3. Ερευνητική Εργασία: Ε7(«Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»)
Τίτλος: Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα
Επιμέλεια: Σιδηρόπουλος Ζαφείρης
Εποπτεία: Δαλαμήτρα Ευανθία, Μακρής Γεώργιος
Σχολικό Έτος: 2011-2012
Σχολική Μονάδα: 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
Μιλήτου 1, Κατερίνη 60100, Τηλ.: 23510 23400, Fax: 23510 45574 & 23510 45578
http://3lyk-kater.pie.sch.gr/
Για την διεκπεραίωση της παρούσας εργασίας έλαβαν μέρος οι κάτωθι μαθητές:
Γκουσγκούρης Δημήτριος
Εφραιμίδης Νικόλαος-Διονύσιος
Καρακούσης Λουκάς-Δημήτριος
Κελεπούρη Σταματία
Λαχανίδου Γεωργία
Νικολαΐδης Μιλτιάδης
Νικολόπουλος Παντελεήμων
Παπαγεωργίου Γεώργιος
Πιπερίδης Αθανάσιος
Σιδηρόπουλος Γεώργιος
Σιδηρόπουλος Ζαφείρης
Σουλεϊμετζίδου Χριστιάνα
Τζάγκας Χρίστος-Αναστάσιος
Τουρναβίτη Φωτεινή
Τσιούπρος Αριστοτέλης
Τσίπας Δημήτριος
4. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Ομάδα Εργασίας Ερευνητικής Εργασίας Ε7(«Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»)
3ου Γενικού Λυκείου Κατερίνης
Η Διαμόρφωση
της
Δημοκρατίας στην Ελλάδα
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης
Εποπτεία:
Δαλαμήτρα Ευανθία ΠΕ20, Μακρής Γεώργιος ΠΕ03,ΠΕ19/20
3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
Κατερίνη 2012
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 2
5. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
Περιεχόμενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ................................................................................................................. 6
ΕΙΣΑΓΩΓΗ .................................................................................................................. 8
Μέρος Α’: Θεωρητικό Μέρος ................................................................................... 10
Κεφάλαιο 1ο : Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία ........................................................ 11
1.1 Το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο: Η εξέλιξη του πολιτικού συστήματος στην
Αρχαία Ελλάδα ............................................................................................................ 11
1.2 Η Δημοκρατία στην Αρχαία Αθήνα.................................................................. 12
1.2.1 Οι φιλελεύθερες σπαρτιατικές μεταρρυθμίσεις ............................................. 13
1.2.2 Η ακμή και η εδραίωση της Δημοκρατίας στην Αρχαία Αθήνα ................... 14
1.2.3 Οι Πολιτικοί θεσμοί και τα όργανα της Δικαιοσύνης.................................... 21
1.2.4 Οι Προσωπικότητες ....................................................................................... 29
1.2.5 Η κοινωνία και η ζωή στην Αρχαία Αθήνα ................................................... 43
1.3 Τα άλλα αρχαία Βουλευτήρια ............................................................................. 49
1.3.1 Το Βουλευτήριο της Δωδώνης....................................................................... 49
1.3.2 Το Βουλευτήριο της Αρχαίας Ολυμπίας........................................................ 50
Κεφάλαιο 2ο : Οι μεταβατικοί χρόνοι(323 π.Χ. – 1821 μ.Χ.) ................................. 52
Κεφάλαιο 3ο : Η πολιτική οργάνωση της Ελλάδος από την επανάσταση του 1821
μέχρι και σήμερα ........................................................................................................ 54
3.1 Η πολιτική οργάνωση της επανάστασης - Η απαρχή του δημοκρατικού
πνεύματος της νεότερης Ελλάδος ................................................................................ 54
3.1.1 Μορφές πολιτικής οργάνωσης με τοπικό χαρακτήρα.................................... 54
3.1.2 Η Α' Εθνοσυνέλευση ..................................................................................... 55
3.1.3 Η Β' Εθνοσυνέλευση ...................................................................................... 56
3.1.4 Ο εμφύλιος πόλεμος....................................................................................... 56
3.1.5 Η Γ' Εθνοσυνέλευση ...................................................................................... 57
3.2 Η πολιτική κατάσταση της Ελλάδος από την ίδρυση του Κράτους έως την
Μεταπολίτευση ............................................................................................................ 58
3.2.1 Η εποχή του Καποδίστρια .............................................................................. 58
3.2.2 Από την άφιξη του Όθωνα(1833) μέχρι και το κίνημα στο Γουδί(1909) ..... 59
3.2.3 Από τον Βενιζέλο στην πτώση της Χούντας(1974) ....................................... 62
3 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
6. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
3.2.4 Από την Μεταπολίτευση στο Σήμερα............................................................ 64
3.3 Τα ελληνικά κοινοβούλια .................................................................................... 68
3.3.1 Το Βουλευτήριο του Ναυπλίου...................................................................... 68
3.3.2 Η παλαιά Βουλή ............................................................................................. 69
3.3.3 Τα παλαιά Ανάκτορα(σημερινή Βουλή των Ελλήνων) ................................. 70
Μέρος Β’: Ερευνητικό Μέρος ................................................................................... 72
Κεφάλαιο 4ο : Συγκριτική Μελέτη .......................................................................... 73
4.1 Αποτελέσματα ερωτηματολογίων και σχολιασμός ............................................. 73
4.2 Αποτελέσματα έρευνας για την δομική σύσταση του Κοινοβουλίου και
σχολιασμός αποτελεσμάτων ........................................................................................ 76
4.2.1 Διάγραμμα σύνθεση Βουλής ανά Κοινοβουλευτικοί Ομάδα , όπως
αναδείχθηκε στις εκλογές της 4ης Οκτωβρίου 2009 .................................................... 77
4.2.2 Διάγραμμα αναλογίας Ανδρών-Γυναικών ανά Κοινοβουλευτική Ομάδα,
όπως αναδείχθηκαν στις εκλογές τις 4ης Οκτωβρίου 2009 .......................................... 78
4.2.3 Σύνθεση Κοινοβουλίου με βάση το επάγγελμα από το 2000 έως σήμερα .... 78
4.2.4 Σύνθεση του Κοινοβουλίου βάσει της ύπαρξης ή μη πολιτικής καταγωγής
για τους βουλευτές από το 2000 έως σήμερα .............................................................. 80
Κεφάλαιο 5ο : Επίλογος ............................................................................................ 81
5.1 Συμπεράσματα ..................................................................................................... 81
5.1.1 Αξιολόγηση της Αρχαίας Ελληνικής Δημοκρατίας ....................................... 81
5.1.2 Αξιολόγηση Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Δημοκρατίας .................. 82
5.2 Προτάσεις ............................................................................................................ 90
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ........................................................................................................... 93
Παράρτημα І .............................................................................................................. 93
Παράρτημα II ............................................................................................................. 94
Παράρτημα ΙΙΙ.......................................................................................................... 111
Βιβλιογραφία ............................................................................................................ 116
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 4
7. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
«Η δημοκρατία σημαίνει τη
λαχταρά του λαού για ελευθερία
και δικαιοσύνη. Σημαίνει ότι
το κράτος είναι του λαού, ότι ο
λαός βαδίζει, ότι ποθεί και
προσπαθεί να βαδίσει προς την
αληθινή ελευθερία και την
αληθινή δικαιοσύνη. Σημαίνει
ακόμα ότι ο λαός πιστεύει στον
εαυτό του, ότι δεν πιστεύει πια
στα είδωλα, ότι δεν αναγνωρίζει
άλλους άρχοντες, εξόν από
εκείνους που διαλέγει μοναχός
του»
Γ. Θεοτοκάς
5 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
8. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το προσωπικό μας ενδιαφέρον για θέματα της ιστορίας των πολιτευμάτων και
ειδικότερα στους τομείς "Πολιτικής Εξουσίας", δηλαδή στη δομή, στην οργάνωση
και στη εξέλιξη πολιτικών δρώντων-δρωμένων-δράσεων και παράλληλα η επιθυμία
μας για μελέτη και έρευνα των παραγόντων που επηρεάζουν την πολιτική και
κοινωνική αξιοπιστία ενός πολιτεύματος ήταν ο κύριος λόγος που μας οδήγησε στην
επιλογή ενός θέματος που άπτεται αυτών.
Η παρούσα ερευνητική εργασία έχει ως βασικό στόχο να προσδιορίσει και να
αναλύσει ιστορικά την έννοια του κοινοβουλευτικού συστήματος, καθώς και να
αναδείξει όλη εκείνη την πολιτική, πολιτειακή και θεσμική στρατηγική
«συγκρότησης» και νομιμοποίησης της αστικής κυριαρχίας από την κλασική περίοδο
έως και τις μέρες μας. Για τους σκοπούς αυτούς, επιχειρείται μία απόπειρα
οριοθέτησης και προσέγγισης των σχετικών εννοιών και δράσεων με βάση τα
διδάγματα που παρέχονται από το χώρο της ιστορίας γενικότερα, και της πολιτικής
επιστήμης ειδικότερα. Στη συνέχεια, επιχειρείται μια αποτίμηση των συγκλίσεων-
αποκλίσεων των πολιτικοκοινωνικών συστημάτων του τότε και του σήμερα.
Για τους σκοπούς της εργασίας αυτής χρησιμοποιήθηκε μεθοδολογικά η
πλουραλιστική προσέγγιση, βασισμένη σε κείμενα και απόψεις ειδικών πάνω στο
θέμα. Επιπλέον η ανάγκη μελέτης του κοινοβουλευτικού συστήματος από το
δυνατότερο πρίσμα αντικειμενικότητας, επέβαλε την διενέργεια εποικοδομητικής
συζήτησης-συνέντευξης με την βουλευτή κ. Μαρία Μίχου-Τζάγκα, προκειμένου να
εξακριβωθούν και οι απόψεις των ίδιων των αντιπροσώπων για τους πολιτικούς
θεσμούς. Παράλληλα κινούμενοι στον άξονα της εξέτασης της δομικής σύστασης του
κοινοβουλίου, διενεργήθηκε έρευνα, στηριγμένη στα επίσημα αρχεία του ελληνικού
κράτους, για την περίοδο 2000 έως σήμερα. Τέλος για τα προβλήματα ή μη που
έχουν προκύψει στα εξελικτικά στάδια του κοινοβουλευτικού και του πολιτικού
συστήματος εν γένει, επιλέχθηκε η χρήση ενός δομημένου ερωτηματολογίου έρευνας
πεδίου σε επιλεγμένο αντιπροσωπευτικό δείγμα κοινωνικών εταίρων.
Η συγκεκριμένη τεχνική (ποσοτική και ποιοτική έρευνα με χρήση δομημένων
ερωτηματολογίων) εξυπηρέτησε την συστηματοποίηση των αντιλήψεων των
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 6
9. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
συμμετεχόντων για τις μορφές και την αξία του πολιτικού συστήματος, την
καταγραφή της αντίληψης της κοινής γνώμης για τα σύγχρονα πολιτικά και
πελατειακά θεσμικά δράματα καθώς επίσης και η οριοθέτηση της έννοιας και της
λειτουργιάς της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτικού συστήματος σήμερα. Βασική
επιδίωξη της συλλογή και επεξεργασίας των δεδομένων και στοιχείων της έρευνας
αποτέλεσε η παράθεση «δημοκρατικών» προτάσεων πολιτικής για το μέλλον.
Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε τους επιβλέποντες καθηγητές μας κα. Δαλαμήτρα
Ευανθία και κ. Μακρή Γεώργιο για την συνεργασία και τις συμβουλές τους καθ’όλη
τη διάρκεια της έρευνας και συγγραφής της εργασίας μας. Πιστεύουμε ότι οι
διορθώσεις τους θα αποτελέσουν πολύτιμο οδηγό για τη συγγραφή ανάλογων
εργασιών στο μέλλον.
Οι μαθητές της Ερευνητικής Εργασίας
Κατερίνη, Ιανουάριος 2012
7 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
10. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η πτώση του πολιτεύματος των οπλιτών και το τέλος της Αρχαϊκής περιόδου,
παρότι δε σήμαναν το «τέλος της ιστορίας» εγκαινίασαν μια νέα εποχή στον ελλαδικό
χώρο αλλά και στη παγκόσμια πολιτική σκηνή, επανακαθορίζοντας το ρόλο του
πολίτη καθώς επίσης και της ίδιας της φύσης του πολιτεύματος.
Στις προκλήσεις που προέκυψαν από τις αλλαγές στη δομή και στις ισορροπίες
των πρώτων ολοκληρωμένων πολιτειακών συστημάτων η Ελλάδα και δη η Αθήνα,
στην προσπάθεια σταδιακής ανάκτησης της ικανότητας να διαμορφώνει μόνη της την
"ιστορία" της, όφειλε να συμβάλει σημαντικά στη διαμόρφωση, εδραίωση και
διασφάλιση ενός υγιούς πολιτειακού συστήματος στο εσωτερικό της, το οποίο θα
ανταποκρινόταν στις αναδυόμενες απειλές ενώ παράλληλα θα τροφοδοτούσε και θα
τροφοδοτούνταν από τους ίδιους τους πολίτες.
Η παρούσα ερευνητική εργασία πραγματεύεται την πορεία εξέλιξης των
προσπαθειών της Ελλάδας για ανάπτυξη δημοκρατικού «ρόλου» και κοινής
δημοκρατικής πολιτικής αντίληψης κράτους-πολιτών σε θέματα εξουσίας από την
αρχή της Κλασσικής Εποχής μέχρι και τέλος της πρώτης δεκαετίας του 21ου αιώνα.
Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι να αποδείξει ότι η εφαρμογή του
δημοκρατικού μοντέλου διακυβέρνησης της Ελλάδας διαχρονικά εξαρτάται από την
σύγκλιση των διαφορετικών προτιμήσεων-απαιτήσεων αρχόντων-αρχομένων του
κράτους.
Παράλληλα με την χρήση ερωτηματολογίων και εκπόνηση συγκριτικής μελέτης
τίθενται προς απάντηση τα εξής ερωτήματα:
Α) ποιος ο βαθμός μεταβολής του δημοκρατικού πολιτεύματος και τις λήψεις των
αποφάσεων, σε μια δημοκρατική κοινωνία υπό σύσταση του τότε, μέχρι την
υφιστάμενη (μη) δημοκρατία του σήμερα.
Β) ποιος ο ρόλος της Ελληνικής Ιστορίας στη διαμόρφωση του δημοκρατικού
πολιτειακού πλαισίου. Ποιοι οι κομματικοί στρατηγικοί στόχοι της εκάστοτε εποχής.
Γ) ποιος ο ρόλος των πολιτικών ηγετών στην προσπάθεια διαμόρφωσης μιας
δημοκρατικής πολιτικής κουλτούρας στην Ελλάδα.
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 8
11. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
Δ) ποιος ο βαθμός της (μη) αποδοχής σήμερα της Κοινής Γνώμης της έννοιας της
δημοκρατίας και του κοινοβουλευτισμού. Σε ποια κατεύθυνση θεσμική ή μη οφείλει
να κινηθεί η πολιτική ζωή για να αποδεσμευτεί από τα κακώς κείμενα.
Για τους σκοπούς αυτούς η εργασία διαρθρώνεται σε πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο
κεφάλαιο αναλύεται η έννοια, η μορφή και ο ρόλος της δημοκρατίας στην Αρχαία
Αθηνά.
Στο δεύτερο κεφάλαιο (περίοδος 323 π.Χ.-1821 μ.Χ.) περιγράφεται και αναλύεται
η διακοπή της δημοκρατίας και η επιστροφή σε παλαιότερες πολιτικές πρακτικές.
Στο τρίτο κεφάλαιο (περίοδος 1821 μ.Χ.-2011 μ.Χ.) επιχειρείται, μέσα από την
εξέταση των πολιτικών εξελίξεων της εποχής, η καταγραφή της (μη) βελτίωσης της
πολιτικοκοινωνικής ζωής.
Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται η άποψη της κοινής γνώμης για την έννοια και
το περιεχόμενο του σημερινού πολιτεύματος. Παράλληλα μέσα από μια ποιοτική και
ποσοτική ερευνά προσπαθεί να μελετηθεί η άποψη της κοινωνίας για το πολιτικό
σύστημα εν μέσω τη πολύπλευρης κρίσης.
Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο, στον επίλογο, γίνεται μια αποτίμηση της μέχρι τώρα
προσπάθειας για δημοκρατία στην Ελλάδα ενώ επιχειρείται παράθεση προτάσεων για
τα υφιστάμενα πολιτικά αδιέξοδα και για τη βελτίωση του εν δυνάμει ρόλου του
πολιτεύματος.
9 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
12. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Μέρος Α’: Θεωρητικό Μέρος
«Η Δημοκρατία δεν είναι καθόλου
θεμελιωμένη πάνω στην αρετή. Είναι
θεμελιωμένη πάνω στη φιλοδοξία κάθε
πολίτη, που περικλείει και τη φιλοδοξία
όλων των άλλων. Είναι πολίτευμα
ανθρώπινο. Ανέχεται την ανθρώπινη
φύση, που είναι φτιαγμένη να παλεύει
ανάμεσα στη διαφθορά και την αρετή.
Και την ποδηγετεί, μέσω της ελευθερίας,
της δημοσιότητας, της κριτικής. Είναι
πολίτευμα δυνατό, γιατί είναι ελεύθερο»
Βολταίρος
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 10
13. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
Κεφάλαιο 1ο : Αρχαία Ελληνική Δημοκρατία
1.1 Το κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο: Η εξέλιξη του πολιτικού
συστήματος στην Αρχαία Ελλάδα
Μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών κρατών στον ελληνικό χώρο επικρατεί ο
τύπος του φυλετικού κράτους. Κάθε φύλο ή τμήμα φύλου, με τη διαίρεσή του σε
φυλές, φατρίες και γένη, αποτελεί ένα κράτος, επικεφαλής του οποίου είναι ο
βασιλιάς. Κοντά στο βασιλιά λειτουργεί ένα συμβούλιο ευγενών (βουλή) με ρόλο
συμβουλευτικό. Στρατός και λαός συγκαλούνται κατά την κρίση του βασιλιά, μόνο
για να ακούσουν τις αποφάσεις του.
Από τον 8ο π.X. αιώνα εμφανίζονται και αρχίζουν να διαμορφώνονται οι πόλεις -
κράτη, που αποτελούν ένα νέο τύπο πολιτικής οργάνωσης. Πρόκειται για μικρά σε
έκταση, ανεξάρτητα κράτη με πολιτική οργάνωση που θα επικρατήσει στο
μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού μητροπολιτικού και αποικιακού χώρου. Στα κράτη
αυτά τα άτυπα ως τότε πολιτικά όργανα (βουλή, συνέλευση του λαού) αρχίζουν
προοδευτικά να λειτουργούν με συγκεκριμένους κανόνες. Εξασφαλίζεται έτσι η
συμμετοχή μικρού μέρους των πολιτών, αρχικά, στη διαχείριση των δημόσιων
υποθέσεων. Τη βασιλική εξουσία στις πόλεις-κράτη διαδέχονται σύντομα
αβασίλευτες αριστοκρατίες γαιοκτημόνων. Οι ευγενείς έχουν τον έλεγχο της
εξουσίας, την οποία ασκούν μέσω της βουλής και των αρχόντων. Η συνέλευση του
λαού (εκκλησία) επικυρώνει απλώς τις αποφάσεις τους. Κατά τον 7ο π.χ. αιώνα η
κυριαρχία των ευγενών αρχίζει να αμφισβητείται. Κοινωνικές και πολιτικές
διεκδικήσεις των καταπιεσμένων στρωμάτων οδηγούν σε πολιτικές εξελίξεις. Το
πολιτικό σώμα διευρύνεται σταδιακά, με συμμετοχή σ’ αυτό και άλλων πολιτών, με
κριτήρια όχι πλέον την καταγωγή αλλά τον πλούτο. Τα πολιτεύματα που
διαμορφώνονται ονομάζονται τιμοκρατικά ή ολιγαρχικά, και έχουν ως κύριο
χαρακτηριστικό την κλιμάκωση των πολιτικών δικαιωμάτων, ανάλογα με τα
εισοδήματα των πολιτών. Η κοινωνική και πολιτική αστάθεια σε πόλεις με
αριστοκρατικά ή τιμοκρατικά πολιτεύματα οδηγούν συχνά στην εγκαθίδρυση
τυραννικών καθεστώτων. Σ’ αυτά, την εξουσία καταλαμβάνει κάποιος ευγενής,
11 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
14. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
εκμεταλλευόμενος τη λαϊκή δυσαρέσκεια. Οι τύραννοι προσπαθούν να
εγκαθιδρύσουν κληρονομικό καθεστώς, λαμβάνοντας μέτρα υπέρ του λαού και κατά
των αριστοκρατών. Σύντομα όμως οι τυραννίδες καταλύονται και δημιουργούνται
προϋποθέσεις για πολιτικές εξελίξεις, που οδηγούν αρκετές φορές στην επικράτηση
της δημοκρατίας.
Η δημοκρατία ακολούθησε μια πορεία, την οποία μπορούμε να
παρακολουθήσουμε στις πολιτειακές εξελίξεις της αρχαίας Αθήνας. Τα πρώτα
βήματα είναι η διεύρυνση του πολιτικού σώματος με την παροχή πολιτικών
δικαιωμάτων σε όλους τους πολίτες & η δημιουργία αντιπροσωπευτικής βουλής &
δικαστηρίων, στα οποία μπορούν να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες. Ο περιορισμός της
επιρροής των ευγενών & η διεύρυνση των δικαιοδοσιών της βουλής & της εκκλησίας
του δήμου, με παράλληλη μείωση των αρμοδιοτήτων των αρχόντων διαμορφώνουν
τη φυσιογνωμία του δημοκρατικού πολιτεύματος. Η εκκλησία του δήμου γίνεται το
κυρίαρχο όργανο της πολιτείας, καθώς ψηφίζει τους νόμους, παίρνει αποφάσεις για
όλα τα σημαντικά ζητήματα, εκλέγει άρχοντες & ελέγχει όσους ασκούν την εξουσία.
Η δημοκρατία είναι, ίσως, η σημαντικότερη προσφορά του ελληνισμού στην
ανθρωπότητα. Η ακμή των πόλεων-κρατών φτάνει στο απόγειό της κατά την
κλασική εποχή, αλλά η δύναμή της μειώνεται κατά την ελληνιστική περίοδο.
1.2 Η Δημοκρατία στην Αρχαία Αθήνα
Η αναφορά στην Αρχαία Ελλάδα γεννά αμέσως την σκέψη στο μυαλό για τη
γέννηση της δημοκρατίας στην Αρχαία Αθήνα. Μετά από την πτώση της βασιλείας
και την μετατροπή των αριστοκρατικών πολιτευμάτων σε τυραννικά με
χαρακτηριστικό την βίαιη κατάληψη της εξουσίας, η ανάγκη των πολιτών για
συμμετοχή στα κοινά και η επιθυμία τους να παίρνουν αποφάσεις οι ίδιοι για θέματα
που αφορούν την ίδια τους τη ζωή, τους οδηγεί στο πολίτευμα της δημοκρατίας. Αυτό
που πρέπει να γνωρίζει όμως κάποιος είναι ότι το δημοκρατικό πολίτευμα δεν
προέκυψε αυτό καθ’ αυτό στην Αρχαία Αθήνα. Αντίθετα η ιστορική μελέτη
αποδεικνύει ότι η Δημοκρατία γεννήθηκε ή τουλάχιστον εμφάνισε τα δομικά στοιχεία
που το διέπουν αρχικά στην Σπάρτη αλλά μεγαλούργησε τελικά στην Αθήνα.
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 12
15. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
1.2.1: Οι φιλελεύθερες σπαρτιατικές μεταρρυθμίσεις:
Την ιδιαίτερη μορφή πολιτικής οργάνωσης που συναντάμε στην Αρχαία Σπάρτη οι
ιστορικοί την αποδίδουν στον Λυκούργο. Ο Λυκούργος ήταν Βασιλιάς της Σπάρτη
και έζησε περίπου στα 800 π.Χ. Θεωρείται ως ο πατέρας του πολιτεύματος της
αρχαίας Σπάρτης γιατί επιστρέφοντας στη πατρίδα του έπειτα από πολλά ταξίδια
φρόντισε να μεταρρυθμίσει το σπαρτιατικό πολίτευμα. Ο μύθος επιπλέον λέει ότι
έφυγε από τη Σπάρτη για πάντα, ώστε να μην αλλάζουν τη νομοθεσία του οι
συμπολίτες του, που είχαν ορκιστεί να μην το κάνουν παρά μόνο αν κάποτε
επέστρεφε.
Οι κυριότερες μεταρρυθμίσεις που αφορούσαν την πολιτειακή δομή και
αποδοθήκαν στον Λυκούργο ήταν:
Η μέριμνα του κράτους για την κοινή μόρφωση των αγοριών και των
κοριτσιών
Η ύπαρξη δύο Βασιλιάδων(γεγονός που σύμφωνα με μια άποψη προέκυψε ως
ανάγκη από την γέννηση διδύμων διαδόχων).Οι αρμοδιότητες των βασιλέων ήταν
περιορισμένες, κυρίως στρατιωτικού και θρησκευτικού περιεχομένου. Οι βασιλείς
απολάμβαναν ιδιαίτερες τιμές, κατοχή δημόσιων κτημάτων(τέμενη) και αυξημένο
μερίδιο στα λάφυρα, αλλά διατήρησαν σχετικά λίγες από τις παλιές τους
αρμοδιότητες. Προσέφεραν θυσίες στους θεούς, ήταν ιερείς του Δία και τέλος
αναλάμβαναν την αρχηγεία του στρατού κατά τις εκστρατείες. Μερικοί από αυτούς
διαδραμάτισαν ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο, ιδίως στην εξωτερική πολιτική της
Σπάρτης.
Η απόδοση του μεγαλύτερου μέρους της εξουσίας στους 5 Έφορους, οι
οποίοι ήταν υπεύθυνοι για την εξωτερική πολιτική και την άμυνα του κράτους.
Εκλέγονταν για ένα έτος από την Απέλλα μεταξύ των πολιτών ηλικίας άνω των 30
ετών. Με την πάροδο του χρόνου απέκτησαν μεγάλη δύναμη, αφού έλεγχαν τις
πράξεις των αρχόντων, ακόμα και των βασιλέων, την τήρηση των νόμων, την αγωγή
των νέων, την εξωτερική πολιτική και γενικά όλη τη δημόσια ζωή. Στο θεσμό μπορεί
κανείς να διακρίνει ένα δημοκρατικό στοιχείο του πολιτεύματος, εφόσον στο αξίωμα
του εφόρου μπορούσε να αναχθεί οποιοσδήποτε πολίτης.
Η εγκαθίδρυση της Γερουσίας και της Απέλλας. Η Γερουσία ήταν ένα
συμβούλιο 30 ατόμων, από τα οποία τα 28 εκλέγονταν μεταξύ των ευγενών άνω των
60 ετών. Ο αριθμός της συμπληρωνόταν από τους δύο βασιλείς. Η θητεία τους ήταν
13 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
16. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
ισόβια και οι αρμοδιότητες τους είναι δικαστικές και προβουλευτικές: η γερουσία
εκδίκαζε υποθέσεις που επέσυραν την ποινή του θανάτου, της εξορίας, της στέρησης
των πολιτικών δικαιωμάτων και ετοίμαζε τις προτάσεις προς την Απέλλα. Η
συνέλευση του δήμου(Απέλλα), στην οποία μετείχαν όλοι οι Σπαρτιάτες πολίτες και
τυπικά ήταν το κυρίαρχο όργανο του πολιτεύματος, καθώς ενέκρινε τους νόμους και
τις αποφάσεις των αρχών. Ωστόσο, δεν είχε τη δυνατότητα να παρέμβει με
τροπολογίες στις προτάσεις που της υποβάλλονταν ούτε και να εισαγάγει η ίδια
σχετικές προτάσεις. Από την άποψη λοιπόν της συμμετοχής η Απέλλα δεν διέφερε
από την εκκλησία του δήμου των δημοκρατικών πόλεων, αλλά υστερούσε ως προς
αυτή λόγω της αδυναμίας της να επηρεάζει ουσιαστικά τις αποφάσεις.
Αυτοί οι πρωτότυποι για την εποχή τους κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί
στάθηκαν ως οι θεμελιώδεις αρχές του σπαρτιατικού πολιτεύματος. Συμπερασματικά
παρατηρεί κανείς ότι το πολίτευμά της, όπως παρουσιάζεται διαμορφωμένο στα τέλη
της αρχαϊκής εποχής, αποτελεί ένα μίγμα από στοιχεία αριστοκρατικά και
δημοκρατικά και παραμένει στατικό & ανεξέλικτο. Πολιτικά δικαιώματα έχουν στο
κράτος αυτό μόνο οι ομοίοι, δηλαδή όσοι γεννήθηκαν από Σπαρτιάτες γονείς,
μετέχουν στα συσσίτια και έχουν διανύσει τα στάδια της θεσμοθετημένης αγωγής.
1.2.2: Η ακμή και η εδραίωση της Δημοκρατίας στην Αρχαία Αθήνα:
Η μορφή της Δημοκρατίας στην Αρχαία Αθήνα ήταν άμεση και ίσως περισσότερο
αποτελεσματική, διότι σταδιακά όλοι οι Αθηναίοι πολίτες αποφάσιζαν για τη μοίρα
τους. Η Αθηναϊκή Δημοκρατία επεδίωκε την πολιτική ισότητα μεταξύ των πολιτών
δηλαδή την ίση συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων. Τα όργανα της ήταν η Εκκλησία
του Δήμου(συνέλευση των πολιτών),η Βουλή, τα δικαστήρια και οι πολιτικοί
άρχοντες. Το θεμέλιο της άμεσης δημοκρατίας ήταν η συμμετοχή όλων των
Αθηναίων στα κοινά. Επιπλέον φανερό ήταν και το γεγονός ότι η μη συμμετοχή τους
δημιουργούσε προβλήματα, για αυτό άλλωστε υπήρχαν και κυρώσεις.
Για να μιλάμε όμως σήμερα για αυτήν τη δημοκρατία, κάποιες μεταρρυθμίσεις την
έκαναν πιο προσιτή στο ευρύ κοινό. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις είχαν ως στόχο τη
συμμετοχή κάθε πολίτη στη λειτουργία του πολιτεύματος.
Τα πρώτα πολιτεύματα της Αθήνας:
Πρώτο πολίτευμα της Αθήνας ήταν η Βασιλεία. Ελάχιστα μας είναι γνωστά για
την συγκεκριμένη περίοδο. Σύμφωνα με την παράδοση, τελευταίος βασιλιάς της ήταν
ο Κόδρος, ο οποίος θυσιάστηκε προκειμένου να αποφευχθεί η σύγκρουση με τους
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 14
17. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
Δωριείς. Το γεγονός αυτό πιθανόν δείχνει ότι η μεταβολή του πολιτεύματος έγινε με
ειρηνικό τρόπο. Απόδειξη αποτελεί ότι και στο αριστοκρατικό πολίτευμα, συνέχισε
να υπάρχει ο θεσμός του άρχοντα-βασιλιά. Την ουσιαστική εξουσία εξάλλου
ασκούσανε ο επώνυμος άρχοντας, υπεύθυνος για την σύγκλιση της Εκκλησίας του
Δήμου, και ο πολέμαρχος, αρμόδιος για τα στρατιωτικά θέματα. Οι έξι θεσμοθέτες
ασχολούνταν με δικαστικά θέματα. Ο Άρειος Πάγος ήταν υπεύθυνος για την τήρηση
των νόμων. Η Εκκλησία του Δήμου, ως συνέλευση των όλων των Αθηναίων,
απέκτησε μεγάλη σημασία στα μεταγενέστερα χρόνια.
Προβλήματα, όμως, της καθημερινής ζωής προκαλούσαν εντάσεις. Την εξουσία
των ευγενών είχαν ήδη αρχίσει να αμφισβητούν οι έμποροι και οι βιοτέχνες, οι οποίοι
με την ανάπτυξη του θαλάσσιου εμπορίου είχαν αποκτήσει μεγάλη οικονομική
δύναμη. Από την άλλη πλευρά οι χρεωμένοι αγρότες απαιτούσαν κατάργηση των
υπέρογκων χρεών τους. Όσοι από αυτούς δεν μπορούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη
τους γίνονταν δούλοι.[1]
Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύτηκε ο Κύλωνας, ο οποίος το 632 π.Χ., με την
υποστήριξη πολλών οπαδών του, θέλησε να πάρει την εξουσία και να γίνει τύραννος.
Το κίνημα του όμως απέτυχε και ο ίδιος δραπέτευσε στα Μέγαρα. Οι οπαδοί του
παρόλο που είχαν καταφύγει ως ικέτες στους βωμούς των θεών, τελικά θανατωθήκαν.
Η αποτρόπαια αυτή πράξη έμεινε στην ιστορία γνωστή ως «Κυλώνειο άγος»
Παράλληλα η αναστάτωση στην Αθήνα έφτασε στο αποκορύφωμα. Οι Μεγαρείς
βρήκαν την ευκαιρία και κατέλαβαν την Σαλαμίνα. Σε καθημερινή βάση
προβάλλονταν τα αιτήματα σχετικά με την κατάργηση των χρεών αλλά και την
σύνταξη γραπτών νόμων. Οι νόμοι μέχρι τότε ήταν άγραφοι. Έτσι το γεγονός αυτό
εμπόδιζε τη σωστή απονομή της δικαιοσύνης και ως επακόλουθο πολλοί
παραπονούνταν ότι δεν έβρισκαν το δίκιο τους. Οι ευγενείς, για να εκτονωθεί η λαϊκή
δυσαρέσκεια, ανέθεσαν το 624 π.Χ. στον Δράκοντα να καταγράψει τους νόμους. Οι
νόμοι του Δράκοντα, «γραμμένοι με αίμα», όπως χαρακτηρίστηκαν, ήταν πολλοί
αυστηροί. Αποτέλεσαν, πάντως, την πρώτη προσπάθεια να επιβληθεί η τάξη και να
ησυχάσει ο τόπος.
1. Μιχαήλ Σακελλαρίου, «Η ακμή του Αρχαϊκού Ελληνισμού», στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους
(εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Β΄, σελ. 204-220 και 230-236. και Α. Κουκουζέλη,
«Πολιτική και θεωρία της πολιτικής», στο Εισαγωγή στον Ελληνικό Πολιτισμό, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000,
τ. Β, σελ. 73-88.
15 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
18. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα και του Κλεισθένη:
Η καταγραφή των νόμων ικανοποίησε ένα μέρος μόνο των πολιτών. Το οξύ
οικονομικό πρόβλημα, που ανάγκαζε όσους δεν μπορούσαν να ξεπληρώσουν τα χρέη
τους μα γίνουν δούλοι, εξακολουθούσε να υφίσταται προκαλώντας συνεχή
αναταραχή. Αυτό οδήγησε τους Αθηναίους να επιλέξουν το 594 π.Χ., τον Σόλωνα,
ποιητή και ένα από τους επτά σοφούς του Αρχαίου Κόσμου, να δώσει λύση στην
δύσκολη κατάσταση που βασάνιζε την πόλη. Ένα από τα σημαντικότερα μέτρα που
έλαβε ο σπουδαίος αυτός νομοθέτης ήταν η κατάργηση των χρεών. Επιπλέον
απελευθέρωσε όσους είχαν γίνει δούλοι λόγω της αδυναμίας αποπληρωμής των
χρεών τους και ακόμη απαγόρευσε στους συγχρόνους του να δανείζεται κάποιος με
εγγύηση την προσωπική του ελευθερία. Αυτή είναι και η φημισμένη διάταξη της
νομοθεσίας του Σόλωνα, γνωστή και ως «Σεισάχθεια», η οποία συντέλεσε στην
λύτρωση της αγροτικής τάξης. Σημαντικό μέτρο υπήρξε επίσης και η κατάργηση της
προίκας, πιστεύοντας ο Σόλων ότι με αυτόν τον τρόπο ο γάμος θα έπαυε να ήταν μια
εμπορική συμφωνία. Ένα επόμενο μέτρο που πήρε ο νομοθέτης, με το οποίο
κατάφερε την αποδυνάμωση του αριστοκρατικού πολιτεύματος, ήταν η διαίρεση των
πολιτών σε τέσσερις τάξεις.[2] Βάση του διαχωρισμού τέθηκε το εισόδημα και όχι η
2. Η ρύθμιση των δικαιωμάτων και των φορολογικών υποχρεώσεων των πολιτών ανάλογα με τα
εισοδήματα, προκάλεσε την διαίρεση των πολιτών σε τέσσερις εισοδηματικές τάξεις (πεντακοσιο-
μέδιμνοι, τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίται, θήτες με εισόδημα κάτω των
διακοσίων μεδίμνων ετησίως) - ανάλογα με το μέγεθος της ετήσιας προσόδου από αγροτικές ή άλλες
δραστηριότητες - με βάση τις οποίες ρυθμίζονταν τόσο τα δικαιώματα όσο και οι υποχρεώσεις των
πολιτών.
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 16
19. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
καταγωγή. Με ανάλογο τρόπο όρισε και τα αξιώματα. Παράλληλα, διεύρυνε τον
πολιτικό ρόλο της Εκκλησίας του Δήμου, στην οποία είχαν πια το δικαίωμα να
πάρουν μέρος όσοι είχαν συμπληρώσει το εικοστό έτος της ηλικίας τους. Τα θέματα
που συζητούνταν στην συνέλευση του λαού προετοιμάζονταν από την Βουλή των
Τετρακοσίων(η ύπαρξη της αμφισβητείται από ορισμένους). Η δημιουργία της
Ηλιαίας, ενός δικαστηρίου με μέλη προερχόμενα από όλες τις τάξεις και εκλεγμένα
με κλήρωση, ήταν ένα μέτρο που στόχευε στην ομαλότερη απονομή της δικαιοσύνης
και την εξάλειψη των ανισοτήτων. Είναι αξιόλογο να αναφέρουμε ότι ο Σόλωνας για
να πετύχει την ενεργό συμμετοχή των πολιτών στα κοινά, θέσπισε νόμο με τον οποίο
στερούσε τα πολιτικά δικαιώματα από όσους δεν έπαιρναν σαφή θέση πάνω στα
πολιτικά και κοινωνικά θέματα.
Ασφαλώς, οι αλλαγές αυτές ήταν πολλές και ριζοσπαστικές, ωστόσο, το πολίτευμα
παρέμενε «τιμοκρατικό»: στις ανώτατες δημόσιες θέσεις εκλέγονταν μόνο πρόσωπα
από τις δύο ανώτερες τάξεις των ευγενών ("πεντακοσιομέδιμνοι" και "ιππείς") ενώ
από τις υπόλοιπες δύο τάξεις, οι μεν "ζευγίτες" ήταν εκλόγιμοι μόνο σε κατώτερες
αρχές ενώ οι "θήτες" σε καμία. Σε κάθε περίπτωση λοιπόν ένα είναι βέβαιον, ο
Σόλωνας διαμόρφωσε τους θεσμούς ή έβαλε τα θεμέλια πάνω στα οποία θα
στηρίζονταν και θα εξελίσσονταν το οικοδόμημα της Δημοκρατίας.
Τα μέτρα του Σόλωνα επομένως ανακούφισαν επιτέλους τη λαϊκή τάξη και
επιπλέον εξίσωσαν τους πλούσιους με τους ευγενείς.[3] Επειδή όμως η γη
εξακολούθησε να είναι στα χεριά λίγων, το αίτημα για αναδιανομή της γης ήλθε πάλι
στην επιφάνεια. Τις κοινωνικές ταραχές που ακολούθησαν τις εκμεταλλεύτηκε ο
Πεισίστρατος, ένας ευγενής, ο οποίος έχοντας και την συμπαράσταση του λαού
κατέλαβε την εξουσία και επέβαλε τυραννικό πολίτευμα. Ο Πεισίστρατος στέρησε
από τους Αθηναίους με αυτόν τον τόπο βασικές ελευθερίες που με τόσους αγώνες
είχαν κατακτήσει. Παρόλα αυτά σημαντικά εξωραϊστικά έργα(Εννεάκρουνος πηγή,
νέα Αγορά, τελεστήριο της Ελευσίνας κ.α.), καθώς και η προσπάθεια δημιουργίας
βιβλιοθήκης οφείλουν την ύπαρξη τους στο όνομα του. Ο Ιππίας, γιος του
Πεισίστρατου που ανέλαβε την εξουσία μετά τον θάνατο του πατέρα του(527 π.Χ.),
ανετράπη από τους Αθηναίους το 510 π.Χ.
3. Νίκου Μπιργάλια, ο.π., σελ.133-136, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 80-86, Μιχαήλ Σακελλαρίου, ο.π.
σελ, 233-236, Αγησίλαου Ντόκα, Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, εκδ. Ι.Δ. Κολλάρου και Σια Α.Ε, Α έκδοση,
σελ. 12-22 και Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991,
σελ. 20-23
17 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
20. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Η πολιτική διαμάχη που ακολούθησε την πτώση της τυραννίας ευνόησε τους
Δημοκρατικούς, οι οποίοι με αρχηγό τον Κλεισθένη προχώρησαν σε ενέργειες που
θεμελίωσαν και φιλελευθεροποίησε ακόμα περισσότερο το δημοκρατικό πολίτευμα.
Σε αυτό σημαντικό ρόλο έπαιξε η δημιουργία δέκα φυλών, τα μέλη των οποίων
προέρχονταν από διαφορετικά μέρη της Αττικής.[4] Με αυτόν τον τρόπο έπαψαν η
συγγένεια και η καταγωγή να παίζουν ρόλο στην πολιτική ζωή της Αθήνας. Ένα
ακόλουθο μέτρο ήταν η αύξηση της δύναμης της βουλής κατά 100 μέλη(Βουλή των
Πεντακοσίων). Τέλος για να προστατεύσει τους πολίτες αλλά και το ίδιο το
πολίτευμα από τον κίνδυνο αύξησης της δύναμης του πολεμάρχου, ο νομοθέτης
αύξησε τον αριθμό των Στρατηγών σε δέκα. Κυρίαρχο σώμα αναδείχθηκε πλέον η
Εκκλησία του Δήμου, στην οποία λαμβάνονταν οι πιο σοβαρές αποφάσεις. Επιπλέον
της δόθηκε η εξουσία να εξοστρακίζει(να στέλνει σε εξορία για 10 χρόνια),
οποιοδήποτε πρόσωπο είχε ισχυρή θέση και υπήρχε η καχυποψία ότι θα έβλαπτε το
δημοκρατικό πολίτευμα.[5]
Οι μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη λοιπόν εξασφάλισαν στους πολίτες ισονομία και
ισηγορία και ουσιαστική συμμετοχή αυτών στα κοινά καθώς το νέο σύστημα
οργάνωσης που υιοθέτησε μετέφερε τις περισσότερες εξουσίες στο δήμο – λαό. Έτσι
ο Κλεισθένης έκανε προσιτά στους πολίτες όλα τα αξιώματα και εξασφάλισε τη
λαϊκή συνοχή. Δίκαια θεωρείται ως ο θεμελιωτής του δημοκρατικού πολιτεύματος.
4. Ο Κλεισθένης απέβλεπε στη διάσπαση των τοπικιστικών παρατάξεων και τον περιορισμό της
δυνατότητας επηρεασμού των ασθενέστερων πολιτών από έναν αριστοκράτη αρχηγό η οποία
παλαιότερα είχε οδηγήσει σε τυραννικά καθεστώτα. Συγκεκριμένα αμέσως μετά το Σόλωνα
εμφανίζονται στην Αττική τρεις παρατάξεις (παράλιοι: ασχολούνταν με το εμπόριο, την αλιεία τη
ναυσιπλοία κλπ, οι πεδιακοί: πλούσιοι γαιοκτήμονες ευγενικής ή μη καταγωγής, διάκριοι: αγρότες
υποβαθμισμένων περιοχών ή οπλίτες που ζητούσαν αναδασμό της γής), οι οποίες πιθανόν εξέφραζαν
τους ανταγωνισμούς τριών αριστοκρατών (Μεγακλή, Λυκούργου, Πεισίστρατου αντίστοιχα) και των
οπαδών τους που κατάγονταν απ'; τις περιοχές αυτές, οι οποίοι είχαν ως κύριο στόχο την κατάληψη της
εξουσίας και τη διατήρηση των μεταρρυθμίσεων του Σόλωνα ή την καταστρατήγησή τους. Γι' αυτό ο
Κλεισθένης χώρισε τις τριττύες ανά δέκα: δέκα «περί το άστυ», δέκα «παράλιες» και δέκα
«μεσόγειες», και ύστερα, με κλήρο, δόθηκαν σε κάθε φυλή πάλι τρεις τριττύες, αλλά μία από κάθε
τομέα (άστυ, παραλία, μεσογαία).
5. Ανδρέα Μήλιου, «Η έννοια του ελεύθερου πολίτη», στο: Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος στην Αρχαία
Ελλάδα Ι: από την Αρχαιότητα έως κα τα μεταβυζαντινά χρόνια, εκδ. ΕΑΠ, Πάτρα 2000, τ. Α, σελ. 23-
112
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 18
21. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
Με αυτόν τον τρόπο οι δημοκρατικοί θεσμοί αφύπνισαν το ενδιαφέρον του πολίτη για
τα κοινά και επέφεραν με αυτό τον τρόπο σημαντική αλλαγή στον τρόπο ζωής της
πόλης.[6]
Οι μεταρρυθμίσεις του Περικλή:
Η πολιτική ζωή της Αθήνας, μετά τη λήξη των Περσικών πολέμων, κυριαρχείται
από δύο ανταγωνιστικά πολιτικά κόμματα, το αριστοκρατικό και το δημοκρατικό.
Το πολίτευμα όπως το οργάνωσε ο Κλεισθένης, συνεχώς εξελίσσεται, χάνει τα
συντηρητικά του στοιχεία και γίνεται όλο και περισσότερο δημοκρατικό. Τα
πρόσωπα, όσο ισχυρά και αν είναι, υποτάσσονται στις θελήσεις και τις αποφάσεις του
λαού. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν ο Μιλτιάδης και ο Θεμιστοκλής, οι
δύο πρωταγωνιστές των Περσικών πολέμων πεθαίνουν ο ένας στην φυλακή και ο
άλλος στην εξορία. Ακόμα και οι κύριοι εκπρόσωποι της νέας πολιτικής γενιάς που
ανήκουν και σε αντίπαλες πολιτικές μερίδες, όπως ο Κίμων και ο Περικλής,
δέχονται να είναι απλώς οι προικισμένοι υπηρέτες της κοινότητας. Η νομιμοφροσύνη
δε του Κίμωνα είναι παροιμιώδης. Ο ίδιος δέχεται αδιαμαρτύρητα τον εξοστρακισμό
του το 461 π.Χ. και, όταν η πατρίδα τον ανακαλεί τίθεται επικεφαλής του στόλου των
Ελλήνων κατά την τελευταία τους επιχείρηση εναντίον των Περσών, για να πεθάνει
πολιορκώντας την Σαλαμίνα της Κύπρου και να νικήσει, έστω και νεκρός του
Πέρσες(449 π.Χ.). Ο ίδιος ο Περικλής δεν είναι παρά ο πρώτος ανάμεσα στους
πολίτες. Η μεγαλύτερη δόξα για αυτόν είναι ότι, παρόλο που κυριάρχησε για πολλά
χρόνια στον πολιτικό στίβο της Αθήνας και συγκέντρωσε στα χέρια του εκτεταμένες
εξουσίες, ποτέ δεν ξέφυγε από τη δημοκρατική νομιμότητα.
Οι καινοτομίες που έφεραν οι δημοκρατικοί στην λειτουργία του πολιτεύματος,
και ειδικότερα ο Περικλής, ήταν πολλές.[7] Μέχρι λοιπόν και το 462 π.Χ., έτος της
πτώσης της πολιτικής δύναμης του Κίμωνα, και την άνοδο του Περικλή, το αθηναϊκό
πολίτευμα λειτουργούσε περίπου όπως το είχε θεσπίσει η μεταρρύθμιση του
Κλεισθένη. Όμως στη συνέχεια το πολίτευμα εξελίσσεται, η λαϊκή συμμετοχή
διευρύνεται και ο δήμος ασκεί το σύνολο της εξουσίας.
6. Νίκου Μπιργάλια, ο.π, σελ.140-143, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84, Μιχαήλ Σακελλαρίου, σελ,
265-270, Ch. G. Starr, ο.π., σελ. 28-34 και Αγησίλαου Ντόκα, ο.π., σελ. 22-25.
7. Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Δημοκρατική Μεταρρύθμιση: Εφιάλτης - Περικλής» στο: Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 52-61, Αθηνάς Καλογεροπούλου,
«Η Αθήνα του Περικλέους» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980,
τ. Γ1, σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π, σελ.146-148, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84
19 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
22. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Η Εκκλησία του Δήμου είναι το κυρίαρχο σώμα στη δομή του αθηναϊκού
πολιτεύματος. Όλοι οι ελεύθεροι πολίτες της Αττικής, σύμφωνα με τον νόμο, ήταν
μέλη της. Κατά τις συνεδριάσεις κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να εκφράσει
ελεύθερα την γνώμη του. Οι αποφάσεις της Εκκλησίας καθόριζαν την πορεία της
πολιτείας σε όλους τους τομείς. Η Εκκλησία λοιπόν, όπως όριζε η μεταρρύθμιση του
Κλεισθένη, εκλέγει, με θητεία ενός έτους, τα μέλη της Βουλής των Πεντακοσίων,
αλλά τώρα οι αρμοδιότητες της ήταν αυξημένες. Αυτή προετοίμαζε τα κείμενα των
νόμων (προβούλευμα), τους οποίους, μετά από συζήτηση, ψήφιζε ή απέρριπτε η
Εκκλησία. Μετά την μεταρρύθμιση του Εφιάλτη, ο Άρειος Πάγος δεν είχε δικαίωμα
να εκλέγει την βουλή. Αυτό ήταν ένα μέτρο που συντέλεσε στην αφαίρεση πολιτικών
εξουσιών από τον Άρειο Πάγο, που ήταν το προπύργιο του συντηρητισμού.
Οι Εννέα Άρχοντες δεν εκλέγονταν πια, αλλά κληρώνονταν. Με αυτό τον τρόπο
το αξίωμα τους είχε καταλήξει να είναι καθαρά διακοσμητικό. Αντίθετα, οι Δέκα
Στρατηγοί αναδεικνύονται ως οι κύριοι ανώτατοι άρχοντες. Έργο τους είναι η
εσωτερική ασφάλεια της πόλης, ο σχεδιασμός της εξωτερικής πολιτικής και η
διοίκηση του στρατού και του στόλου.
Εκεί όμως που σημειώνονται οι ριζοσπαστικότεροι νεωτερισμοί είναι στην
απονομή της δικαιοσύνης. Ο Εφιάλτης αφαίρεσε από τον Άρειο Πάγο την
αποκλειστικότητα της απονομής της δικαιοσύνης, αφήνοντας του μόνο τις
περιπτώσεις φόνου εκ προμελέτης και εμπρησμού. Όλες οι άλλες περιπτώσεις
μεταφέρονται στη δικαιοδοσία ενός πολυμελούς λαϊκού δικαστηρίου, της Ηλιαίας,
με 6.000 δικαστές, οι οποίοι εκλέγονταν, με θητεία ενός έτους, από την Εκκλησία του
Δήμου. Η Ηλιαία χωριζόταν σε 10 τμήματα. Το κάθε τμήμα είχε αρμοδιότητα σε
διαφορετικό δικαστικό τομέα και αντιπροσωπεύει μία από τις δέκα φυλές της
Αθήνας.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Περικλή όλοι πλέον είχαν τη δυνατότητα να
προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στην πόλη. Η κοινωνική θέση και η περιουσία
έπαψαν να αποτελούν προϋπόθεση για τη συμμετοχή στα κοινά. Κάθε Αθηναίος που
είχε γεννηθεί στην Αθήνα και είχε ή μπορούσε να αποκτήσει την ιδιότητα του
ελεύθερου πολίτη μπορούσε να συμμετέχει στην πολιτική και να καταλάβει κάποιο
από τα ανώτατα αξιώματα. Η ισονομία ήταν πλήρης και η ελευθερία των πολιτών
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 20
23. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
περιοριζόταν μόνο από τους νόμους τους οποίους οι ίδιοι είχαν ψηφίσει.[8]
Εικόνα 1η: Οργανόγραμμα που απεικονίζει την δομή του Αθηναϊκού πολιτεύματος την εποχή του
Περικλή
Η μετέπειτα εξέλιξη του Αθηναϊκού Πολιτεύματος:
Ο σημαντικότερος και δημοκρατικότερος ηγέτης που εμφανίστηκε ποτέ στον
Αθηναϊκό πολιτικό στίβο ήταν ο Περικλής. Μετά τον θάνατό του, η Αθηναϊκή
Δημοκρατία διακόπηκε δύο φορές από ολιγαρχικές επαναστάσεις προς το τέλος του
Πελοποννησιακού Πολέμου. Τροποποιήθηκε κάπως από τον Ευκλείδη μετά την
παλινόρθωσή της. Οι πιο λεπτομερείς αναφορές όμως προέρχονται από τον 4ο αιώνα
παρά από την εποχή του Περικλή. Καταλύθηκε από τους Μακεδόνες το 322 π.Χ. Οι
Αθηναϊκοί θεσμοί αργότερα αναβίωσαν, αλλά είναι αμφισβητήσιμο σε ποιο βαθμό
αυτό ήταν μία πραγματική δημοκρατία.
1.2.3: Οι Πολιτικοί θεσμοί και τα όργανα της Δικαιοσύνης:
Παρακάτω παρατίθενται πληροφορίες για τους κυριότερους πολιτικούς θεσμούς
της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας καθώς και για τα κυριότερα δικαστικά όργανα.
8. Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Δημοκρατική Μεταρρύθμιση: Εφιάλτης - Περικλής» στο: Ιστορία του
Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980, τ. Γ1, σελ. 52-61, Αθηνάς Καλογεροπούλου,
«Η Αθήνα του Περικλέους» στο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (εκδ. Γ. Χριστοπούλου), Αθήνα 1980,
τ. Γ1, σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π. σελ.146-148, Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 82-84.
21 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
24. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
Εκκλησία του Δήμου: Ήταν η επίσημη συνάθροιση των πολιτών κάθε αρχαίας
ελληνικής πόλης-κράτους, σε καθορισμένο τόπο και σε ορισμένη ημερομηνία, για τη
λήψη σημαντικών αποφάσεων που αφορούσαν την πολιτεία. Το σώμα αυτό υπήρχε
από την εποχή των φυλετικών κρατών, αλλά το συγκαλούσε ο βασιλιάς όποτε ήθελε.
Όταν δημιουργήθηκαν οι πόλεις-κράτη, οι εκκλησίες του δήμου συνέρχονταν
απαραίτητα σε τακτές μέρες, τουλάχιστο μια φορά το μήνα και έκτακτα στα
ενδιάμεσα διαστήματα. Στην εκκλησία του δήμου υπήρχε ελευθερία λόγου. Η κάθε
απόφαση, το λεγόμενο ψήφισμα, παιρνόταν με πλειοψηφία, γραφόταν σε λίθινη
στήλη και τοποθετούνταν σε δημόσιο χώρο, όπως λ.χ. στην αγορά, στην ακρόπολη
και σε άλλα επίσημα μέρη της πόλης. Από τότε πια αποχτούσε το ψήφισμα τη δύναμη
νόμου.
Σε όλες τις αρχαίες ελληνικές πόλεις λειτουργούσε η εκκλησία του δήμου. Στην
Κρήτη την αποτελούσαν αριστοκράτες ή, το λιγότερο, γαιοκτήμονες. Στα Μέγαρα
επίσης τη συγκροτούσαν μόνο ευγενείς. Στη Σπάρτη ήταν κυρίαρχο σώμα από την
αρχαϊκή εποχή· ήταν η γνωστή Απέλλα. Στα αρχαιότερα χρόνια προέδρευαν σ' αυτή
οι βασιλιάδες και αργότερα οι έφοροι, οι οποίοι είχαν το δικαίωμα να τη συγκαλούν
και να τη διευθύνουν.
Εκεί όμως που το σώμα αυτό έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή του ήταν η Αθήνα στα
χρόνια της δημοκρατίας. Στην Αθήνα του 5ου και του 4ου π.Χ. αι. αποκλειστικός
σχεδόν τόπος για τη συνάθροιση της εκκλησίας του δήμου ήταν η Πνύκα. Εκεί
συνερχόταν, μετά την ανατολή του ήλιου, και λειτουργούσε με καθορισμένο
κανονισμό. Η εκκλησία συνεδρίαζε γενικά σε τακτά χρονικά διαστήματα, αλλά, όπως
είναι φυσικό, όταν παρουσιαζόταν ένα σοβαρό πρόβλημα, γίνονταν και έκτακτες
συνεδριάσεις. Οι συνεδριάσεις, τακτικές και έκτακτες, ανέρχονταν σε 40 περίπου το
χρόνο. Στις συνεδριάσεις της προέδρευαν οι εννέα πρόεδροι, που εκλέγονταν με
κλήρο από τον επιστάτη των πρυτάνεων. Προέρχονταν από κάθε φυλή, εκτός από
εκείνη που πρυτάνευε. Από αυτούς εκλεγόταν ο γνωστός επιστάτης των προέδρων, ο
οποίος ασκούσε και καθήκοντα γενικού προέδρου. Δικαίωμα να παίρνουν μέρος στην
εκκλησία του δήμου είχαν όλοι οι ενήλικοι Αθηναίοι πολίτες που είχαν εκπληρώσει
τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις(επομένως βρίσκονταν σε ηλικία των 20 ετών και
άνω), εκτός από τους άτιμους (τους στερημένους μόνιμα ή προσωρινά των πολιτικών
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 22
25. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
δικαιωμάτων).[9]Επειδή οι πολίτες δεν έπαιρναν μέρος στην εκκλησία του δήμου
πάντοτε με προθυμία, αποφασίστηκε να δίνεται στον καθένα από αυτούς κάποια
αποζημίωση. Αυτή ήταν γνωστή ως εκκλησιαστικός μισθός.
Το έργο της εκκλησίας ήταν ιδιαίτερα σημαντικό. Τα θέματα που επρόκειτο να
συζητηθούν σε αυτή είχαν προηγουμένως ελεγχθεί από τη βουλή, εφόσον οι νόμοι
όριζαν ότι τίποτε δεν πρέπει να εισάγεται προς συζήτηση απροβούλευτον. Το
δικαίωμα της ισηγορίας εξασφάλιζε σε όλους τους πολίτες τη δυνατότητα να
παρέμβουν και να εκφράσουν τη γνώμη τους για οποιοδήποτε ζήτημα. Έτσι η
συζήτηση άρχιζε με την ερώτηση του κήρυκα: «τις αγορεύειν βούλεται;» Όταν η
συζήτηση ολοκληρωνόταν, η αποδοχή ή η απόρριψη μιας πρότασης γινόταν με
ανάταση των χεριών.
Η εκκλησία του δήμου ψήφιζε νέους νόμους, εξέλεγε ορισμένους από τους
άρχοντες(η εξουσία αυτή δόθηκε στην εκκλησία την εποχή του Σόλωνα), έλεγχε όλα
τα όργανα της διοίκησης και είχε δικαίωμα να επιβάλλει ή να ακυρώνει τις ποινές του
θανάτου προερχόμενες ακόμα και από αποφάσεις του Αρείου Πάγου(εξουσία που
έδωσε ο Κλεισθένης στην εκκλησία), της εξορίας και της δήμευσης της περιουσίας.
Αποφάσιζε για την κήρυξη πολέμου, την απονομή πολιτικών δικαιωμάτων, τη
σύναψη ειρήνης και την υπογραφή συμμαχιών. Σε περίοδο πολέμου αποφάσιζε για
τον αριθμό των στρατιωτών που θα επιστρατευόταν, όριζε τους στρατηγούς και έδινε
οδηγίες για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Έπαιρνε ακόμη αποφάσεις σχετικά με το
επισιτιστικό πρόβλημα της πόλης και ψήφιζε νόμους που αφορούσαν οικονομικά
ζητήματα, όπως, για παράδειγμα τα μέτρα και σταθμά, τη λειτουργία των τελωνείων,
το νόμισμα κ.λ.π. Στα 501-500 π.Χ. οι Αθηναίοι περιόρισαν την εξουσία της βουλής
στην εξωτερική πολιτική προς όφελος της εκκλησίας του δήμου. Το σώμα αυτό
διατήρησε το γόητρό του ως τον 1ο αι. π.Χ. Εν ολίγοις όλες οι αποφάσεις παίρνονται
από τον δήμο ακόμη και οι πιο σημαντικές. [10]
Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που διέτρεχε η αθηναϊκή εκκλησία προερχόταν από την
υπερβολικά μεγάλη δύναμη που αποκτούσαν οι δεινοί ρήτορες. Η συναισθηματική
επιρροή που ασκούσε η δεξιοτεχνική χρήση του λόγου οδηγούσε, πολλές φορές, στην
έξαψη των παθών και έτσι, οι αποφάσεις της εκκλησίας δε λαμβάνονταν πάντα με την
9. Αντώνη Μαστραπά, «Η πόλη κράτος», στο: Ελληνική Ιστορία, Ο Αρχαίος Ελληνικός Κόσμος, εκδ.
ΕΑΠ, Πάτρα 2002, σελ. 87-106 και Ch. G. Starr, Η γέννηση της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, εκδ.
Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991, σελ. 20 και Ανδρέα Μήλιου, ο.π. σελ. 42 -70.
10. Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π.
σελ.151-164
23 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
26. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
απαιτούμενη νηφαλιότητα. Η αδυναμία αυτή της εκκλησίας περιοριζόταν με τη
διάταξη που όριζε ότι για σημαντικά ζητήματα ήταν απαραίτητα η συμμετοχή
αυξημένου αριθμού πολιτών στις συνεδριάσεις. Πάντως πρέπει να αναγνωριστεί το
ασύγκριτα μεγάλο πλεονέκτημα που εξασφάλιζε η λειτουργία της εκκλησίας του
δήμου, στο πλαίσιο της άμεσης Δημοκρατίας. Ο πολίτης αποκτούσε πολιτική
αγωγή, συμμετείχε ενεργά στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της πόλης και
αναλάμβανε άμεσα την ευθύνη για τη διαχείριση των δημόσιων υποθέσεων. Το
δικαίωμα αυτό στις σύγχρονες αντιπροσωπευτικές δημοκρατίες δύσκολα γίνεται
αντιληπτό.
Η βουλή των 500: Η βουλή των 500, το πολυπληθέστερο σώμα αξιωματούχων,
αποτελούσε μια οργανωτική επιτροπή της εκκλησίας. Ανάμεσα στις αρμοδιότητες της
βουλής οι πιο σημαντικές ήταν οι εξής:
Η επεξεργασία των θεμάτων που επρόκειτο να συζητηθούν στην εκκλησία του
δήμου.[11]
Ο γενικός συντονισμός της κρατικής μηχανής και η συνεργασία με τους
ανώτερους άρχοντες σε θέματα εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής.[12]
Ο έλεγχος των αρχόντων που διαχειρίζονταν τους θησαυρούς των ναών και ο
συντονισμός των λατρευτικών εκδηλώσεων.
Η εποπτεία των δημόσιων οικονομικών και η εξεύρεση χρημάτων σε περίοδο
πολέμου.[13]
Η φροντίδα για το στόλο και για τις προπαρασκευές πριν από την ανάληψη
ναυτικών επιχειρήσεων.
Η προκαταρκτική δοκιμασία των πολιτών που επρόκειτο να αναλάβουν τα
αξιώματα των εννέα αρχόντων.
Μέλη της βουλής μπορούσαν να είναι οι γνήσιοι πολίτες που είχαν συμπληρώσει
το 30ο έτος της ηλικίας τους. Κάθε χρόνο οι 10 φυλές της Αττικής εξέλεγαν από
εκατό πολίτες που επιθυμούσαν να αναλάβουν το αξίωμα του βουλευτή. Από τους
11. δηλ. η διαδικασία προκαταρκτικής επεξεργασίας των σχεδίων ψηφισμάτων και άλλων
προβουλευμάτων που υποβάλλονταν στην εκκλησία του δήμου
12. Δεχόταν πρώτη τους ξένους πρέσβεις και κατόπιν τους παρουσίαζε στην Εκκλησία) εξέταζε πρώτη
τα προβλήματα που αναφύονταν με τους συμμάχους και ετοίμαζε προβούλευμα για την Εκκλησία
13. Προσδιόριζε πριν δώσει προβούλευμα στην Εκκλησία, το ύψος του συμμαχικού φόρου και του
φόρου των πόλεων που αποστάτησαν, φρόντιζε για την εξεύρεση πρόσθετων πόρων για τις πολεμικές
επιχειρήσεις, ασκούσε τον έλεγχο των "αδυνάτων" (αναπήρων και ατόμων με ειδικές ανάγκες, θα
λέγαμε σήμερα, τους οποίους επιδοτούσε για να ζήσουν
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 24
27. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
1000 συνολικά υποψήφιους (προκρίτους) κληρώνονταν οι 500 και οι υπόλοιποι ήταν
επιλαχόντες. Βασική προϋπόθεση για την ανάθεση ενός τόσου σημαντικού
καθήκοντος στους πολίτες ήταν το πραγματικό ενδιαφέρον τους για τα κοινά, γι' αυτό
και η βουλευτική αποζημίωση δεν ήταν αξιόλογη(στην εποχή του Αριστοτέλη ο
μισθός για έναν απλό βουλευτή ήταν 5 οβολοί την ημέρα και για τους πρυτάνεις 1
δραχμή, περίπου όσο και η ημερήσια αποζημίωση ενός εργάτη). Η προηγούμενη
βουλή έλεγχε εξονυχιστικά τα στοιχεία των υποψήφιων βουλευτών, την εντιμότητά
τους, την ευσέβεια και τη συμπεριφορά τους απέναντι στους γονείς τους, την
εκπλήρωση των στρατιωτικών τους υποχρεώσεων και την ανταπόκριση στις
φορολογικές υποχρεώσεις
τους απέναντι στην πόλη.
Μόνο μετά από τον
έλεγχο αυτό μπορούσαν οι
υποψήφιοι να ορκιστούν
και να αναλάβουν τα
καθήκοντά τους.
Κάθε πολίτης μπορούσε
να καταθέσει προτάσεις
στη βουλή. Τυπικά
απαγορευόταν η εκκλησία
να λαμβάνει αποφάσεις
χωρίς ένα προβούλευμα, δηλαδή μία πρόταση από τη βουλή. Η πρόταση αυτή
μπορούσε να είναι συμπαγής, επεξεργασμένη ή «ανοιχτή», που λίγο διέφερε από το
να καθορίζει τη θεματολογία της εκκλησίας. Η βουλή ή τα εναλλασσόμενα τμήματά
της, οι πρυτανείες, εξυπηρετούσαν ως ένα είδος . Κάθε μέρα του έτους ένας από τους
βουλευτές ήταν αρχηγός του κράτους για αυτή τη μέρα (για παράδειγμα ήταν
υπεύθυνος για την υποδοχή ξένων αποστολών και (τον 5ο αιώνα) προέδρευε στις
συνελεύσεις της εκκλησίας και της βουλής). Υπολογίστηκε ότι περίπου ένα τέταρτο
του συνόλου των πολιτών πρέπει να κατείχε το αξίωμα κάποια στιγμή της ζωής του.
Αυτή τη θέση του -τρόπον τινά- «αρχηγού του κράτους» μπορούσε να την κατέχει ο
καθένας μια φορά στη ζωή του.
Όσον αφορά τις συνεδριάσεις οι 50 βουλευτές κάθε φυλής, όταν αναλάμβαναν τα
καθήκοντά τους, ονομάζονταν πρυτάνεις και αποτελούσαν ένα είδος κυβέρνησης
που διαρκούσε για ένα διάστημα 35-36 ημερών κάθε χρόνο. Κάθε μέρα, ένας απ'
25 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
28. Η Διαμόρφωση της Δημοκρατίας στην Ελλάδα 2011-2012
αυτούς κληρωνόταν επιστάτης των πρυτάνεων και κρατούσε τη δημόσια σφραγίδα
και τα κλειδιά των ιερών, όπου υπήρχαν τα αρχεία της πόλης και το θησαυροφυλάκιο.
Η πρυτανεύουσα φυλή συγκαλούσε καθημερινά τη βουλή και οι συνεδριάσεις
γίνονταν στο βουλευτήριο, στο χώρο της αγοράς. Εκτός από τους στρατηγούς, η
παρακολούθηση των συνεδριάσεων επιτρεπόταν σε άλλους πολίτες μόνο ύστερα από
σχετική άδεια. Όταν συζητούνταν απόρρητα θέματα, οι συνεδριάσεις ήταν τελείως
κλειστές και ειδική φρουρά απαγόρευε την είσοδο σε όλους χωρίς εξαιρέσεις. Την
τήρηση των αρχείων της πόλης, των πρακτικών της βουλής και της εκκλησίας, την
αναγραφή των ψηφισμάτων και πολλές ακόμη εργασίες η βουλή ανέθετε σε μια σειρά
από ειδικούς υπαλλήλους.
Συνοψίζοντας, θα μπορούσε να πει κάποιος ότι, η Βουλή των 500 ήταν ένα
ιδιότυπο νομοπαρασκευαστικό, αλλά και συμβουλευτικό και διοικητικό σώμα, που
διαδραμάτιζε σπουδαίο ρόλο στην πολιτική ζωή. Συνεργαζόταν με όλους τους
άρχοντες, τις κρατικές επιτροπές και τις στρατιωτικές αρχές, ενεργώντας ως γενικός
συντονιστής και επόπτης της κρατικής λειτουργίας και εγγυητής της ενότητας και της
συνέχειας στη διοίκηση της πολιτείας.[14]
Οι εννέα άρχοντες: Αποτελούσαν κατάλοιπο του αριστοκρατικού καθεστώτος,
χωρίς να έχουν σημαντικά καθήκοντα. Πρόκειται για το βασιλιά, τον επώνυμο
άρχοντα, τον πολέμαρχο και τους έξι θεσμοθέτες, άρχοντες που αναδεικνύονταν με
κλήρωση από όλους τους πολίτες κάθε χρόνο.
Οι δέκα στρατηγοί: Την άσκηση της εκτελεστικής εξουσίας στην Αθήνα του 5ου
αιώνα π.χ. είχαν οι δέκα στρατηγοί. Παρόλο που, όπως και τα άλλα αξιώματα η
στρατηγία είχε διάρκεια ενός έτους, δινόταν η δυνατότητα να ανανεώνεται, και έτσι
παρατηρούμε να παραμένουν στο αξίωμα αυτό για πολλά χρόνια σημαντικοί άνδρες,
όπως ο Κίμων ή ο Περικλής. Οι στρατηγοί έπαιζαν σημαντικό ρόλο στη χάραξη της
εσωτερικής και εξωτερικής πολιτικής και οι περισσότεροι από αυτούς ήταν μεγάλες
προσωπικότητες. Ωστόσο, στο τέλος κάθε χρονιάς, ήταν υποχρεωμένοι να
λογοδοτούν, όπως όλοι οι άρχοντες της πόλης.
Πιο αναλυτικά, η στρατηγία προϋπέθετε, κατ' αρχήν, ειδικές γνώσεις και πείρα
στα πολεμικά και αργότερα και στα πολιτικά. Για το λόγο αυτό εξαιρέθηκε από το
14. Αθηνάς Καλογεροπούλου, «Η Αθήνα του Περικλέους» ο. π. σελ. 82-99, Νίκου Μπιργάλια, ο.π.
σελ.151-164
Από την Αθήνα του Περικλή, στην Ελλάδα της Ευρώπης 26
29. 2011-2012 Ερευνητική Εργασία: «Το κοινοβούλιο μέσα στο χρόνο»
γενικό κανόνα της κλήρωσης και ήταν ένα από τα ελάχιστα αιρετά αξιώματα. Οι δέκα
στρατηγοί εκλέγονται από την Εκκλησία του δήμου, ένας από κάθε φυλή, με ετήσια
θητεία. Δικαίωμα εκλογής είχαν όλοι οι άνω των 30 ετών Αθηναίοι. Στην αρχή κάθε
φυλή έβγαζε ένα στρατηγό, όμως, λόγω των ιδιαιτέρων ικανοτήτων που απαιτούσε η
στρατηγία, δόθηκε η δυνατότητα επανεκλογής. Επιδιωκόταν, ασφαλώς, οι στρατηγοί
να διαθέτουν στρατιωτικές, πολιτικές και ηγετικές ικανότητες, χωρίς αυτό να
αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση. Οι στρατηγοί είναι αρχηγοί του στρατού και του
στόλου, διαχειρίζονται την εξωτερική και εσωτερική πολιτική, συμμετέχουν στις
συνεδριάσεις της Βουλής και εισηγούνται θέματα, που συζητούσε το σώμα και
κατάρτιζε προβουλεύματα για να τα υποβάλει στην Εκκλησία του δήμου. Γενικά,
βρίσκονταν σε στενή επαφή με τη Βουλή και τις επιτροπές της, για θέματα που
υπάγονταν στις αρμοδιότητές τους.
Η εκλογή των 10 στρατηγών γινόταν στην Πνύκα, σε μια συνεδρίαση της
εκκλησίας, με ανάταση των χεριών. Όμως πριν απ' αυτό το τελικό στάδιο, οι
υποψήφιοι αναλάμβαναν έναν κοπιαστικό αγώνα για να πείσουν τους Αθηναίους να
τους δώσουν το ύπατο αξίωμα της δημοκρατίας.
Όλοι οι στρατηγοί είχαν την ίδια εξουσία. Κατά τη διάρκεια μιας εκστρατείας, τα
καθήκοντα καθενός προσδιορίζονταν με κλήρο και άλλαζε καθημερινά ο
αρχιστράτηγος. Μόνο η Εκκλησία του δήμου είχε το δικαίωμα να αναθέσει σε ένα
συγκεκριμένο στρατηγό το γενικό πρόσταγμα στις επιχειρήσεις μιας εκστρατείας. Σε
ορισμένες, μάλιστα. εξαιρετικές περιπτώσεις, ο δήμος χορηγούσε, εντελώς
προσωρινά, ειδικά προνόμια σε έναν ή περισσότερους στρατηγούς. Αυτό συνέβαινε
κυρίως σε μακρινές εκστρατείες, οπότε έπρεπε, εκ των πραγμάτων, οι στρατηγοί να
έχουν τη δυνατότητα να ενεργούν με δική τους πρωτοβουλία, χωρίς να απαιτείται
προηγούμενη συνεννόηση με την Εκκλησία. Σε κάθε περίπτωση, επιστρέφοντας από
την εκστρατεία ή στο τέλος της θητείας τους, έδιναν λόγο των πράξεών τους, όπως
και όλοι οι άλλοι άρχοντες.
Η στρατηγία απέκτησε μεγάλο κύρος και δύναμη στην αθηναϊκή δημοκρατία, διότι
ορισμένοι από τους στρατηγούς υπήρξαν και μεγάλες πολιτικές προσωπικότητες, που
διαδραμάτησαν σπουδαίο ρόλο στη χάραξη της εξωτερικής πολιτικής της Αθήνας.
Όπως όμως ήδη αναφέρθηκε, δεν υπήρξε κανένα κρούσμα κατάχρησης εξουσίας από
στρατηγό. Και για το λόγο αυτό, ο δήμος δεν δίσταζε να εκλέγει τους στρατηγούς από
27 3ο Γενικό Λύκειο Κατερίνης
