1. Манжийн эрхшээлийн үеийн
Монгол
СМ-1 ангийн оюутан Бадамлянхуа

2. Нийгмийн бүтэц
Манжийн эрхшээлийн үед Монголын нийгэм нь
олон давхраанаас бүрдэж байв.Нийгмийн
давхрааны дээд хэсэг нь хошууны ноѐд, тайж, том
лам нар байв.Засаг ноѐд, тайж нарыг заримдаа
хар феодалууд гэнэ. Тэдний гол цөм нь хошууны
ноѐд юм. Хошууны ноѐдыг засаг буюу засаг тайж
нар гэнэ. Засаг ноѐд бол хошуу, түүний газар
нутгийг эзэмшигчид юм. Хошууны ноѐдод манжийн
төрд хэр үнэнч үйлчлэн зүтгэсэн гавъяаг нь
харгалзан ван, бэйл, бэйс, гүн хэмээх шаталсан 4
хэргэм олгодог байсан бөгөөд түүнийг манжийн
хуульд төрийн хэтэрхий 4 хэргэм гэж нэрлэжээ.

3. Манжийн хууль ѐсоор, хошууны засаг ноѐдод
жил бүр пүнлүү хэмээх мөнгө, торго тавьж олгодог
байв. Үүнд: Чин ван 2500 лан мөнгө, 40 зах хуй
торго, жун ванд 1500 лан мөнгө, 20 зах торго,
бэйлд 800 лан мөнгө, 13 зах торго, бэйсэд 500 лан
мөнгө, 10 зах торго, гүнд 200 лан мөнгө, 7 зах
торгоны пүнлүү олгодог байжээ. Манжийн
эрхшээлийн үеийн нийт монгол хошуудын засаг
ноѐд нь уг гарлаараа таван янз байдаг. Тэднээс
хамгийн олон нь алтан ургийн ноѐд юм. Тэд бүгд
Чингис хааны үр хүүхэд, мөн Чингис хааны дүү
нарын үр хойчис мөн байв. Алтан ургийн гаралтай
ноѐдоос Батмөнх даян хааны отгон хүү Гэрсэнзийн
үр хойчис нь Ар Монголын Түшээт хан, Сэцэн хан,
Засагт хан, Сайн ноѐн аймгийн 83, Хөх нуурын 1,
өвөрмонголын Зуу-удын чуулганы Халхын

4. зүүн гарын 1, Улаанцавын чуулганы халхын
баруун гарын 1, бүгд 86 хошууг захирсан ноѐд
байв. Мөн Бат мөнх Даян хаан, Барс болдын үр
сад болон Чингис хааны дүү Бөх Бэлгүдэйн хойчис
нь хошууг захирсан ноѐд байлаа. Цоросын
язгууртан нар нь XVI зууны эхээс Ойрадын дотор
нөлөө, сүр хүчин нь өсч, улмаар 1670 оны эхээр
Зүүн гар улсыг байгуулж, хаан ширээнд улиран
суух болсон юм. Зүүнгар хаант улс Манж Чин
улсад эзлэгдэн мөхлөгдсөний дараа Цоросын ноѐд
нэлээд хошууны ноѐд болсон. Хэрээдийн Ван ханы
угсааны ноѐд Торгуудын олон хошуудыг захирч
байлаа. Зүүнгар улсыг Манж нар эзлэх үед болон
дараа нь Ижил мөрнөөс хэсэг Ойрадууд урьдын
нутагтаа нүүж ирсэнээр Торгууд манжийн харъяат
болжээ.

5. Тийнхүү Тогорилын угсааны ноѐд манжийн үед
16 хошууны засаг барьсан ноѐд байв. Манжийн
эрхшээлийн үеийн монголын нийгмийн дээд
давхрааны гол цөм нь болсон засаг ноѐд нь
Боржигин, Цорос, Торгууд, Урианхан, Их Мянгад 5
овгоос төрөг гарагсад байсан бөгөөд тэдний
дотроос тоо олон нөлөө ихтэй хэсэг нь Чингис,
түүний дүү нарын угсааны Боржигин ноѐд байжээ.
Манжийн хуульд зааснаар бол, бүгдийн даргыг үе
улируулан хошууг захируулахгүй, нэг биеэр дуусах
бөгөөд тэдний ор сууринд манжид үнэнч
түшмэдийг томилон тавьж байх ѐстой байв. Ноѐд
тайж нарын харъяат ардыг хамжлага гэнэ.
Хамжлага хэмээх нэр нь угтаа хамжаа, хамжих
гэсэн үгтэй нэг язгууртай, эзэндээ хамжээ болж
туслаж байх гэсэн утгатай үг юм.

6. Хамжлага ардыг дотор нь хошууны
ноѐдын, засаг бус дөрвөн зэргийн тайж нарын
хамжлага хэмээн хоѐр зааглана.Манжийн эрх
баригчид монголын ноѐдын хэргэм зэрэгт
таацуулан хамжлагын тоог тогтоож, түүнийгээ
хуулиар бататгасан байв. Манжийн хууль ѐсоор:
Чин ванд 60, жун ванд 50, бэйлд 40, бэйст 35, гүнд
30, улсын тавнан /манжийн хааны хүргэнд/
40, хошой тавнанд 30, төрийн тавнанд 20, тэргүүн
зэргийн тайжид 15, дэд зэргийн тайжид 12, гутгаар
зэргийн тайжид 8, дөтгөөр зэргийн тайжид 4 өрх эр
олгож байв. Хамжлага ардууд нь засаг ноѐнд
болон хошуу тамгын газарт захирагдана.

7. Тамгатай хутагт хувилгаадын харъяат нарыг
шавь гэнэ. Ардууд харъяат ноѐныхоо татварт
дургүйцэн, сайн дураараа аль нэг хутагтад шавь
орох явдал ч байв. Манжийн ноѐрхолын сүүлчээр
зөвхөн Богдын шавийн хүн ам 56000 орчимд хүрч
байжээ. Манжийн төрийн албан татвар
залгуулагчдыг сум ард, албат ард, сум эр хэмээн
нэрлэнэ. Манж нар монголын 18-60 насны
эрчүүдийг зуун тавь, зуун тавиар нь нэг нэгж
болгон сум хэмээнэ. Сум, хамжлага, шавь гэх
мэтээр ялгагдаж агсан малчин ардууд нь тэр үеийн
Монголын үйлдвэрлэгчид, хүн амын дийлэнх олонх
нь болж байв.

8. Гэвч нэг малчин өрхөд оногдох малын тоо
цөөн байсан бөгөөд тэдний ихэнх нь тарчигхан амь
зууж байлаа. Тэд тухайн хошуу ноѐд, тайж
нар, хутагтад харъяалагдсан, тэдэнд татвар
нийлүүлэх, мал сүргийг нь адгуулан үржүүлэх үүрэг
хүлээж байв. Эзэн ноѐд нь харъяат ардуудаа
бусдад бэлэглэх, зарим тохиолдолд худалдах, эд
хөрөнгөнд нь халдах явдал байв. Малчин ардууд
өөрийн өмч хөрөнгөө үр хүүхдэдээ өвлүүлэх
бол, харъяат хошууны тамгын газарт уламжлах
ѐстой байв. Харин охид бол шууд өв өвлөх эрх нь
хязгаарлагдмал, эрд гарахад нь инж маягаар
хөрөнгө өгдөг байв. Харин гал дээр гарсан бутач
зээ өв өвлөх учир байжээ.

9. Манжийн эрхшээлийн үеийн монголын
нийгмийн доод давхраа нь гэрийн боолчууд
байв.Тэр үед тэднийг гэрийн хөвүүд, гэрийн ард,
мэдэл хэмээн янз бүрээр нэрлэнэ. Гэрийн боол нь
засаг ноѐд, тайж нар, зарим түшмэл, албан
хаагчид, лам нар, чинээлэг ардын гэхчлэн, хэдэн
ялгавартай. Гэрийн боолын үүсэл нь угтаа дайны
олз, инжинд ирэгсэд, худалдагсад шагналд
олгогдогсод, ялд унагсадаас бүрджээ.

10. Анхаарал тавьсанд
баярлалаа.