Οι διαστάσεις του κοινωνικού κεφαλαίου στην εκπαίδευση

1. Η σχεσιοδυναμική της τάξης
ως απόρροια του κοινωνικού
κεφαλαίου
Τσαγκάτος, Ε., Σαργιώτη, Β. & Γιαβρίμης, Π.

2. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
O Σύμφωνα με τον Bourdieu το κοινωνικό κεφάλαιο ορίζεται ως:
«το σύνολο των πόρων, πραγματικών ή εικονικών, που
συσσωρεύονται σε ένα άτομο ή σε μια ομάδα ατόμων, εξαιτίας
της συμμετοχής τους σε ένα ανθεκτικό δίκτυο περισσότερο ή
λιγότερο θεσμικών σχέσεων αμοιβαίας γνωριμίας και αποδοχής».
O Το κοινωνικό κεφάλαιο περιλαμβάνει το μετασχηματισμό
τυχαίων σχέσεων αλληλεπίδρασης που λαμβάνουν χώρα σε
κοινωνικά δίκτυα όπως είναι η γειτονιά, σε σχέσεις οι οποίες
είναι ουσιώδεις, που υποδηλώνουν την αίσθηση της δέσμευσης
από τα υποκείμενα.

3. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
O O Coleman (1988a, σελ.98 και 1990, σελ.302) αναφέρει ότι
«το κοινωνικό κεφάλαιο ορίζεται από τη λειτουργία του.
Δεν είναι μια απλή οντότητα, αλλά μια ποικιλία από
οντότητες οι οποίες έχουν δύο κοινά χαρακτηριστικά:
όλες αποτελούνται από κάποιου είδους κοινωνικές δομές
και διευκολύνουν των ατόμων που δρουν εντός της
κοινωνικής δομής».

4. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
O ο Coleman αναφέρεται σε τρία πράγματα:
O Στην έννοια «closure» όπου εννοεί την ύπαρξη κατάλληλων
δεσμών μεταξύ των μελών μιας ομάδας ατόμων, οι οποίοι τηρούν
τους νόμους και τους κανόνες και έχουν αμοιβαία εμπιστοσύνη.
O Τη σταθερότητα της κοινωνικής δομής, η οποία μπορεί να
επηρεαστεί από τη κινητικότητα των ατόμων εντός της δομής και
μπορεί να επηρεάζει την ανάπτυξη του κοινωνικού κεφαλαίου.
O Την ιδεολογία, που βοηθά στη συσσώρευση του κοινωνικού
κεφαλαίου, επηρεάζοντας τα άτομα να ενδιαφέρονται για το
κοινό καλό και όχι για το ατομικό.

5. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
O Οι Portes και Sensenbrenner (1993), ορίζουν το κοινωνικό
κεφάλαιο «ως τις προσδοκίες για δράση που υπάρχουν εντός
μιας ομάδας»
O Ο Portes (1995) συμπληρώνει ότι «το κοινωνικό κεφάλαιο
αναφέρεται στην ικανότητα των ατόμων να ελέγχουν σπάνιους
πόρους, εξαιτίας της συμμετοχής τους σε κοινωνικά δίκτυα ή
ευρύτερες κοινωνικές δομές» και επίσης, ότι το κοινωνικό
κεφάλαιο «επικεντρώνει την προσοχή του στα πιθανά οφέλη που
δύναται να προκύψουν στο ατομικό και κοινωνικό επίπεδο
εξαιτίας της κοινωνικότητας των ατόμων» (Portes και Landolt
1996 σελ. 94).

6. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
• Ο Putnam (1993, σελ. 167, 1996, σελ. 66) θεωρεί ότι: «το κοινωνικό
κεφάλαιο … αναφέρεται σε χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης
όπως είναι, η εμπιστοσύνη, οι κανόνες και τα δίκτυα , τα οποία
μπορούν να βελτιώσουν την αποτελεσματικότητα της κοινωνίας».
• Οι Woolcock (1998), Coleman (1988) και Putnam (1993) αναφέρουν ότι
το κοινωνικό κεφάλαιο έχει οριστεί ως «η πληροφόρηση, εμπιστοσύνη
και οι κανόνες της αμοιβαιότητας που ενυπάρχουν στα κοινωνικά
δίκτυα κάποιου».
• Η συμμετοχή της κοινότητας στον τομέα της εκπαίδευσης μπορεί να
θεωρηθεί ως μια εκδήλωση κοινωνικού κεφαλαίου, εφόσον αυτό
συγκροτείται μέσω της επαναλαμβανόμενης συναλλαγής και της
αλληλεπίδρασης. (Francis, 1998:3)

7. Η έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου
O Το κοινωνικό κεφάλαιο παράγεται μέσω της εκπαίδευσης με τρεις
βασικούς τρόπους:
O οι μαθητές εξασκούν τις δεξιότητες του κοινωνικού κεφαλαίου,
όπως η συμμετοχή και αμοιβαιότητα
O τα σχολεία παρέχουν φόρουμ για δραστηριότητες της
κοινότητας και μέσω της αστικής εκπαίδευσης οι μαθητές
μαθαίνουν πώς να συμμετάσχουν υπεύθυνα στην κοινωνία τους.
O Η εκπαίδευση μπορεί επίσης να προωθήσει την κοινωνική
συνοχή και την ενίσχυση της ιδιότητας του πολίτη, όταν τα
παιδιά από όλα τα κοινωνικο-οικονομικά υπόβαθρα είναι
εγγεγραμμένοι στο δημόσιο εκπαιδευτικό σύστημα. (Heyneman,
1998 στο WorldBank, 2011)

8. Η Τράπεζα Ερωτήσεων του Κοινωνικού Κεφαλαίου του
Ηνωμένου Βασιλείου (Social Capital Question Bank)
αναφέρει ότι το κοιν. Κεφάλαιο περιέχει:
O Συμμετοχή, κοινωνική εμπλοκή και δέσμευση
O Έλεγχος και αυτοαποτελεσματικότητα
O Αντίληψη των δομών μιας κοινότητας και των
χαρακτηριστικών της Κοινωνική αλληλεπίδραση, κοινωνικά
δίκτυα και κοινωνική υποστήριξη
O Εμπιστοσύνη, αμοιβαιότητα, κοινωνική συνοχή (Ruston &
Akinrodoye, 2002:4-8)

9. Η Παγκόσμια Τράπεζα αναφέρεται σε πέντε
διαστάσεις του κοινωνικού κεφαλαίου
• Ομάδες και δίκτυα – συγκεντρώσεις ατόμων που προωθούν και
προστατεύουν τις προσωπικές σχέσεις για την προαγωγή της ευημερίας.
• Εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη - στοιχεία της διαπροσωπικής
συμπεριφοράς που προωθούν μεγαλύτερη συνοχή και πιο ισχυρή
συλλογική δράση.
• Συλλογική δράση και τη συνεργασία - η ικανότητα των ανθρώπων να
συνεργαστούν για την επίλυση κοινωνικών ζητημάτων.
• Κοινωνική συνοχή και ένταξη - μετριάζει τον κίνδυνο της σύγκρουσης
και προωθεί την ισότιμη πρόσβαση στις παροχές που απορρέουν από την
ανάπτυξη με την ενίσχυση της συμμετοχής των περιθωριοποιημένων.
• Πληροφόρηση και Επικοινωνία - διασπά το αρνητικό κοινωνικό
κεφάλαιο και ενισχύει το θετικό κοινωνικό κεφάλαιο μέσω της βελτίωσης
της πρόσβασης στις πληροφορίες.

10. Το SOCAP IQ περιλαμβάνει έξι διαστάσεις
του κοινωνικού κεφαλαίου:
O ομάδες και τα δίκτυα
O εμπιστοσύνη και αλληλεγγύη
O συλλογική δράση και συνεργασία
O πληροφόρηση και επικοινωνία
O κοινωνική συνοχή και ένταξη
O ενδυνάμωση και πολιτική δράση (Worldbank, 2011)

11. Σκοπός
O Σκοπός της παρούσας έρευνα είναι να προσεγγισθεί η
έννοια του κοινωνικού κεφαλαίου των μαθητών
Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης.

12. Μέθοδος
• Το δείγμα αποτέλεσαν 13 μαθητές της Ε΄ και της Στ΄ τάξης του δημοτικού
σχολείου Βροντάδου της Χίου
• Εργαλείο έρευνας: Ως μέσο συλλογής δεδομένων η ημιδομημένη συνέντευξη.
• Συμμετοχή στις αποφάσεις: «Έχεις πάρει κάποια πρωτοβουλία για κάποιο
θέμα; Ποιο;», «Συμμετέχεις στις αποφάσεις της τάξης για δραστηριότητες που
γίνονται π.χ. γιορτές, εκδρομές κ.ά»
• Κοινωνική συμμετοχή: «Συμμετέχεις σε εθελοντικές ομάδες; Σε ποιες;»,
«Πιστεύεις ότι σε κάποιες δραστηριότητες σε έχουν αποκλεισμένο;»
• Κοινωνικά δίκτυα – κοινωνική υποστήριξη: «Πόσους «καλούς» φίλους
έχεις; Γιατί; Πως θα τους περιέγραφες;», «Πόσο συχνά συναντιέσαι ή μιλάς
στο τηλέφωνο με τους φίλους σου;»
• Εμπιστοσύνη – αμοιβαιότητα: «Εμπιστεύεσαι γενικά τους συμμαθητές σου;
Γιατί;», «Πόσα άτομα νομίζεις ότι εμπιστεύεσαι στην τάξη σου; Γιατί; Πως θα
τους περιέγραφες»
• Απόψεις για την τάξη γενικά: «Αν περιέγραφες ένα συμμαθητή σου που δεν
θέλεις να παίξεις ή να κάνεις παρέα μαζί του, τι χαρακτηριστικά θα είχε αυτός»
Πόσους «καλούς» φίλους έχεις; Γιατί; Πως θα τους περιέγραφες;

13. Ευρήματα
O Α) Το μεγαλύτερο μέρος των μαθητών δείχνει να συμμετέχει στη
λήψη αποφάσεων για θέματα της τάξης: «οι συμμαθητές μου
γενικά με ακούνε», «έχουμε προεδρείο και αποφασίζουμε όλοι μαζί
για τα θέματα της τάξης. Με λίγο φασαρία βέβαια..» και να
αναλαμβάνει πρωτοβουλίες: «βοηθάω τον δάσκαλο στον
υπολογιστή, στο μοίρασμα των τετραδίων και αν χρειαστεί κάτι
άλλο», «καθαρίζουμε την τάξη πριν μπει ο δάσκαλος», «στους
ρόλους μας στα θεατρικά ο δάσκαλος μας αφήνει να
αυτοσχεδιάζουμε», «δημιουργούμε ταμείο και τα λεφτά που
μαζεύουμε τα διαθέτουμε για ανάγκες της τάξης ή για βοήθεια
ανθρώπων που έχουν ανάγκη…».

14. Ευρήματα
O Β) Η πλειονότητα των μαθητών συμμετέχει σε κοινωνικές
δράσεις του σχολείου: «βοηθάω στο βάψιμο των τοίχων της
αυλής του σχολείου» «φέτος καθαρίσαμε την παιδική χαρά
που είναι κοντά στο σχολείο», «μαζέψαμε τρόφιμα για τους
πρόσφυγες», καθώς και σε εθελοντικές ομάδες, εκτός
σχολείου: «πάω στους προσκόπους από μικρός», «πάω
παραδοσιακούς χορούς και χορωδία..».

15. Ευρήματα
• Γ) Τα κορίτσια έχουν την τάση να δημιουργούν «κλειστές», μικρές σε
αριθμό, παρέες, αποτελούμενες από άτομα του ίδιου φύλου: «έχω 2 καλές
φίλες», «τα αγόρια μας ενοχλούν συνέχεια..», «… είναι ανώριμα. Μονό το
ποδόσφαιρο τους ενδιαφέρει…», «…συνέχεια μαλώνουν και μιλάνε μέσα στην
τάξη», «κάθε απόγευμα παίζω με τις φίλες μου στη γειτονιά».
• Τα αγόρια δημιουργούν πολυμελείς παρέες (του ίδιου φύλου), χωρίς όμως
τη συνοχή των κοριτσιών: «έχω πολλούς φίλους…», «όλοι είμαστε φίλοι…»,
«παίζουμε όλοι μαζί ποδόσφαιρο αλλά μερικές φορές μαλώνουμε», «τα
κορίτσια μακριά… είναι κουτσομπόλες!».
• Παράλληλα, διαπιστώθηκε ένα αίσθημα αλληλοβοήθειας μεταξύ των
μαθητών, μέσα σε ένα γενικότερο θετικό κλίμα τάξης: «όταν κάποιος έχει
δυσκολίες τον βοηθάω», «περνάμε καλά γενικά μέσα στην τάξη. Γελάμε,
κάνουμε αστεία…», «τα αγόρια όλο λένε σαχλαμάρες μέσα στην τάξη και
γελάμε…», «οι συμμαθητές μου με βοηθούν στα μαθήματα».

16. Ευρήματα
O Δ) Η πλειοψηφία δείχνει να εμπιστεύεται λίγα άτομα, κυρίως του
ίδιου φύλου, ενώ τα κορίτσια δείχνουν πιο επιφυλακτικά: «δεν
λέω τα μυστικά μου σε όλους», «μόνο στη Μ… και στη Γ… λέω τα
μυστικά μου», «ποτέ δεν θα έλεγα μυστικό σε αγόρι γιατί θα το πει
σ’ όλους», «εμπιστεύομαι μόνο μια φίλη μου γιατί ξέρω ότι ό,τι κι αν
της πω δεν θα το πει αλλού». Τα αγόρια δείχνουν να εμπιστεύονται
πιο εύκολα άτομα κυρίως του ίδιου φύλου: «όλα τα συζητάω με
τους φίλους μου», «δεν έχω μυστικά απ’ τους φίλους μου..», «ξέρω
τα μυστικά των φίλων μου, γι’ αυτό τους λέω και γω τα δικά μου»,
«σιγά μην πω τα μυστικά μου στα κορίτσια. Είναι κουτσομπόλες».

17. Ευρήματα
• Επιπλέον, οι μαθητές δείχνουν να απορρίπτουν ελάχιστους συμμαθητές
τους, στους οποίους αποδίδουν χαρακτηριστικά, όπως γκρινιάρης,
ανώριμος, εγωιστής, ενοχλητικός, διπρόσωπος: «δεν θέλω να κάνω παρέα
με τον Μ… γιατί συνέχεια με πειράζει και γίνεται ενοχλητικός», « δεν κάνω
πια παρέα με τη Δ… γιατί είπε κάτι που της είχα πει και με έκανε ρεζίλι..»,
«δεν θέλω να κάθομαι στο ίδιο θρανίο με τον Β… (Ρομά) γιατί βρωμάει», «δε
θέλω να κάνω παρέα με την Ρ… γιατί είναι ψώνιο».
• Ταυτόχρονα αναγορεύουν ως δημοφιλείς συμμαθητές τους, οι οποίοι
διακρίνονται για τα αθλητικά τους προσόντα, την ωραία εμφάνισή τους
και την άριστη επίδοσή τους στα μαθήματα: «όλοι θέλουν να είναι στην
ίδια ομάδα με τον Μ…. γιατί είναι ο καλύτερος ποδοσφαιριστής του
σχολείου», «όλα τα κορίτσια θέλουν τον Μ… (όμορφος)», «πρόεδρος της
τάξης είναι ο Β…… (ο καλύτερος μαθητής)».

18. Ευρήματα
O Οι μαθητές μέσα από τις καθημερινές εντάσεις και τις
συγκρούσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους, θεωρούν την
τάξη ως πολύτιμο κομμάτι της καθημερινής τους ζωής:
«ό,τι κι αν συμβαίνει στην αυλή, όταν μπαίνουμε στην τάξη τα
ξεχνάμε όλα», «μπορεί να μαλώνουμε στο παιχνίδι, αλλά μετά
από λίγο είμαστε πάλι φίλοι», «περνάμε ωραία, παίζουμε,
γελάμε και κάνουμε ωραία προγράμματα», «ε…. όταν κλείνουν
τα σχολεία βαριέμαι», «κάθε Αύγουστο, ανυπομονώ ν’
ανοίξουν τα σχολεία και να δω τους φίλους μου», «στο
σχολείο κάνουμε πολλά ωραία πράγματα..».

19. Συμπεράσματα
• Η σχεσιοδυναμική της τάξης επηρεάζεται από τη διαμόρφωση του
κοινωνικού κεφαλαίου ανάμεσα στους μαθητές. Έτσι:
• Έχουμε αυξημένο κοινωνικό κεφάλαιο σε συγκεκριμένες διαάστασεις,
όπως η συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και στη συμμετοχικότητα των
μαθητών σε εθελοντικές και μη δραστηριότητες του σχολικού πλαισίου.
• Παράλληλα, η διάσταση της εμπιστοσύνης φαίνεται ότι είναι αυτή που
δεν αναπτύσσεται όσο οι υπόλοιπες, γεγονός που μπορεί να έχει σύμφωνα
και με τη βιβλιογραφία του κοινωνικού κεφαλαίου, αντίκτυπο στο
παραγόμενο εκπαιδευτικό έργο, ενώ έχει και διαφυλικά χαρακτηριστικά
• Επίσης, έχουμε τη δημιουργία κοινωνικών αποκλεισμών εξαιτίας
συγκεκριμένων χαρακτηριστικών των ατόμων, κυρίως ενοχλητικών ή
επιθετικών
• Τέλος, οι μαθητές μέσα από τις καθημερινές εντάσεις και τις συγκρούσεις
που δημιουργούνται μεταξύ τους, θεωρούν την τάξη ως πολύτιμο κομμάτι
της καθημερινής τους ζωής.

20. Προτάσεις
O Ανάπτυξη προγραμμάτων και δραστηριοτήτων που να
εστιάζουν στο κοινωνικό-συναισθηματικό τομέα
O Απαλλαγή από την «κόπωση» της αναπαραγωγής της
γνώσης
O Ανάδειξη του «φαντασιακού» μέρους των μαθητών σε
αντίθεση με το θετικιστικό τρόπο προσέγγισης της
πραγματικότητας
O Έμφαση στις συλλογικότητες, σε σχέση με την «εξουσία»
του ατομικιστικού παράγοντα της συμπεριφοράς των
σύγχρονων εκπαιδευτικών δομών