нийгэмших болон идвэхтэй оролцоо, зөв харилцах чадвартай
болоход нь нэн ач холбогдолтой нийгмийн ухааны хичээлд эн тэнцүү анхаарах, энэ
чиглэлээр өөрсдийн мэдлэг, чадвар, арга зүйн бэлтгэлээ тогтмол дээшлүүлэхийг
ухаарч, сурагчийг хичээл бүрээр хөгжүүлэх, төлөвшүүлэх үйлдээ шинэ дүгнэлт
хийсэн. Мөн “Хүн ба нийгэм” хичээл дэх сурагчийн сонирхол, идвэх, оролцоо нь бусад
хичээлийн сурлагын амжилтад нь эерэг нөлөө үзүүлж буй байдал ч ажиглагдав.
Бага боловсролын түвшинд нийгмийн ухааныг судлах үзэл баримтлалын онцлог нь
4, 5-р ангийн буюу 9-11 насны сурагчид өөрсдийн амьдарч буй нийгэм ба хүмүүсийг
илүү сайн ойлгох, хамт олон, бүлгийн гишүүн болох, тэдгээрийн үйл явцад оролцох,
хувь нэмрээ оруулах, нийгмийн асуудалд өөрийн гэх эргэцүүлэл, шүүмжлэлтэй хандах,
үнэлэлт өгөх наад захын чадвартай болоход оршино. Иймээс бага боловсролын
нийгмийн ухаанаар сурагчид өөрийн гэр бүл, сургууль, нутгийн нийгэм, аж ахуй,
соёлын амьдрал хийгээд Эх орныхоо түүхийн нэн гол үйл явдлуудтай танилцаж,
эдгээрийн талаар зөв ойлголт, оролцоо, хандлагын зохих чадвартай болох билээ.
Үүний дүнд сурагчид гэр бүл, сургууль, нутгийн нийгэм, хүмүүсийн амьдрал хийгээд
нийгэм хэрхэн зохион байгуулагдаж, хөгжиж байдаг, ямар дүрэм, журмыг мөрддөг,
хүмүүс өөр өөр үзэл бодол, хандлагаараа ялгарч байдаг, бас сурагч өөрөө бусдаас
ямар ялгаатай, бусадтай юугаараа адил болохыг ойлгосноор хувийн өвөрмөц соёл,
нийгэмшлийг олж авах юм.
“Бага боловсролын нийгмийн ухааны цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга
зүйн асуудал” хэсэгт:
Бага боловсролын нийгмийн ухаан буюу “Хүн ба нийгэм” хичээлийн цөм хөтөлбөр гэдэг
нь тухайн хичээлээр сурагчдын суралцах зорилт, агуулга, арга зүй, хэрэглэгдэхүүн,
үнэлгээний үндсэн чиглэлийг тодорхойлсон, суралцахуй болон багшлахуйн үйлийн
удирдамж баримт бичиг юм.
Цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилго нь сурагчид энэ хичээлийг Яагаад судлах
хэрэгтэй вэ?, судалснаар ямар чадвар, мэдлэг, хандлагатай болох буюу сурагчийн
хөгжил, төлөвшилд тухайн хичээлийн оруулах хувь нэмрийг тодорхойлсон.

3. Тус хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт буюу эл хичээлийг судалснаар Ямар үр дүнд
хүрэхийг нийгмийн ухааны онцлогтой харилцах, хамтран ажиллах, асуудал
шийдвэрлэх, нийгэм, түүхийн үйл явдлыг мэдэх, ойлгох, үнэт зүйлсийг эрхэмлэх гэсэн 4
багц чадварын хүрээнд, ямар тодорхой чадваруудыг эзэмшихийг хэмжигдэхүйцээр
тодорхойлж өгсөн. Сурагчид эдгээр чадварыг сэтгэн бодохуй, өөрөөр хэлбэл, бүтээлч,
шүүмжлэлт сэтгэхүйдээ тулгуурлан эзэмшихийг багш нар бусад хичээлээр төлөвшсөн
сэтгэхүйн үйл, үйлдэлтэй нь нягт холбон хэрэгжүүлэхийг анхаараарай.
Тэрчлэн энэ хичээлд сурагч хэрхэн, Яаж суралцах чиглэл, мөн юугаар буюу Ямар
хэрэглэгдэхүүнээр суралцах үйлийг дэмжихийг тодруулсан. Мөн сурагчийн сурлагын
ахиц, амжилтыг үнэлэх чиглэл, арга, хэлбэрийг тодорхойлсон.
4, 5-р ангийн “Хүн ба нийгэм” хичээлийн агуулгын өргөсөх, түвшин ахих залгамж
холбоог хүснэгтээр харуулсны зэрэгцээ цөм агуулгыг “Би, гэр бүл,сургуулийн амьдрал”,
”Нутгийн хүмүүс, нийгэм, аж ахуй, соёлын амьдрал”, “Хүмүүсийн харилцаа, хамтын
амьдрал, эрх, үүрэг,хариуцлага”, ”Миний Эх орон-Монгол бахархал” хам сэдвийн
хүрээнд тодорхойлсон болно. Хам сэдэв гэдэг нь суралцагчид хүмүүсийн амьдрал,
нийгэм, түүхийн үйл явцаас урган гарсан асуудлыг судлах боломжтой, уян хатан,
нээлттэй утга санаа, баримт, эх бичвэрийн цогцолбор юм. Тухайлбал, ”Би, гэр бүл,
сургуулийн амьдрал” гэсэн хам сэдвээр хүний нийгмийн харилцаа, аж ахуй, соёл,
зохион байгуулалт зэрэг хэд хэдэн ойлголт, чадварыг интеграцчилан судлах, эзэмших
боломжтой. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр хам сэдэв нь тухайн анги, насны сурагчид оршин
буй нийгэм, ойрын хүрээллийнхээ үнэт зүйлийг танин мэдэх, ойлгох, тэдгээрийн үйл
явцад оролцох, хувь нэмрээ оруулах, бахархах, нийгмийн асуудалд эргэцүүлэлт,
шүүмжлэлт сэтгэлгээгээр хандах чадвар эзэмших нөхцөл, боломжийг бүрдүүлэх
онцлогтой.
“Цөм хөтөлбөрийг сургалтын үйл явцад хэрэгжүүлэх арга зүй” хэсэгт:
Хөтөлбөрийг үндэсний хэмжээнд хийгээд сургууль, анги танхимд хэрэгжүүлэх
суралцахуйн зорилт, суралцахуй, багшлахуйн үндсэн үйл ажиллагаа, хэрэглэгдэхүүн,
багшид санамж буюу сурагч бүртэй ажиллах болон явцын үнэлгээний чиглэлийг
үлгэрчилсэн байдлаар тодорхой, дэлгэрэнгүй авч үзсэн болно. Хэрэгжүүлэх арга зүйд
“Хүн ба нийгэм” хичээлийн суралцахуйн зорилтыг чадвар, мэдлэг, хандлагын хүрээнд
өөрөөр хэлбэл, сурагчид чадвар эзэмшихдээ хүн ба нийгмийн холбогдолтой мэдлэгийг
ашиглах, хэрэглэх, улмаар эдгээр нь хандлага болон төлөвших, тэдгээрийн холбоо
хамаарлыг тодруулж өгсөн нь сурагчдад тухайн хичээлийн онцлогтой чадвар
эзэмшүүлэхэд арга зүйн ач холбогдолтойг багш нар анзаараарай.
Иймд бага боловсролын нийгмийн ухаан (“Хүн ба нийгэм”)-ы хичээл-сургалтын цөм
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх эл Арга зүйн зөвлөмжийн үндсэн хэсгүүдтэй тус тус
нарийвчлан танилцаж, эдгээрийн үзэл санаа, утга, агуулга, арга, аргачлалыг сурах
бичиг, багшийн номын агуулга, арга зүйтэй (тус хичээлийн цөм хөтөлбөр, сурах бичиг,
багшийн ном агуулга, арга зүй, бүтцийн хувьд тодорхой уялдаатай байгаа болно.) цогц
уялдуулан сургалтын практикт бүтээлчээр хэрэгжүүлэхийг зөвлөж байна.
Хоёр. Бага боловсролын нийгмийн ухаан (Хүн ба нийгэм)-ы цөм
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүйн асуудал
Бага боловсролын нийгмийн ухааны цөм хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга зүйн асуудал
нь уг хөтөлбөрийн бүтэц, агуулгатай шууд холбоотой тул, түүнийг сургалтын үйл явцад
хэрэгжүүлэх зарим зүйлийг товч тодруулья. Үүнд:
Цөм хөтөлбөрийн үндсэн зорилго:
“Хүн ба нийгэм” хичээл нь сурагч бүр хувь хүний хувьд хөгжих, төлөвших болон тэдний
хамт олон, бүлгийн (нийгмийн) гишүүн байх, нийгэм, түүхийн үйл явцыг сонирхох,
ойлгох, түүнд оролцох, хэм хэмжээг баримтлан харилцах чадвар хөгжихөд нь хувь
нэмэр оруулах юм.
Цөм хөтөлбөрийн зорилт:

4. Сурагч бүр “Хүн ба нийгэм” хичээлийг хоёр жил судлан, 4, 5 дугаар анги төгсөхдөө
Харилцах, хамтран ажиллах, Асуудал шийдвэрлэх, Нийгэм, түүхийн үйл явдлыг мэдэх,
ойлгох, Үнэт зүйлсийг эрхэмлэх гэсэн залгамж холбоо бүхий суурь багц чадваруудыг
эзэмшинэ.
Иймээс “Хүн ба нийгэм” хичээлээр сурагчдын эзэмших дээрх багц чадварыг 4-р
ангийн сурагчдын хувьд ямар түвшний тодорхой чадваруудаар эзэмшсэн байх, тэдгээр
чадварыг 5-р ангийн сурагчдын хувьд хэр түвшин ахьсан, ямар тодорхой чадваруудаар
эзэмшихийг дараах хүснэгтээр харьцуулан харуулья. Тухайлбал:
Ерөнхий суурь
чадвар 4-р ангийн сурагчдын эзэмших
тодорхой (тусгай) чадвар
5-р ангийн сурагчийн эзэмших
тодорхой чадвар
Харилцах, хамтран
ажиллах:
- Өөртэйгээ
харилцах
- Бусадтай
харилцах
- Бусадтай
хамтран
ажиллах
- Сурагч өөрийгөө хувь хүн
гэдгээ мэдрэх, ойлгох
- Бусдыг сонсож сурах, үзэл
бодлыг нь хүндэтгэн
харилцах
- Бусдад туслах, бусдаас
тусламж хүсэх, дэмжин
ажиллах
- Хувь хүн эрх эдлэх, үүрэг,
хариуцлага хүлээх талаар
тайлбарлах
- Дүрэм, журмын тухай
мэдэх, дагаж мөрдөх
- Өөрийгөө бие даан илэрхийлэх,
өөртөө итгэлтэй байх
- Бусдыг ойлгох, хувийн байр
суурийг нь хүндэтгэх, хүлээцтэй
хандан харилцах
- Бусдад туслах, бусадтай
зөвшилцөн ажиллах
- Өөрийн эрхээ эдлэх, үүрэг,
хариуцлагаа биелүүлэх
- Дүрэм, журмыг мөрдөх,
сайжруулах талаар санал гаргах
Асуудал
шийдвэрлэх:
- Хүн ба нийгмийн
холбогдолт
асуудлыг олох,
шийдвэрлэх
- Холбогдох
мэдээллийг
олох, ашиглах,
боловсруулах
- Хүмүүсийн өдөр тутмын
амьдралыг өөрийн түвшинд
судлах, ажиглах
- Хүн ба нийгмийн хувьд
сонирхолтой,
шийдвэрлүүштэй асуудлыг
олох
- Тэдгээрийг хэрхэн
шийдвэрлэх талаар санал,
бодлоо илэрхийлэх
- Мэдээллийг эрж хайх, олох,
өөрийн түвшинд ашиглах
- Нийгмийн өдөр тутмын үйл
явцыг судлах, ажиглах, энэ
талаар бодол санаагаа
илэрхийлэх
- Хүн ба нийгмийн холбогдолтой
асуудлыг шийдвэрлэх арга
замыг санал болгох
- Холбогдох шийдвэр гаргахдаа
зөв сонголт хийх, үр дагаврыг
тооцох
- Мэдээллийн эх сурвалжуудаас
мэдээлэл олох, өөрийн түвшинд
боловсруулах, хэрэглэх
Нийгэм, түүхийн
үйл явдлыг мэдэх,
ойлгох:
- Гэр бүл,
сургуулийн
хүрээний үйл
явдлыг мэдэх,
тайлбарлах
- Орон нутаг, эх
орны түүхийн
гол үйл
явдлыг
ойлгох,
тодорхойлох
- Судалсан хам сэдвийн
хүрээнд нийгэм, түүхийн
үйл явдал, үйл явцыг
нэрлэх, шалтгаан, үр
дагаврыг олох, эрэмблэх
- Тэдгээрийг он цагийн
дараалалд оруулах,
өөрчлөлт, сургамжийг
тайлбарлах
- Судалсан хам сэдвийн хүрээнд
нийгэм, түүхийн үйл явдал, үйл
явцуудын нийтлэг, ялгаатай
шинжийг тодорхойлох , эдгээр
шинжээр нь бүлэглэх
- Нийгэм, түүхийн үйл явдал, үйл
явцын он цаг, орон зайн
хамаарал, өөрчлөлт, сургамжийг
тодорхойлох, үнэлэх
Үнэт зүйлсийг
эрхэмлэх:
- Өөрийн бодол, байр суурь
зэрэг үнэт зүйлээ
илэрхийлэх
- Өөрийн үнэлэлт, хандлага зэрэг
үнэт зүйлээ бие даан
илэрхийлэх

5. - Түүх, соёл,
уламжлал,
зан заншлын
үнэт зүйлсийг
эрхэмлэх
- Өөрийн болон
гэр бүлийн
үнэт зүйлийг
эрхэмлэх
- Үндэснийхээ уламжлал, зан
заншил, ёс суртахууныг
хүндэтгэх
- Гэр бүлийнхэн, ахмад
хүмүүсийг хүндэтгэх
- Түүх, соёлын дурсгалт
зүйл, байгаль орчныг
хайрлах, хамгаалахын үнэ
цэнийг ухаарах, үнэлэх
- Хувь хүн, гэр бүлийн үнэт
зүйлийг мэдэх, хүндэтгэх,
бахархах
- Үндэснийхээ уламжлал, зан
заншил, ёс суртахууны хэм
хэмжээг өөрийн түвшинд мөрдөх
- Сургууль, байгууллага, орон
нутгийн хүмүүсийг хүндэтгэх
- Түүх, соёлын дурсгалт зүйл,
байгаль орчныг хамгаалах
талаар өөрийн түвшинд
санаачилга гаргах
- Хамт олон, байгууллагын болон
нийтийн (Эх орны) үнэт зүйлийг
мэдэх, хүндэтгэх, хамгаалах
“Хүн ба нийгэм”-ийн цөм хөтөлбөрийн суралцахуйн зорилт хийгээд сурагчдын эзэмших
чадварууд нь дараах хам сэдвүүдийн хүрээн дэх чадвар, хандлага хэлбэрээр
томьёологдсон цомхон агуулгаас урган гарч буй тул цөм хөтөлбөрийн буюу сурагчдын
судлах, эзэмших агуулгыг 4, 5-р анги тус бүрд нь дараах байдлаар үзүүлье. Үүнд:
Цөм хөтөлбөрийн буюу судлах агуулга:
4-р анги
Хам сэдэв.1. Би, гэр бүл, сургуулийн амьдрал
а. Гэр бүл, сургуульд өөрийн бодол санаа, хүсэлтийг илэрхийлэн харилцах
б. Гэр бүл, сургууль, ангийн хамт олны амьдралд өөрийн түвшинд оролцох,
тэдэнтэй хамтран ажиллах
Хам сэдэв.2. Нутгийн хүмүүс, нийгэм, аж ахуй,соёлын амьдрал
а. Өөрийн аймаг, сум, дүүрэг, хорооны газар нутаг, байгаль, хүмүүсийн амьдрал,
соёлыг ойлгох, танилцах
б. Нутгийн аж ахуй, үйлдвэрлэл, соёл, үйлчилгээний газруудын үйл ажиллагааг
мэдэх, оролцох
в Нутгийн үйлчилгээний газруудыг үүрэг, үйл ажиллагаагаар нь ялгах,
тайлбарлах
г. Хүүхэд(сурагч) нутгийнхаа нийгмийн амьдралд өөрийн хувь нэмэр оруулах
Хам сэдэв.3. Хүмүүсийн харилцаа, хамтын амьдрал, эрх, үүрэг, хариуцлага
а. Хувь хүн хүмүүсийн хамтын харилцаа, амьдрал, үйл ажиллагаанд ухамсартай (
дүрэм, журмыг мөрдөх г.м.) идэвхтэй оролцох
б. Хүмүүсийн хамтын амьдрал, зохион байгуулалтыг ажиглах, ойлгох, тайлбарлах
в. Хүмүүсийн хамтын амьдралын дэг журмыг мэдэх, сахих
г. Хувь хүн өөртөө ямар үүрэг, хариуцлага хүлээхийг ойлгох, биелүүлэх, үнэлэх
д.Өөрийн нийгэм, соёлын орчны талаар мэдэх, түүнээс суралцах, нөлөөлөх
е. Өөрийн аюулгүй байдлыг хангах талаар ойлгох, холбогдох шийдвэр гаргах
ж. Өөрт хэрэгтэй мэдээллийг мэдээллийн эх сурвалжуудаас олох, ашиглах
5-р анги
Хам сэдэв.1. Би, гэр бүл, сургуулийн амьдрал
а. Гэр бүл, найз нөхөд, үе тэнгийнхэн, сургуулийн багш, ажилтан, ахмад хүмүүст
өөрийгөө зөв илэрхийлэн харилцах
б. Гэр бүл, сургууль, ангийн хамт олны амьдралд идэвхтэй оролцох, хамтран
ажиллах арга замыг сонгох, түүнийгээ хэрэгжүүлэх
Хам сэдэв.2. Нутгийн хүмүүс, нийгэм, аж ахуй, соёлын амьдрал
а. Хүмүүсийн ялгаатай байдлыг (нас, хүйс, нийгэм, соёлын г.м.) мэдэж,
харилцаж чаддаг болох

6. б. Нутгийн байгууллагуудын (үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, удирдах зэрэг) үйл
ажиллагааг ажиглаж, тэдгээрийн талаар танилцуулж чаддаг болох
в. Нутгийн нийгэм, аж ахуй, соёлын амьдрал, хөгжилд гарамгай хувь нэмэр
оруулсан хүмүүсийг мэдэх, тэдний үйл ажиллагаанаас тайлбарлаж чаддаг байх
г. Нутгийн хөрш нутаг болон өөрийн улсын хөрш улсуудыг газрын зурагт зөв
заах
Хам сэдэв.3. Хүмүүсийн харилцаа, эрх, үүрэг, хариуцлага
а. Хүүхэд эрхээ эдлэх, үүргээ биелүүлэх, эрхээ зөрчигдөхөөс сэргийлэх,
зөрчигдсөн тохиолдолд холбогдох байгууллага, хүмүүст хэрхэн хандахыг мэдэх,
харилцах
б. Мэдээллийг өөрийн түвшинд боловсруулах, хэрэглэх
Хам сэдэв.4. Миний Эх орон-Монгол бахархал
а. Эх орныхоо газарзүйн байрлал, нутгийг газрын зурагт зөв заах
б. Эх орныхоо байгалийн онцлог, гоц үзэсгэлэнт газруудыг таньж мэдэх
в. Монгол бол хүн үүссэн өлгий нутгийн нэг болохыг мэдэх, дүрслэн ярих
г. Монгол хүний ахуй, амьдрал, эрхлэх аж ахуйн онцлогийг тодорхойлж чаддаг
болох
д. Монголчуудын дээд өвөг Хүннүчүүдийн газар нутаг, нийгэм, аж ахуйг ойлгох,
тайлбарлах
е. Хүннүгийн хаан Модунь шаньюгийн тухай сэтгэгдэл бичих
ж. Их Монгол улсын нийгэм, аж ахуй, соёлын онцлогийн талаар жишээ гаргах
з. Дэлхийн мянган жилийн суут хүн, эзэн Чингис хааны алдар, гавьяанаас
тайлбарлаж чаддаг болох
и. Чингисийг залгамжлагч их хаадын үйл ажиллагаанаас дүрслэн бичих
к. Манжийн ноёрхлын эсрэг тусгаар тогтнолын төлөө тэмцэгч голлох хүмүүсийг
танилцуулах
л. Улс үндэснийхээ тусгаар тогтнол, сэргэн мандлын тухай тайлбарлаж чаддаг
болох
м.Тухайн үеийн Монгол улсын нийгэм, аж ахуй, соёлын шинэ зүйлийг
тодорхойлж чаддаг байх
н. Эх орны түүхэн дэх хүнд бэрх үе, тусгаар тогтнолын бэхжилтийн талаар
мэдэх, хэлэлцэх
о. Монгол улсын нэр хүнд дэлхий дахинд өссөн тухай өөрийн үгээр илэрхийлэх
ө.Тухайн үеийн эх орны аж ахуй, нийгэм, соёлын бүтээн байгуулалтыг
жишээгээр тайлбарлаж чаддаг болох
п. Монгол төрийнхөө бэлгэдлийн талаар ойлгох, танилцуулах
р. Ардчилсан Монголын нийгэм, аж ахуй, соёлын ололт, амжилтаас тодорхойлж
чаддаг болох
Суралцах, сургах арга зүй:
Бага боловсролын нийгмийн ухааны сургалтын шинэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх арга
зүйн асуудлыг бид хөтөлбөрийн зорилго, зорилт, агуулга, суралцах, сургах арга,
хэрэглэгдэхүүн, үнэлгээ гэсэн бүрдэл хэсгүүдийн нь шүтэлцээнд цогцоор авч үзэх нь
зүйтэй. Учир нь, бага ангийн багш нар анхан шатны буюу бага боловсролын нийгмийн
ухааны суралцахуй ба багшлахуйн ухаан, арга барилыг тусгайлан эзэмших, мэргэших
хэрэгтэй байгаа юм. Хөтөлбөрийн дээр танилцуулсан зорилго, зорилт, агуулгаас
харвал, гол үзэл баримтлал нь энэ анги, насны сурагчдыг нийгмийн ухаанаар анхны
зохих чадвартай болоход чиглэсэн нь та бүхэнд ажиглагдаж байгаа. Иймээс бид багш
нартаа “Хүн ба нийгэм” хичээлээр сурагчдад нийгмийн ухааны онцлог бүхий чадварыг
хэрхэн эзэмшүүлэх, эзэмших талаар тодотгож зөвлөе. Үүнд:

7. Философийн үүднээс хэлбэл, хүний чадвар бол эдийн болон оюуны баялаг хэмээх
үнэт зүйлийг бүтээх , харилцан солилцох ухаан, ур зүй юм. Хүн чадвартай болох,
чадварыг хэрэглэх, ашиглах үйл ажиллагаа нь сэтгэн бодох, төсөөлөх, зөгнөх,
таамаглах, бүтээх үйлтэй нь салшгүй холбоотой тул чадвар бол мэргэн оюун ухааны
шийдэл хэмээн эрдэмтэд, судлаачид тэмдэглэсэн байдаг. Боловсрол судлал,
дидактикийн үүднээс үзвэл, чадвар гэдэг нь амьдралын туршлага болон эзэмшсэн
мэдлэг, ойлголтын үндсэн дээр аливаа үйл, ажлыг онол ба хэрэглээний хувьд түргэн,
бүрэн дүүрэн хийж гүйцэтгэх оюун, сэтгэл, хөдөлгөөний бүтээлч үйлдлийн цогц юм.
Чадвар нь туршлага, мэдлэгээ үйл ажиллагаандаа ухамсартай хэрэглэх, ашиглах, бас
мэдлэг бүтээх үйл явцад тухайн хүнд бүрэлдэн тогтож, эзэмшигддэг жамтай. Өөрөөр
хэлбэл, чадвар, мэдлэг, хандлага нь хоорондоо нарийн хамааралтай, харилцан
нөлөөлөлтэйг тооцохгүйгээр, чадвар дангаар эзэмшигдэх боломжгүй гэдэг. Тухайн
сурагч чадварыг бүрэн эзэмшсэний үр дүнд аливаа үйлийг гүйцэтгэх дадалтай болно.
Чадвар, дадал нь өөр хоорондоо тодорхой хамааралтай бөгөөд бас зохих ялгаатай.
Сурагчид чадвар, мэдлэг, дадал, хандлага эзэмшихүйн харьцаа, шүтэлцээг дараах
дүрслэлээр үзүүлье. Үүнд:
Дадал
Дээрх дүрслэлээс харвал, мэдлэг, чадвар, хандлага харилцан үйлчлэлцсэний үр дүнд
дадал эзэмшигддэг байна. Тэгвэл бага боловсролын нийгмийн ухаанаар сурагч чадвар
эзэмшинэ гэдэг нь харьцангуй зүйл бөгөөд зарим чадвар эзэмшсэн байдал, үр дүн нь
харагдахуйц, хэмжигдэхүйц байдаг, гэтэл зарим чадвар мэдлэг, хандлагаар илэрдэг
зэрэг онцлогтой аж. Жишээ нь, хүн ба нийгмийн холбогдолтой сэдэв болон тохиолдлын
(кейс ) эхийг түргэн уншаад утга, агуулгыг нь зөв ойлгох, үүнийхээ талаар ам, бичгээр
товч, тодорхой илэрхийлэх, тайлбарлах, холбогдох асуулт асуух, мөн хүн ба нийгмийн
холбогдолтой сэдэв, асуудлаар жишээ гаргах зэрэг тодорхой чадваруудыг сурагч хэр
эзэмшснийг зохих шалгуур үзүүлэлтэд үндэслэн хэмжиж, үнэлж болно. Харин сурагч
гэр бүл, сургууль, орон нутгийнхаа нийгэм, Эх орныхоо түүх, соёлын холбогдолтой
асуудлаар ямар ойлголт, байр суурь, хандлагатай байгааг чадвар гэхээсээ илүү
мэдлэг, үнэлэмжээр нь илрүүлэх, хэмжих боломжтой зэрэг онцлогтой юм. Иймд бага
боловсролын “Хүн ба нийгэм” хичээлээр сурагчдын суралцах ерөнхий болон тодорхой
(тусгай) чадварыг хөгжүүлэх талаар зарим зүйлийг зөвлөе. Үүнд:
· Сурагчдад харилцах, хамтран ажиллах чадвар эзэмшүүлэх талаар:
- 4, 5-р ангийн (9-11 нас) сурагчдыг нийгмийн ухааны наад захын үг хэллэг, нэр
томьёо, ойлголтын хэлээр харилцахад сургах. Үүний тулд манай багш нар
улирлын ба нэгж, ээлжит хичээлийн явцаар болон дасгал, даалгавар гүйцэтгүүлэх,

8. тохиолдол шинжлүүлэхдээ, явцын хийгээд эцсийн үнэлгээ хийхдээ хувь хүн,
хүмүүс, бүлэг, хамт олон, бүлгийн гишүүн, сургууль, байгууллага, орон нутаг,
түүний аж ахуй, нийгэм, соёл, ажил, хөдөлмөр, Эх орон, Эх орны түүхийн гол үйл
явдал, түүхэн хүмүүс, Монголоороо бахархах зэрэг үг хэллэг, ойлголтыг сурагчдад
наад захын түвшинд, алхам алхмаар зөв хэрэглүүлж сургахад анхаарах нь
зүйтэй. Үүнийг хэрэгжүүлэх арга, туршлага, боломж манай багш нарт хангалттай
бий.
- Хүмүүс та бидний оршин амьдрах, аж төрөхүйн үндсэн хэрэгцээ, өөрийгөө
илэрхийлэх, бусдыг ойлгохуйн арга, хэрэглүүр нь гагцхүү харилцаа бөгөөд
харилцаа нь өргөн утгатай, бусад хичээлээр ч хамааралтай ч хүний болон
нийгмийн харилцаанд сурагчдыг эхнээс нь зөв суралцуулахад бага боловсролын
нийгмийн ухаан шийдвэрлэх үүрэг, хувь нэмэртэй байдаг. Сэтгэлзүйн талаас
хэлбэл, харилцаа гэдэг нь хүмүүс хоорондын болон хүний дотоод ертөнц дэх бүх
төрлийн хэлхээ холбоо, нөлөөлөл, харилцан хамаарал, харилцан үйлчлэлийн
цогц билээ. Нийгмийн ухаанаар сурагчийг харилцааны чадварт суралцуулахад:
а. Өөрийн бодол санаа, хэрэгцээ, сонирхолыг бодитой, нээлттэй илэрхийлэх
б.Бусдыг мэдрэх, хүндэтгэх, сонсох, ойлгох чадварт сургах Юуны өмнө энэ 2
чадварт сурагчийг “Хүн ба нийгэм” хичээлийн бүлэг сэдэв бүрээр суралцуулах нь
чухал.
- 21-р зууны бүтээлч, хүмүүнлэг суралцахуйн гол чиглэл нь хамтаар суралцахуй
юм. Хамтаар сурч, ажиллаж байж чадвар эзэмшдэг. Жишээ нь, сурагч хүн ба
нийгмийн холбогдолтой зүйлийг судалсан, ажигласан, мөн сонссон, мэдсэн
тухайгаа, тэр юу чаддагаа бие биедээ харилцан мэдээлэх, дамжуулах,
танилцуулах, үзүүлэх нь хамтран ажиллахуй, суралцахуй юм.
- Бусадтай хамтран ажиллах чадвар эзэмшихийн тулд сурагч бие даан ажиллах нь
чухал. Эдгээр нь харилцан нөлөөлөлтэй ч бие даан ажиллах чадвар нь дараах 3
хэлбэрээр хэрэгжинэ. Тухайлбал:
а. Сургалтын явцад өөрийнхөө бодол санаа, эргэцүүллийг тохиромжтой аргаар
илэрхийлэх гэсэн сургалт дахь бие даалт
б. Эргэн тойрныхоо хүмүүс, нийгэмтэй зохистой харилцаж чаддаг болох, амьдралдаа
хэрэгтэй ур чадвар эзэмших, өөрөө илүү сайн амьдралыг зохиохын төлөө чармайх
гэсэн амьдрал дахь бие даалт
в. Өөрийн сайн тал, авьяасыг илрүүлэн, өөртөө итгэх, орчин үе, ирээдүйд өөрийн
мөрөөдөл, тэмүүлэлтэй амьдрах гэсэн оюуны бие даалт Өөрөө бие даан ажиллаж
сурсан сурагч л бусадтай үр дүнтэй хамтран ажиллаж чадах билээ.
· Сурагчдад асуудал шийдвэрлэх чадвар эзэмшүүлэх талаар:
Нийгмийн ухааны сургалт нь үндсэндээ асуудал шийдвэрлэх сургалт юм. Учир нь, хүн
ба нийгмийн холбогдолтой үйл явц, үйл явдал, үзэгдлүүд нь өөртөө асуудлыг агуулж
байдаг. Жишээ нь, Би яагаад гэр бүлдээ, сургуульдаа, орон нутагтаа зайлшгүй
хамааралтай байдаг вэ? Эдгээрийн учир шалтгаан, үр дагавар юу вэ? г.м. Би хоолтой
байх, хувцастай байх, сайн суралцахын тулд гэр бүлийнхнээ хайрлах, туслах, дэмжих

9. асуудалтай тулгарна. Эдгээр асуудлыг би сайн шийдвэрлэвэл, надад эргээд дэмжлэг,
туслалцаа ирнэ, сурлагад минь сайнаар нөлөөлнө гэх зэргээр судалгаа, ажиглалт,
эргэцүүллээр асуудлыг олох, түүнийг бие даан болон хамтаар шийдвэрлүүлэхэд сургах
нь чухал. Сурагч асуудлыг олж сурахад илүү анхаараарай.
· Сурагчдад нийгэм, түүхийн үйл явдлыг мэдэх, ойлгох, тайлбарлах чадвар
эзэмшүүлэх талаар:
Дээр дурдсанчлан энэ чадвар нь хүн ба нийгмийн үйл явц, үйл явдлын холбогдолтой үг
хэллэг, ойлголтыг зөв танин мэдэх, хэрэглэх, эдгээрээр харилцаж сурахтай холбоотой
юм. Сурагчийн хүрээлэн буй орчин нь үндсэндээ нийгэм, түүхийн үйл явдал, соёл,
мэдээллийн орчин юм. Ийм болохоор хүн хийгээд нийгмийн холбогдолтой үйл
явдлуудыг зөв танин мэдэх, ойлгох, тайлбарлах чадварыг алхам алхамаар, системтэй
эзэмшүүлэх учиртай. Жишээ нь, 4,5-р ангийн сурагчид орон нутагтаа болон Монголын
түүхэнд гарамгай гавьяа байгуулсан түүхэн хүмүүсийг үнэлэх чадвартай болгоход,
а.Уг хүний гол үйл ажиллагаа
б.Ямар гавьяа байгуулсан
в.Түүний гол үйл ажиллагаанд өгөх өөрийн үнэлэлт гэсэн аргачлалаар
түүхэн хүмүүсийг үнэлүүлж сургах.
Энэ чадварын хүрээнд нийгмийн ухааны онцлогтой дараах чадварыг сурагчдад
эзэмшүүлэх нь чухал. Тухайлбал:
- Судлах чадвар: Хүн ба нийгмийн юмс, үзэгдэл, үйл явдлын учир
шалтгааныг эрж хайх, харьцуулах, жиших, дүрслэх, тооцоолох, эргэцүүлэх, тунгаан
бодох, үнэлэлт өгөх зэрэг нь судлах чадвар юм. Сурагчдад судлах чадвар
эзэмшүүлэхийн тулд юуг, ямар аргаар судлахыг эхний шатанд аргачлан зааж өгөх нь
зүйтэй. Тухайлбал, “Хүн ба нийгэм”-ээр сурагчид 4-р ангид “Үйлчилгээний газрууд”, 5-р
ангид “Нутгийн байгууллагууд”-ыг судлах, ажиглах наад захын чадвартай болох юм.
Жишээ нь, Нутгийн банкны байгууллагыг судлая гэж бодьё.
Судлах зүйл нь:
 Банканд ажилладаг хүмүүс юу, юу хийдэг вэ?
 Банкны ажилтнууд ямар, ямар мэргэжилтэй вэ?
 Хүмүүс ямар зорилгоор (мөнгөө хадгалуулах, хүү бодуулах, зээл авах г.м.)
банканд үйлчлүүлдэг вэ?
 Банкны байгууллагын барилга, тоног төхөөрөмжийн онцлог г.м
Судлах арга нь:
 Банкны байгууллагад очиж үзэх, танилцах, ярилцах
 Банкны байгууллагын танилцуулга, лавлах зэргийг авч унших, сургуулийнхаа
номын сангаас холбогдох мэдээлэл олох
 Нутгийн хүмүүсээс асуух, ярилцах
 Нутгийн банкны байгууллагын талаар цахим хаягаар хайлт хийх г.м.
Судлах чадварыг ажиглах, харьцуулах, эргэцүүлэн бодох чадвартай нягт холбон
эзэмшүүлэх нь үр дүнтэй. Жишээ нь,хүн ба нийгмийн юмс, үзэгдэл, үйл явцыг ажиглах
чадвартай болохын тулд эдгээрийн талаар ажигласнаа шууд ярих, хэлэх, ажиглаад
төрсөн бодол санаагаа ярих, ажигласнаа өөр зүйлтэй харьцуулан ярих зэргээр
ажиглах чадварт алхамчлан суралцуулах хэрэгтэй. Мөн нийгэм, түүхийн үйл явдал,
юмс, үзэгдлийг эргэцүүлэх чадварт суралцуулахын тулд харьцуулж эргэцүүлэх, ангилж
эргэцүүлэх, хооронд нь холбож эргэцүүлэх арга барилд суралцуулах нь чухал билээ.
Эдгээрээс үзэхэд, суралцах чадвар нь суралцах үйл явц, үр дүн байдаг бол суралцах,
сурах арга барил нь, тэдгээрийг эзэмших арга, хэрэгсэл юм.
-Нийгэм, түүхийн бодит үйл явц, баримтад тулгуурласан тохиолдол шинжлэх талаар
багшийн номд бичсэнтэй танилцаж, хичээлдээ хэрэглэх боломжтой.
- Сурагчдад үнэт зүйлсийг эрхэмлэх чадвар эзэмшүүлэх талаар:
Үнэт зүйлс нь хувь хүний, гэр бүлийн , сургууль, байгууллагын, орон нутгийн, үндэсний,
олон улсын зэрэг хүрээ, түвшинтэй байдаг. Мөн нийгэм, соёлын, улстөрийн, эдийн
засгийн, шашны, байгаль орчны г.м. чиглэлтэй байдаг. Жишээ нь, манай багш биднийг
“Хүн ба нийгэм” хичээлд сайн сургахын төлөө хичээлээ тогтмол ойлгомжтой заадаг,
бидний бие даасан ажилд уйгагүй тусалдаг. Эдгээр нь манай багшийн сэтгэл, оюуны

10. үнэт зүйл, чи ч хичээлдээ сайн сурахын төлөө байнга шамдаж байгаа нь чиний
сэтгэлийн үнэт зүйл гэдгийг сурагчдад мэдрүүлэх нь зүйтэй билээ.
- “Хүн ба нийгэм “ буюу бага боловсролын нийгмийн ухааныг багшлахуйн
онцлогийн талаар:
Багш “Хүн ба нийгэм” хичээлээр юуны өмнө сурагчдын суралцахуйн байгаа байдлуудыг
ажиглах, баримтжуулах, эргэцүүлэн бодож, тайлбарлах үйл явцыг багшийн хүүрнэл
(шугаман бус) ажиглалтын арга гэдэг. Энэ нь сурагчдын нийгмийн ухаанаар
суралцахуйд туслах, хэрхэн туслахаа олж харахад зохистой арга юм. Энэ арга нь үе
шаттай үйл явц төдийгүй, суралцахуйн зорилт, агуулгатай үр дүнтэй ажиллах хэрэгсэл
болдог. Сурагчийн суралцаж байгаа, ерөөс байгаа байдлууд гэдэг нь сурагч уг
хичээлээр юу хийж байгаа, юу хэлж, ярьж байгаа, юу чаддаг болон өдөр тутмын үйл
ажиллагаанаас хэрхэн суралцаж буйг нь ажиглана гэсэн үг. Багш ажиглалтаа
тэмдэглэх, тэрчлэн хүүхдийн суралцаж буй явцыг илтгэх бүтээл, фото зураг, мөн аудио,
видео (дүрс) бичлэг хийж болно. Сурагчийн байгаа байдал буюу суралцаж буй энгийн
мөч, мөчлөгийг бодитой тэмдэглэх нь сургалтын эргэх холбоо тогтоох чухал
хэрэглэгдэхүүн болно. Багш хүүрнэл ажиглалтыг хийхдээ дараах үйлүүдийг гүйцэтгэнэ.
Үүнд:
- Сурагчдынхаа юу мэдэж, чадаж байгаа байдлыг ажиглаж, тэмдэглэх,
баримтжуулах (дүрс бичлэг хийх г.м.)
- Эдгээрээ эргэцүүлэн бодож, тайлбар хийх
- Сурагчийн суралцахуйн тухай дүгнэлт, тодорхойлолтоо бусадтай хуваалцах
-Суралцахуйн зорилт, агуулгыг өөрийн хүүрнэл ажиглалттайгаа холбох
- Хичээлийн төлөвлөлтөө үнэлэх, дахин төлөвлөх
Эдгээрийнхээ үр дүнг сурагчиддаа мэдрүүлэх, сурлагаа хэрхэн ахиулах талаар
хамтран дүн шинжилгээ хийх, хэлэлцэх, мөн өөрийн дүгнэлт хийх нь хамтран
суралцахуйн чухал хэлбэр болно.
“Хүн ба нийгэм” хичээлд хэрэглэгдэхүүнийг сонгох тухай:
- Сургууль, орон нутаг, эх орны газрын зураг, түүхийн зураг, атлас, музейн үзмэр,
танилцуулга, бусад зураг, баримт, тохиолдол
- Сургууль, орон нутаг, эх орны нийгэм, түүхийн үйл явдал, үйл явцад холбогдох
мэдээллийн эх сурвалж (телевиз, радио, тогтмол хэвлэл) болон ном зохиол
- Сургууль, орон нутаг, эх орны нийгэм, түүхийн үйл явдал, үйл явцад холбогдох
кино, дүрс бичлэг, вэб хаяг зэрэг болно.
“Хүн ба нийгэм” хичээлээр сурагчийн болон хөтөлбөрийн үнэлгээ хийх талаар:
Бага боловсролын нийгмийн ухааны цөм хөтөлбөрт сурагч юуг, хэрхэн сурах, цаашид
яаж суралцах, мөн багш сурагчид юуг, хэрхэн сургах буюу багшлахуйн чиглэлийг
тодорхойлж өгсөн болохоор эдгээрийн үр дүн нь хөтөлбөрийн хэрэгжилт болон
сурагчийн сурлагын ахиц, амжилтаар үнэлэгднэ. Товч хэлбэл, бага боловсролын
үнэлгээ гэдэг нь сурагч юуг, хэрхэн сурсан, цаашид хэрхэн суралцахыг тогтоох,
сурагчийн суралцахуйд туслах үйл явц юм.
Хөтөлбөрийн хэрэгжилт хийгээд сурагчдын сурлагын ахиц, амжилтын үнэлгээг явцын
ба эцсийн гэсэн хэлбэрээр хийнэ.
Явцын үнэлгээ бол сурагч хичээлийн үе шат бүрд, алхам тутамд сайн суралцахын
төлөөх үнэлгээ. Сурагч явцын үнэлгээгээр хичээлийн тухайн үе шатад юу сурсанаа
мэдэж, өөртөө сэдэл, урам авч, алдаандаа дүгнэлт хийдэг. Явцын үнэлгээг багш ч энэ
зорилгоор хийнэ. “Хүн ба нийгэм” хичээлийн явцын үнэлгээний талаар Зөвлөмжийн 3-р
хэсэгт зөвлөсөнтэй танилцаарай.
Харин эцсийн үнэлгээ нь сурагч юу сурсныг тогтоох, баталгаажуулах үнэлгээ. Эцсийн
үнэлгээг улирал, тухайн ангийн төгсгөлд, бага боловсролын түвшин, шатлал дуусахад
тус тус хийдэг. “Хүн ба нийгэм” хичээлээр эцсийн үнэлгээг тухайн улирлуудын төгсгөлд,
4, 5-р ангийг төгсөх буюу бага боловсролыг төгсгөх шатанд хийнэ. Аль ч хэлбэрийн
үнэлгээнд сурагчдынхаа чадварыг илрүүлэхүйц, үнэлэхүйц даалгавруудыг
тогтолцоотойгоор, оновчтой боловсруулах, хэрэглэх нь чухал. Энэ талаар “Хүн ба

11. нийгэм” хичээлээр сурагчдыг үнэлэх гарын авлага хэвлэгдэх тул түүнээс жишиг
даалгавруудыг ашиглаарай. Үнэлгээний талаар манай багш нарын мэддэг,
хэрэгжүүлдэг зүйлийг ийнхүү сэргээн сануулахын учир нь цөм хөтөлбөрийн дагуу
суралцахуй хийгээд багшлахуйн үр дүн нь сурагчийн сурлагын ахиц, мөн хөтөлбөрийн
хэрэгжилтийн нэг нотолгоо, үнэлгээ гэдгийг зөвлөх гэсэн хэрэг юм.
“Хүн ба нийгэм” хичээлийн цөм хөтөлбөрийг сургалтын явцад хэрэгжүүлэхэд ямар
тодорхой зорилт тавих, сурагч , багш ямар үндсэн үйл ажиллагаа хийх, ямар
хэрэглэгдэхүүн сонгон хэрэглэх зэргийг зөвлөмжийн 3-р хэсэгт тодорхой үлгэрчлэн
харуулсан тул түүнийг нэгж болон ээлжит хичээлийн төлөвлөлт, хэрэгжилт, хяналт,
үнэлгээндээ ашиглах боломжтойг анхааран хэрэгжүүлээрэй. Мөн 4,5-р ангийн “Хүн ба
нийгэм” хичээлийн багшийн номд сэдэв бүрээр ээлжит хичээлийн төлөвлөлт, аргазүйг
үлгэрчилсэн байдлаар тодорхой тусгаж өгсөн тул энэхүү зөвлөмжид нэгж болон ээлжит
хичээлийн төлөвлөлтийг оруулах шаардлагагүй билээ.

12. Гурав. ЦӨМ ХӨТӨЛБӨРИЙГ СУРГАЛТЫН ҮЙЛ ЯВЦАД ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ЗҮЙ
“ХҮН БА НИЙГЭМ” (IV АНГИ )
Хам сэдэв
Бү
лэг
сэдэв
Суралцахуйн зорилт-хүрэх үр дүн
Үйл
ажиллагаа
Хэрэглэг
Мэд
лэг,
ойлго
лт
Чадвар дэхүүн
Үнэлэмж-
хандлага
Би
,
гэр
бү
л,
су
ргу
ул-
ий
н
ам
ьд
ра
л
Би гэр
бүлий
н
болон
сургуу
лийн
хамт
олны
гишүү
н
- Гэр
бүл,
сургууль
д
өөрийгө
ө
илэрхий
лэх
аргыг
сонгох ,
хэрэглэх
-Гэр бүл,
-Гэр
бүл,
ангийн
хамт
олны
гишүүн,
гэр бүл,
сургуул
ийн
амьдра
л,
оролцо
о зэрэг үг
хэллэг,
ойлголт
ыг
тайлба
рлах
-Гэр бүл,
сургуулийн
болон
ангийн
хамт
олноо
хүндэтгэх,
хайрлах
-Гэр бүл,
сургууль
дахь өөрийн
оролцоог
үнэлэх
-Өөрийгөө
хувь хүн
гэдгээ ойлгох
жишээ,
тохиолдолд
ажиллах,
өөрийгөө
мэдрэх,
үнэлэх
-Сурагч гэр
бүлийнхээ
амьдралын
жишээгээр
хүмүүсийн
амьдралын
тухай ойлгож,
гэр бүл,
сургуулийн
амьдрал гэсэн
үг хэллэгийг
зөв хэрэглэх
-Сурагч
сургуулийн
-
Сурагчда
д хялбар
дөт,
ойлгомж
той,
нийгмийн
амьдрал
аас
сэдэвлэс
эн
жишээ,
тохиолдо
л
-Гэр бүл,
сургууль,
ангийн
хамт
олны

13. Ну
тги
йн
хү
мү
үс,
ни
йгэ
м,
аж
ах
уй,
со
ёл
ын
ам
ьд
ра
л
Тухай
н
нутгий
н
байга
ль, аж
ахуй,
нийгэ
м,
соёлы
н
онцло
г
сургууль
, ангийн
хамт
олны
амьдрал
д
хэрхэн
оролцох
арга
замыг
тодорхо
йлж
чаддаг
болох
-Өөрийн
аймаг,
сум,
дүүрэг,
хорооны
газар
нутаг,
байгаль,
хүмүүси
йн
амьдрал
,
соёлтой
бие
даан
танилца
х
-Гэр
бүл,
сургуул
ийн
амьдра
л дахь
өөрийн
оролцо
оны
хэлбэр
ийг
ойлгох
-
Өөрийн
аймаг,
сум,
дүүрэг,
хороон
ы газар
нутаг,
байгаль
,
хүмүүси
йн
амьдра
л,
соёлын
талаар
мэдэх
-Өөрийн
нутгийн
байгаль,
хүмүүсийн
амьдрал,
соёлыг
хүндэтгэх,бах
архах
-Нутгийн аж
ахуй,
үйлдвэрлэл,ү
йлчилгээг
хүндэтгэх,
өөрийн хувь
нэмэр
оруулах
-Нутгийн
үйлчилгээний
газруудын
амьдралын
тухай
(сургуулийн
удирдлага,
багш нар,
бусад
ажилтан тус
тусын ажил,
үүрэгтэй,
хамтран
ажилладаг,
сургуулийн
амьдралд
хөгжил, ололт,
бэрхшээл аль
аль нь байдаг
г.м.) бодит
жишээгээр
өөрийн байр
сууриа
илэрхийлэх,
багаар
ярилцах
- Би, гэр бүл,
гэр бүлийн
амьдрал,
ангийн хамт
олон,
сургууль,
сургуулийн
амьдрал
сэдвээс аль
нэгийг сонгон
эргэцүүлэл
бичих
-Хувь хүн
амьдрал
ын эерэг,
сөрөг
жишээ,
баримтуу
д
-Сэдвийн
шинэ үг
хэллэг,
ойлголто
д
холбогдо
х
тайлбар
толь,
зурагт
хуудсууд
-Нутгийн
засаг
захиргаа
ны
нэгжийн
газрын

14. Нутги
йн
амьдр
ал
дахь
хүүхд
ийн
оролц
оо ба
мэдээ
лэл
-Нутгийн
аж ахуй,
үйлдвэр
лэл,
үйлчилгэ
эний үйл
ажиллаг
аанд
идвэхтэ
й
оролцох
-Нутгийн
үйлчилгэ
эний
газрууд
ыг үүрэг,
үйл
ажиллаг
аагаар
нь ялгах
-Хүүхэд
нутгийн
нийгмий
н
амьдрал
д бие
даан
-
Нутгийн
аж
ахуй,
үйлдвэ
рлэл,
үйлчилг
ээ нь
хүмүүси
йн
амьдра
лд
чухал
үүрэг,
ач
тустайг
ойлгох
-
Нутгийн
үйлчилг
ээний
газрууд
,
тэдгээр
ийн
ажилла
гааны
ялгаа
болон
нийтлэг
ажиллагааг
дэмжих
-Хүүхэд
нутгийн
нийгмийн
амьдралд
идвэхтэй
оролцох
хандлага
төлөвших
Хүмүүсийн
амьдрал дахь
мэдээллийн
ач тусыг
үнэлэх
болон бичил
нийгэм болох
гэр бүл,
сургуулийн
амьдралын
хүчин
зүйлсийн
(зохион
байгуулалт,
аж ахуй, соёл,
ёс заншил,
хамтын
амьдрал,
үйлчилгээ
г.м.)
шалтгаан,
хамаарал,
нөлөөлөл,
эдгээрийг
жишээгээр
хэлэлцэх
-Өөрийн
аймаг,
сум/дүүрэг,
хорооны
байрлал
болон хил
залгаа
нутгийг ялгах,
газрын зурагт
заах
-Нутгийн
хүмүүсийн
ахуй,
амьдрал,
хөдөлмөр,
зураг
-Аймаг,
сум,
дүүрэг,
хорооны
хүмүүсий
н
амьдрал
ын
онцлогий
н тухай
танилцуу
лга,
зургийн
цомог
-Нутгийн
байгаль,
нийгмийн
орчны
бохирдо
лын
тухай
мэдээлэ
л, зураг,
СD, дүрс
бичлэг
-Хүмүүс
байгаль
орчноо
хамгаал
ж буй
зургууд
-Нутгийн
МАА,
газар
тариалан

15. Хү
мү
ү-
си
йн
ха
мт
ын
ам
ьд
Хүмүү
сийн
хамты
н
амьдр
оролцох
-Өөрт
хэрэгтэй
мэдээлл
ийг
мэдээлл
ийн эх
сурвалж
уудаас
олох
-Хувь
хүн
өөрөө
хамтын
амьдрал
,
харилца
анд
ийг
мэдэх
-Хүүхэд
нутгийн
нийгми
йн
амьдра
лд
яагаад,
хэрхэн
оролцо
х
талаар
ойлгох
-
Мэдээл
эл
хүмүүси
йн
-Хувь хүн
өөрөө хамтын
амьдрал,
харилцаанд
тогтмол
оролцох
хандлага-тай
болох
Хүмүүстэй
хамтран
ажиллах
хандлага
төлөвших
-Хамтын
амьдрал,
зохион
байгуулалтад
дасан зохицох
соёл, зан
заншил,
эдгээрийн
уялдаа,
онцлог,
харилцан
нөлөөллийг
тайлбарлах
-Нутгийн
байгаль,
нийгмийн
орчин болон
хүмүүсийн үйл
ажиллагааны
харилцан
нөлөөллийг
ярилцах:
орчны
бохирдол,
байгалийн
гамшиг ,
хүмүүсийн
аюулгүй
байдлыг
хамгаалах г.м
-Нутгийн аж
ахуй,
үйлдвэрлэл,
үйлчилгээний
газрууд,
эдгээрийн
бараа,
бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээг
,
үйлдвэр,
үйлчилгэ
э,
хүмүүсий
н ажил,
хөдөлмө
р,
бүтээлий
н тухай
танилцуу
лга
-Нутгийн
бараа,
бүтээгдэ
хүүний
дээж
цуглуулг
а
-
Үйлчилгэ
эний
газрын
дэг
журмын
тухай
танилцуу
лга
-Тухайн
сэдэвт
холбогдо
х дүрс
бичлэг
-Нутаг

16. ра
л,
үү
рэг
,
ха
ри
уц-
лаг
а
ал,
зохио
н
байгуу
лалт,
дэг
журам
ухамсар
тай
оролцох
-
Хүмүүси
йн
хамтын
үйл
ажиллаг
аанд
идвэхтэ
й
оролцох
-
Хүмүүси
йн
хамтын
амьдрал
, зохион
байгуула
лтад
оролцох
амьдра
лд
яагаад,
ямар ач
тустайг
мэдэх
-Хувь
хүн
өөрийн
онцлог,
үнэ
цэнэтэй
ч
хамтын
амьдра
л,
харилц
аанд
оролцо
х
замаар
нийгми
йн
гишүүн
болохы
г мэдэх
-Хүмүүс
яагаад
хамтаа
р
(нийгмэ
эр)
амьдар
даг,
хамтра
-Хамтын
амьдралын
дэг журмыг
хүндэтгэх,
үнэлэх
нэрлэх,
ангилах, ач
холбогдлыг
тайлбарлах
-Тэдгээрт
ажилладаг
хүмүүсийн үйл
ажиллагаа,
хөдөлмөр,
бүтээлийн
хамаарлын
талаар
мэдээлэл
олох, ярилцах
-Тухайн нутагт
үйлдвэрлэсэн
бараа,
бүтээгдэхүүни
й талаар
мэдэх,
хэлэлцэх
-
Үйлчилгээний
газруудаар
үйлчлүүлдэг
талаар
ярилцах
-Нутгийн
үйлчилгээний
байгууллагууд
ыг үүргээр нь
ялган ярилцах
-Гадаад
болон хөрш
улсаас авдаг
дахь
гадаад
улсын
зарим
бараа,
бүтээгдэ
хүүний
зураг
-Нутгийн
хүүхдийн
байгуулл
агын
танилцуу
лга

17. -Хүмүүс
хамтын
амьдрал
ын дэг
журмыг
сахих
н
ажилла
дагийг
ойлгох
-
Хамтын
амьдра
лын
эмх
цэгц,
зохион
байгуул
алт, эв
нэгдлий
н
талаар
ойлгох
-Хувь хүн
өөртөө үүрэг,
хариуцлага
хүлээх талаар
өөрийн
үнэлэмж,
хандлага-тай
болох
-Нийгэм,
соёлын
орчинд дасан
зохицох
-Өөрийн
аюулгүй
байдлыг
үнэлэх
бараа,
бүтээгдэхүүни
йг
танилцуулах,
тэдгээрийг
яагаад
гадаадаас
авдаг тухай
ярилцах
- Орон нутагт
хүүхдийн
(өөрийн)
оруулах хувь
нэмрийг
дараах
чиглэлээр
ярилцана.
Үүнд:
-Бидний тус
дэм: Мал
төллөлт,
ургац хураалт,
хадлан
тэжээлийн
бэлтгэл,
цагаан идээ
боловсруулах
болон
үйлдвэр,
үйлчилгээний
газар, аж
ахуйн нэгжийн
тохижилт,
мод, цэцэг
-Нутгийн
болон
үндэсний
радио,
телевизи
йн
нэвтрүүл
эг
харуулса
н зураг,
дүрс
бичлэг
-Сонин,
сэтгүүл,
тэдгээри
йн
хайчилба
р
-
Тодорхо
й хүний
амьдрал
д
тохиолдс
он
сонирхол
той,
сургамжт
ай
жишээ,
тохиолдл
ыг баг,
сурагчий
н

18. -Хувь
хүн
өөртөө
ямар
үүрэг,
хариуцл
ага
хүлээхи
йг
тодорхо
йлох
-Нийгэм,
соёлын
орчинд
нөлөөлө
х
-Хүмүүс
хамтын
амьдра
лын дэг
журмыг
өөрсдө
ө
тогтоож
,
сахидаг
талаар
мэдэх
-Хувь
хүн
яагаад
өөртөө,
ямар
тарих, арчлах,
цэвэрлэгээ,
нийтийн
тустай
хөдөлмөр
зэрэгт
оролцох
-Бидний санал
бодол:
Хүүхдийн
оролцоо,
зохион
байгуулалт,
нутгийнхаа
хүүхдийн
байгууллагууд
ыг мэдэх,
харилцах,
хамтран
ажиллах
-Нутгийнхаа
түүх, соёлын
дурсгалт
газар, байгаль
орчныг
хамгаалах үйл
ажиллагаанд
идэвхтэй
оролцдог
хүмүүсийн
ажил,
хөдөлмөрийн
талаар
судлах,
ажиглах,
тэдгээр
ажиллагаанд
тоогоор
бэлтгэх
-Нэрт
хүмүүсий
н
амьдрал,
амжилты
н тухай
кино,
дүрс
бичлэг,
өгүүллий
н
хэсэглэл
-Хүмүүс
нийтийн
эзэмшли
йн
байгуула
мж
(цахилга
ан,
дулааны
шугам,
цэвэр
усны
худаг
г.м.)-ийг
хамтран
ашиглаж
байгааг
харуулса
н зураг

19. -Өөрийн
аюулгүй
байдлыг
хангах
талаар
шийдвэр
гаргах
үүрэг,
хариуц
лага
хүлээх
талаар
ойлгох
-Хүмүүс
нийгэм,
соёлын
орчин,
түүнд
нөлөөл
өх,
дасан
зохицох
ыг
таньж
мэдэх
-
Өөрийн
оролцох
-Бид
мэдээллийг
хаанаас,
хэнээс, хэрхэн
олж авдаг
болон радио,
телевизийн
нэвтрүүлэг,
сонин зэргийн
мэдээлэл нь
хүмүүсийн
амьдралд
яагаад, ямар
нөлөөтэй
болохыг
ярилцах,
хэлэлцэх,
өөрсдийн
мэдээллийг
харилцан
солилцох г.м.
-Хувь хүний
давтагдашгүй
онцлог,
ялгаатай
байдлыг (нас,
хүйс,
араншин, зан
төлөв, авьяас
чадвар,
амжилт г.м.)
тодорхой
жишээнд
-
Хүмүүси
йн
хамтын
амьдрал
ын утга
учрын
тухай
монгол
зүйр,
цэцэн үгс
-
Сургуули
йн хамт
олон,
хөршийн
холбоо,
хот
айлын
хамтын
амьдрал,
үйл
ажиллаг
аанаас
харуулса
н
сурвалж
лага,
тэмдэглэ
л,
зургууд
-
Сургууль
, орон
нутгийн

20. аюулгү
й
байдлы
г хангах
тухай
болон
түүний
ач
тусыг
ойлгох
тулгуурлан
ярилцах,
өөрсдийн
бодол,
эргэцүүллийг
хэлэлцэх
-Хувь хүний
үнэ цэн, үүрэг,
авьяас
чадвар,
манлайллын
талаар
тодорхой
хүний
амьдралын
түүх,
бүтээлийн
жишээгээр
ярилцах, ном,
телевиз, кино
зэрэг
мэдээллийн
хэрэгслийн
холбогдох
мэдээ,
мэдээлэлд
ажиллах
-Гэр бүлийн
амьдралын
жишээнд
тулгуурлан
хүмүүс
хамтран
амьдрах,
ажиллахын
хүмүүсий
н хамтын
амьдрал
ын
зохион
байгуула
лтыг
харуулса
н
бүдүүвч
-
Хүмүүси
йн
хамтын
амьдрал,
үйл
ажиллаг
ааны
зохион
байгуула
лт, давуу
тал
болон
хувь
хүний
үнэ цэн,
үүргийн
тухай
телевизи
йн
мэдээ,
кино,
дүрс
бичлэгий
н
хэсэглэл

21. шалтгаан
(оршин байх,
харилцах,
хамтрах,
амжилтад
хүрэх
хэрэгцээ),
хэрхэн
хамтран
амьдардаг
(зорилго, үйл
ажиллагаагаа
раа нэгдэн,
харилцан
туслалцаж,
хамтран
ажиллаж,
амьдардаг)
тухай багаар
хэлэлцэх,
“Ганц мод гал
болохгүй, ганц
хүн айл
болохгүй”
хэмээх зүйр
үгийн утга,
агуулгатай
холбон
ярилцах
-Хамтран
амьдрах,
ажиллах,
хамтын
шийдвэр
гаргахын
давуу талыг
харуулсан
-
Хүмүүси
йн
хамтын
амьдрал,
үйл
ажиллаг
ааны дэг
журам
нь,
тэдний
эрх,
үүрэг ба
үндэсний
ёс
заншилт
ай
холбогдд
ог тухай
жишээ,
тохиолдл
ыг баг
бүрд
хэрэглэх
ээр
бэлтгэх

22. дүрс бичлэг,
кино зэргээс
үзэж,
эргэцүүлэн
ярилцах,
сэтгэгдлээ
хуваалцах
-Хамтын
амьдрал, үйл
ажиллагааг
хангах
тухайлбал,
хөрш гэр бүл,
хүмүүс бие
биенээ
дэмжиж,
туслаж,
итгэлцэж
байгаа талаар
жишээ (нэг
орон сууцны
айл, хот айл,
дотуур
байрны
сурагчид г.м.)
татаж,
хэлэлцэх
-Хүмүүс
амьдралын
хэрэгцээ,
зорилгоо
хангахын тулд
зохион
байгуулалт,
эмх цэгц,
зохицол,
нэгдэлтэй
-Ангийн
болон
сургуули
йн
дүрмийн
холбогдо
х заалт
-Дүрэм,
журам
баримтл
аагүйн
үр
дагавар,
хор
уршиг,
түүнийг
хэрхэн
гэтлэхийг
харуулса
н
баримт,
жишээ,
дүрс
бичлэг
-Хувь хүн
өөрийн
үүрэг,
хариуцла
гаа
биелүүл
ж байгаа
болон
хувь
хүний

23. байдгийг өдөр
тутмын
амьдралын
жишээнд
тулгуурлан
ярилцах
-Хүмүүс
хамтран
хөдөлмөрлөх,
бүтээх,
суралцах,
орлого олох
зэрэг нь хувь
хүний
амьдралын
чухал эх
сурвалж
болохыг нэрт
хүмүүсийн
хөдөлмөрийн
жишээгээр
асуудал
дэвшүүлэн
хэлэлцэх
-Хүмүүс өдөр
тутмын
амьдралын
тулгамдсан
асуудлаа
зөвшилцөх
замаар
хамтран
шийдвэрлэхий
н ач
холбогдлыг
жишээгээр
ярилцах,
бүтээлч
үйл
ажиллаг
аа,
амжилты
г
харуулса
н
тохиолдл
ыг баг
бүрт
зориулан
бэлтгэх
-Анги,
сургууль
болон
орон
нутгийн
хэмжээн
д
мөрдөж
буй
дүрэм,
журам,
тэдгээри
йн
эмхэтгэл
-Нийслэл
хот
болон
хөдөөгий
н нийгэм,
соёлын
ялгаатай

24. холбогдох
дүрс бичлэг,
зурагт
ажиглалт
хийх, ярилцах
-Нийгмийн
хамтын
амьдрал нь
гэр бүл,
сургууль зэрэг
бүлэг, хамт
олон,
байгууллагаар
зохион
байгууллагдд
аг тухай
тохиолдлыг
багаар
шинжлэх
-Хүмүүс
хамтын
амьдралын
дэг журмаа
дүрэм, журам
гаргах, ёс
заншлыг
баримтлах
зэргээр
өөрсдөө
тогтоох,
мөрдөх,
хүндэтгэх,
сайжруулах
талаар
холбогдох
жишээ,
болон
нийтлэг
байдлыг
харуулса
н
зургууд,
кино,
дүрс
бичлэгий
н
хэсэглэл
-Аюул,
осол,
гамшгий
н үүсэл,
явц, үр
дагавры
н тухай
харуулса
н
бүдүүвч,
зургууд
болон
кино,
дүрс

25. тохиолдлыг
шинжлэх,
үнэлэлт өгөх,
санал,
сэтгэгдлээ
солилцох
-Ангийн
дүрэм, багаар
ажиллах
дүрмийн тухай
туршлагадаа
тулгуурлан
дүрэм, журам
гэж юу болох,
яагаад
хэрэгтэй
байдаг,
дүрэм,
журмыг
хэрхэн зохиох,
яаж мөрдөх,
сайжруулах
талаар
жишээгээр
ярилцах
-Хамтаар
баримтлах дэг
журмыг
хүндэтгэх,
мөрдөх,
түүнийг
мөрдөөгүйгээс
гарах хор
уршиг, үүнийг
гэтлэх наад
захын арга
замуудыг
бичлэгий
н
хэсэглэл
-Хувийн
болон
нийтийн
аюул,
осолгүй
байдлыг
хангах,
хамгаала
х арга
замын
тухай
дохио
тэмдэг,
мэдээлл
ийг
харуулса
н зурагт
хуудас,
санамж
-Нутгийн
онцгой
байдлын
алба, гал
түймэртэ
й тэмцэх
газар
зэргийн
үйл
ажиллаг
аанаас
харуулса
н зургууд
-“Хүн ба
байгаль”,

26. нэрлэх,
амьдралын
жишээгээр
асуудал
дэвшүүлэн
ярилцах
- Хувь хүн
өөртөө болон
бусдын өмнө
үүрэг,
хариуцлага
хүлээх,
биелүүлэх
талаар
хүүхдүүдийн
өмнөх
төсөөлөл,
туршлагад
тулгуурлан
хэлэлцэх
- Үүрэг,
хариуцлагаа
хэрхэн
биелүүлэхийг
гэр бүл,
сургууль,
анги, орон
нутгийн
амьдралын
баримт,
жишээгээр
ярилцах
-Үүрэг,
хариуцлагын
хэм хэмжээг
дүрэм,
“Хүн ба
орчин”
зэрэг
хичээлээ
р
танилцса
н
цахилгаа
н,
хүчдэл,
хорт ба
мансууру
улах
бодис,
газар
хөдлөл
г.м.-ийн
тухай
харуулса
н зураг,
бүдүүвч
-
Хүмүүси
йн
нийтийн
аюулгүй
байдлыг
хангах,
хамгаала
х болон
урьдчила
н
сэргийлэ
х
талаарх
санамж,

27. журмаар
зохицуулдаг,т
эдгээрийг
мөрдөх, сахин
биелүүлэхийг
өдөр тутмын
амьдралын
жишээ,
тохиолдолд
үндэслэн
эргэцүүлэх,
үүрэг,
хариуцлагаа
сайн
биелүүлэх
талаар санал
дэвшүүлэх
- Нийгэм,
соёлын орчин,
түүнд хүмүүс
нөлөөлөх,
дасан зохицох
гэж юуг хэлэх
талаар
сурагчдын
өмнөх
төсөөлөл,
туршлагад
тулгуурлан
ярилцах
-Хувь хүн ба
нийгэм,
соёлын орчны
харилцан
нөлөөллийн
талаар
дохио
тэмдгүүд

28. тайлбарлах
-Манай улсын
хот (хүмүүс
олноор
суурьшсан,
соёл,
үйлчилгээ,
үйлдвэрийн
газрууд
төвлөрсөн,
мэдээллийн
хэрэгслүүд
олон г.м.)
болон
хөдөөгийн
(хүмүүс
эрхлэх аж
ахуйгаа даган
тархан
суурьшсан,
соёл,
мэдээллийн
үйлчилгээ
хүртээмжтэй
бус г.м.)
нийгэм,
соёлын эдгээр
ялгаа, нийтлэг
байдлын
талаар
хэлэлцэх,
үнэлэлт өгөх
-Өөрийн
аюулгүй
байдлаа
хангах,

29. хамгаалах
арга зам:
Дүрэм, журам,
ёс
суртахууныг
баримтлах,
хоол ундаа
зөв
тохируулах,
олон нийтийн
газар, аль ч
нөхцөлд аюул,
осолгүй биеэ
авч явах,
зорчих,
улирлын
байдалд
тохируулан
хувцаслах
зэрэг
ажиллагааны
талаар
асуудал
дэвшүүлэн
ярилцах
-Нийтийн
аюулгүй
байдлыг
хангах,
сахихад
өөрийн
оруулах хувь
нэмэр: Гэр,
сургууль, анги
танхим,
сургуулиас
гадуурх үйл

30. ажиллагааны
үед нийтийн
аюулгүй
байдлыг
сахих,
нийтийн
зориулалттай
дулаан,
цахилгааны
байгууламжий
н болон зам,
тээврийн
осол, хорт ба
мансууруулах
бодис, гал
түймэр, ус,
үерийн болон
ган, зудын
гамшиг, газар
хөдлөл
зэргээс
урьдчилан
сэргийлэх
арга, ийм
байдал
тохиолдоход
баримтлах дэг
ёсны талаар
эргэцүүлэн
хэлэлцэх
-Аюул, осол,
гамшиг гэж юу
болох, энэ нь
хүн, нийгэм,
байгалийн
үүдэлтэй үйл
ажиллагаанаа

31. с гардаг болон
тэдгээрийн
хор уршгийн
талаар
тохиолдол
шинжлэх
-Аюул, осол,
гамшгаас
өөрийгөө
болон бусдыг
хамгаалах
талаар орон
нутгийн
аюулгүй
байдлыг
хангах
байгууллагын
үйл
ажиллагааны
баримт,
жишээнд
тулгуурлан
тодорхой
асуудал
шийдвэрлэх,
тохиолдол
шинжлэх
-Аюул, ослын
үед найз
нөхөд, бусад
хүмүүст
туслах арга
замаас
ярилцах,
эдгээр арга
замын талаар
ахмад

32. хүмүүсээс
сурвалжлан
мэдэх
Багшид өгөх санамж:
Хүүхэд нэг бүртэй ажиллах талаар :
4-р ангийн “Хүн ба нийгэм” хичээлийн цөм хөтөлбөрийг сургалтын үйл явцад хэрэгжүүлэхэд тухайн ангийн сурагч нэг бүртэй тулж
ажиллах замаар суралцахуйн зорилт буюу хүрэх үр дүнг хүүхэд нэг бүрд хангах нь чухал. Үүний тулд дараах арга, хандлагыг хэрэглэх
нь зүйтэй. Тухайлбал:
· Зөвлөмж дэх сэдэв бүрийн тодорхой зорилт - хүрэх үр дүн, үндсэн үйл ажиллагааны эрэмбэ, дараалал, зайлшгүй ашиглах
хэрэглэгдэхүүнтэй нарийвчлан танилцах. Жишээлбэл, дээрх суралцахуйн зорилт-хүрэх тодорхой үр дүнг хичээлүүдийн явц
болон улирлын эцэст хангахаар тооцоолж, тодорхойлсныг сайтар анзаарч, тухайн зорилтуудаар хүүхэд нэг бүрд зөв мэдлэг,
ойлголт, чадвар, хандлага төлөвших, төлөвшүүлэхийг анхаарна уу.
· Тухайн хичээлийн суралцахуйн зорилт, үйл ажиллагаатай нягт холбож, 4-р ангийн сурагч бүрийн сэтгэлзүйн онцлог, зан төлөв,
араншин, сурлагын амжилтын түвшин, гэр бүлдээ сурах орчин, нөхцөлийн ялгаатай байдлыг сорил, даалгавар гүйцэтгүүлэх,
ярилцах, зан үйлийг нь ажиглах зэргээр аль болох бодитой илрүүлэх, тодорхойлох хэрэгтэй юм.
· Эдгээртээ тулгуурлан, багш суралцахуйн зорилт бүрээр хичээлийн төлөвлөлт, аргазүй, үнэлгээгээ уг хичээлийн сурах бичиг,
багшийн номын бүтэц, агуулгатай шүтэлцүүлэн хэрэгжүүлэх нь оновчтой шийдэл болно.
· Тус хичээлээр сурагч бүртэй ажиллахад ганцаарчлан хандах (сурлагын байдал, хэрэгцээ, сонирхол, авьяас, чадварын
онцлогийг тодорхой тооцон), дэмжлэг үзүүлэх, туслах, мөн хосоор, багаар, дэд багаар ажиллах арга, хэлбэрийг оновчтой
сонгон хэрэглэх нь зохистой юм.
· Сурагч нэг бүртэй ажиллах, тухайн хүүхдийн сурлага, төлөвшлийг ахиулахын тулд хичээлийн явцад болон гэртээ бие даан хийх
ажлаар сурагчдад ялгаатай даалгавруудыг өгч гүйцэтгүүлэн, үр дүнг тогтмол тооцож байх нь чухал арга болно.
Явцын үнэлгээг хэрэгжүүлэх талаар:
· Сургалт буюу суралцахуйн үр дүнг сургалтын өмнөх, явцын, эцсийн үнэлгээ гэсэн арга, хэлбэрүүдээр үнэлдэг.

33. · Сургалтын явцын үнэлгээ нь сурагчдын (хүүхдүүдийн) сурлагын ахиц, амжилтын байдал, үр дүнг суралцахуйн болон
багшлахуйн үйл ажиллагаатай холбон тодорхойлоход чухал үүрэг, ач холбогдолтой юм.
· Ялангуяа, явцын үнэлгээ нь сурагч хэрхэн, яаж суралцаж байгаа талаар багш болон сурагчид тодорхой мэдээлэл өгч, тухайн
сурагч сурлагаа яаж сайжруулах арга барилаа сонгон ажиллахад ихээхэн тусалдаг онцлог үүрэгтэй байдаг. Өөрөөр хэлбэл,
явцын үнэлгээ бодитой хийгдэх тутам эцсийн үнэлгээний чанар, үр дүнд сайнаар нөлөөлнө.
· Манай багш нар хичээл бүрээр сурагч бүрд явцын үнэлгээ хийж, шавийнхаа сурлага, төлөвшлийг хэрхэн дээшлүүлэх арга
технологи, менежментийг зөв сонгон хэрэгжүүлэх нь нэн чухал. Тухайлбал:
- Явцын үнэлгээний сорил, даалгаврыг сурагчдад ахисан түвшний, дундаж түвшний, дундажаас доогуур түвшний зэрэг ялгаатай
зориулалт, бүтэц, агуулгаар боловсруулан гүйцэтгүүлж, үр дүнг тухай бүрд нь эцэг, эхийг нь оролцуулан хэлэлцэж, дараагийн
шатны зорилт, үйл ажиллагааг тодорхойлон хэрэгжүүлж байх нь зүйтэй.
- Багш явцын үнэлгээний сорил, даалгаврыг гүйцэтгүүлэхийн өмнө үнэлэх шалгуур үзүүлэлтээ сурагчдад танилцуулах хэрэгтэй.
- Явцын үнэлгээний сорил, даалгавраа сурагчдын “Хүн ба нийгэм” хичээлээр эзэмшсэн чадвар, хандлагыг илрүүлэх, тэднийг хувь хүн ба
нийгмийн хамтын амьдрал, түүний зохион байгуулалт, дэг журмын үүрэг, ач холбогдлыг зөв ойлгох, оролцох, өөрийн үнэлэлт өгөх
чадвар, хандлагатай болоход нь чиглүүлэн боловсруулж, хэрэглэх зэрэг болно.
“ХҮН БА НИЙГЭМ” (Y АНГИ)
Хам сэдэв
Бүлэг сэдэв
Суралцахуйн зорилт-хүрэх үр дүн Үйл ажиллагаа Хэрэглэгдэхүүн
Чадвар Мэдлэг, ойлголт Үнэлэмж-хандлага
Хүмүүсийн
харилцаа,
миний эрх,
үүрэг
Гэр бүлийн болон
найз нөхөд, үе
тэнгийнхний
харилцаа
-Гэр бүл, найз
нөхөд, үе
тэнгийнхэн,
сургуулийн багш,
ажилтан, ахмад
хүмүүст өөрийгөө
зөв илэрхийлэн
харилцах
-Гэр бүл, найз
нөхөд, үе
тэнгийнхэн,
сургуулийн багш,
ажилтан, ахмад
хүмүүст өөрийгөө
илэрхийлэх,
харилцах талаар
-Гэр бүл, найз
нөхөд, үе
тэнгийнхэн,
сургуулийн багш,
ажилтан, ахмад
хүмүүсийг хүндэтгэх
-Сурагч гэр бүл, өөртөө
хамаатай асуудлыг
шийдвэрлэх , эцэг эх, ах
дүүстэйгээ хэрхэн
харилцдагаа мэдэх
зорилгоор (харилцахдаа
хэрэглэдэг үг, өгүүлбэр,
ярианы өнгө зэргээс)
-Хүмүүсийн
харилцаанд
ажиглалт хийх
удирдамж
-Найзын сайн зан
чанарын жагсаалт

34. Хүмүүсийн ялгаатай
байдал ба харилцаа
-Тэднийг хүндэтгэн
харилцах
-Хүмүүсийн
ялгаатай байдлыг
мэдэж, харилцаж
чаддаг болох
мэдэх
-Тэдэнтэй үр
дүнтэй харилцах
талаар ойлгох
-Хүмүүсийн
ялгаатай
байдлыг мэдэж,
өөртэйгөө
адилтган (тэр бас
над шиг хэрэгцээ,
сонирхол,
итгэлтэй юм
байна г.м.)
ойлгох
-Тэдний болон
өөрийн харилцаанд
үнэлэлт өгөх
-Хүмүүсийн
ялгаатай байдлыг
хүндэтгэн харилцах
ажиглах, мэдээлэл цуглуулах
Үүний дүнд эцэг эх ба
хүүхдийн харилцааны
онцлог, тэдний эрх мэдлийн
ялгаа, мөн гэр бүлийн
гишүүдийн хооронд зөрчил,
үл ойлголцол гардаг зэргийг
ойлгох
–Гэр бүлийн гишүүд
хоорондын ойлголцсон,
хүндэтгэсэн, эвсэг, найрсаг
харилцааг харуулсан жишээ,
тохиолдолд ажиллах
-Анги, сургуульд үе
тэнгийнхэн чинь таны биеэ
авч явахад ямар нөлөө
үзүүлж байна вэ? Эерэг
болон сөрөг нөлөөг жагсаах.
Эерэг нөлөөлөх ямар арга ,
хандлага баримталбал
зохихыг тодорхойлох, үйл
ажиллагаандаа мөрдөх
-Ахмад хүмүүсийг
хүндэтгэх, тэдэнд туслах
талаар хэлэлцэх
-Гэр бүлийнхэн, найз нөхөд,
сургуулийн ажилтан
хүмүүсийн онцлог, ажил,
мэргэжлийн ялгааг
хүндэтгэн харилцах талаар
жишээ гаргах
-Хүйс, үндэс угсаа, соёл,
шашны хувьд ялгаатай
хүмүүстэй хэрхэн харилцах,
хүндэтгэх болон ялгаагаар нь
алагчлахгүй байх зэрэг
-Өөрийн болон
бусдын харилцаа,
үйлдлийн эерэг
болон сөрөг
нөлөөний талаар
зураг, жишээ
-Харилцаан дах
эерэг нөлөөг
бататгах, сөрөг
нөлөөг гэтлэх
тухай санамж,
зөвлөгөө
-Ахмад хүмүүстэй
харилцах жишээ,
тохиолдол
-Хүмүүсийн
ялгаатай (соёлын,
хүйсийн г.м.)
байдлыг
харуулсан зураг,
дүрс бичлэгийн
хэсэглэл

35. Хүүхдийн эрх, үүрэг
-Хүүхэд эрхээ
эдлэх, үүргээ
биелүүлэх
- Хүүхэд эрхээ
зөрчигдөхөөс
сэргийлэх,
-Хүүхэд эрх,
үүргээ ухаарч
ойлгох
-Хүүхэд эрхээ
зөрчигдөхөөс
сэргийлэх,
зөрчигдсөн
-Хүүхэд эрх, үүргээ
хүндэтгэх, бүрэн
биелүүлэх талаар
санаачлага гаргах
-Хүүхэд эрхээ
зөрчигдөхөөс
сэргийлэх,
зөрчигдсөн
талаар жишээ, тохиолдол
шинжлэн ярилцах
-Сурагчид хүүхдийн ( хүний )
эрх, үүргийг мэдэх,
холбогдох үйл ажиллагааг
хамтран гүйцэтгэх(Эзгүй
арал, карт ялгах зэрэг) Үүний
дүнд хүмүүсийн эрх, үүрэг нь
тэдний хамтын амьдралтай
хэрхэн холбогдохыг ойлгох
-Тохиолдол шинжлэх, эхийг
унших, ярилцах замаар
эрхийн зөрчил болон үүрэг,
хариуцлагын талаар
эргэцүүлэн бодох, хэлэлцэх
-Эрхээ зөрчүүлэхгүйн төлөө,
эрх зөрчигдсөн тохиолдолд
хэрхэн, хэнд хандах, ямар
туслалцаа авах талаар
хэлэлцэх
-Эх
-Багаар ажиллах
удирдамж
-Зураг
-Амьдралын
жишээ, тохиолдол

36. Нутгийн
нийгэм, аж
ахуй,
соёлын
амьдрал
Хүүхдийн эрхийн
зөрчил
Нутгийн нийгэм,
байгууллага
зөрчигдсөн
тохиолдолд
холбогдох
байгууллага,
хүмүүстэй зөв
харилцах
-Нутгийн
байгууллагуудын
үйл ажиллагааг
ажиглаж чаддаг
болох
-Нутгийнхаа
удирдах
байгууллагуудыг
танилцуулах
тохиолдолд
холбогдох
байгууллага,
хүмүүстэй хэрхэн
харилцахыг
мэдэх
-Нутгийн
байгууллагууд
(аж ахуй,
үйлдвэр, соёл,
үйлчилгээ,
төрийн г.м.),
тэдгээрийн
үүрэг, үйл
ажиллагааг
ойлгох
-Нутгийнхаа
удирдах байгуул-
лагуудын үүрэг,
үйл ажиллагааг
мэдэх
тохиолдолд
холбогдох
байгууллага,
хүмүүст зөв хандах
-Нутгийн
байгууллагуудад
зөв хандах
-Нутгийнхаа
удирдах
байгууллагуудын
үйл ажиллагаанд
өөрийн үнэлэлт
өгөх
- Хүүхдийн эрхийг хангаж,
хамгаалахад хэн, хэн ямар
үүрэгтэй болохыг зураглан
ярилцах
-Нутгийн (дүүрэг, хороо, сум,
баг) байгууллагуудыг нэрлэх,
ялгах, ангилах (төрийн,
захиргааны, төрийн бус,
үйлдвэр, үйлчилгээний,
хөдөө аж ахуйн, өөрийн
удирдлагын гэх мэт)
-Эдгээр байгууллагуудын
үүрэг, үйл ажиллагааг ялгах,
тайлбарлах, танилцуулах
(Байгууллага хоорондын
харилцаа холбоог энгийнээр
зураглах)
-Нутгийн байгууллагуудын
хүүхдэд зориулсан үйл
ажиллагаатай нь танилцах
-Баг/хорооны ИНХ, Засаг
даргын Тамгын газар,
сум/дүүргийн ИТХ, Засаг
даргын Тамгын газрыг
нэрлэх, ажил үүрэг, гаргасан
шийдвэрийн талаар ярих,
үйл ажиллагаатай нь
танилцах
-Дээрх байгууллагуудын үйл
ажиллагааны уялдаа
холбоо, ялгааг зураглах,
тайлбарлах
-Нутгийн удирдах
-Нутгийн
байгууллагуудын
нэрсийн жагсаалт
-Зарим
байгууллагын
үүрэг, үйл
ажиллагааны
танилцуулга,
гэрэл зураг
-Нутгийн
байгууллагуудын
цахим хаяг, дүрс
бичлэг
-Нутгийн төр,
захиргааны
байгууллагын
бүтэц, зохион
байгуулалтыг
харуулсан
бүдүүвч, зураг,
байршил, хаяг
-Нутгийн төсөв,
зардалтай
холбогдох
хэрэглэгдхүүн
(сургуулийн
төсвийн жишээ)

37. Нутгийн алдартай
хүмүүс, тэдний үйл
ажиллагаа
-Нутгийн амьдрал,
хөгжилд гарамгай
хувь нэмэр
оруулсан
хүмүүсийн талаар
тайлбарлаж
чаддаг болох
-Нутгийн хөрш
нутаг болон
өөрийн улсын
-Нутгийн
амьдрал,
хөгжилд гарамгай
хувь нэмэр
оруулсан
хүмүүс, тэдний
үйл ажиллагаа,
амжилтаас мэдэх
-Нутгийн хөрш
нутаг болон
өөрийн улсын
хөрш улсуудыг
мэдэх,
байрлалыг нь
-Нутгийн амьдрал,
хөгжилд гарамгай
хувь нэмэр
оруулсан хүмүүсийг
хүндэтгэх,
бахархах
-Нутгийн хөрш нутаг
болон өөрийн
улсын хөрш
улсуудын талаар
байгууллагын үйл
ажиллагааны төсөв, зардал
хэрхэн бүрддэг тухай мэдэх
(иргэд яагаад татвар төлдөг
тухай ярилцах)
ажиллагаатай нь
холбогдуулж, нийтийн
эзэмшлийн газрыг
тохижуулах, зам засах,
байгаль хамгаалах зэрэг
жишээн дээр хэлэлцэх
-Нутгийн амьдрал, хөгжилд
гарамгай хувь нэмэр
оруулсан хүмүүсийг дараах
чиглэлээр сурвалжлах,
ярилцах, мэдээлэл
цуглуулах, харилцан
мэдээлэх:
-Төр, нийгэм, соёлын
зүтгэлтэн, багш, эрдэмтэн
хүмүүсийн хөдөлмөр, бүтээл
-Үйлдвэр, үйлчилгээний
ажилтан, ажилчин, малчин,
тариаланч, үйлдвэрлэгч,
бизнесмений
хөдөлмөр,бүтээл
-Урлаг, спортын ажилтны
хөдөлмөр, онцлог
-Хөрш улс орныг нэрлэх,
хамтын ажиллагаанаас нь
тайлбарлах. Үүнд:
-Үйлдвэрлэл, үйлчилгээ,
соёл, спорт,
боловсрол(хүүхдүүдийн
оролцдог олон улсын хамтын
-Хүмүүсийн тухай
сурвалжлах,
ярилцах ажлын
аргачлал
- Хүмүүсийн
амьдралын түүх,
намтар, бүтээл,
танилцуулга,
нэрэмжит хөшөө,
гудамж, талбай гэх
мэт
-Дэлхийн болон
Монголын газрын
зураг
-Өөрийн нутагтай
хөрш нутаг,
улсуудын
танилцуулга