3. Η λειτουργία των αφηγηματικών τρόπων
• Ο μονόλογος του Μενελάου (στ. 437 –494)
• Κατά το εικός: είναι η πρώτη του εμφάνιση
στη σκηνή – είναι εγωκεντρικός και
αλαζόνας- νιώθει την ανάγκη να
περιαυτολογήσει και να μιλήσει για το
πρόβλημά του (που κατά τη γνώμη του είναι
τραγικό).
• Κατά το αναγκαίον: ενημέρωση θεατών για
ταυτότητα ήρωα και «προϊστορία»δράματος
όσον αφορά την περίπτωση του Μενελάου –
συναισθηματική φόρτιση θεατών: έκπληξη,
ανακούφιση που ο Μενέλαος είναι ζωντανός,
αγωνία για την εξέλιξη
4. Η λειτουργία των αφηγηματικών τρόπων
• Ο διάλογος – η στιχομυθία (στ. 495 –541)
• Μεταξύ Μενελάου και γερόντισσας εκτυλίσσεται ένας
διάλογος που γρήγορα μεταλλάσσεται σε στιχομυθία
(εναλλαγή συνομιλητών ανά στίχο)
• Κατά το εικός: είναι αληθοφανής ο διάλογος και η
κλιμάκωση της έντασής του αφού συνομιλούν δύο
πρόσωπα που μάλιστα αντιπαρατίθενται.
• Κατά το αναγκαίον: η στιχομυθία προσδίδει παλμό,
ταχύτητα, νευρώδη ρυθμό στο σημείαο – η ένταση, ο
εκνευρισμός των προσώπων φορτίζει τον θεατή –
παρουσιάζονται ανάγλυφα οι χαρακτήρες –
αντισταθμίζει την αντιθεατρικότητα του μονολόγου –
ποικιλία, εναλλαγή στους αφηγηματικούς τρόπους.
5. Η λειτουργία των αφηγηματικών τρόπων
• Ο μονόλογος του Μενελάου (στ. 542 –575)
• Κατά το εικός: η αποκάλυψη της αλήθειας
προκαλεί σύγχυση, ταραχή στον Μενέλαο
καθώς καταρρέει το κοσμοείδωλό του.
Αισθάνεται την ανάγκη να μιλήσει μόνος του
για να διαχειριστεί την ταραχή του και να
τακτοποιήσει τις σκέψεις του
• Κατά το αναγκαίον: ισοδυναμεί με εσωτερικό
μονόλογο –ο Ευριπίδης δίνει στον θεατή το
προνόμιο να έχει πρόσβαση στο μυαλό και
την ψυχή του ήρωα –ακούμε όσα σκέφτεται
και αισθάνεται – σχήμα κύκλου που
ολοκληρώνεται: συμμετρική, αρμονική δομή
επεισοδίου.
6. Η λέξις
• Η ταραχή του Μενελάου εξωτερικεύεται με
εκφραστικά μέσα
1. Τρία απανωτά/επάλληλα άστοχα ερωτήματα και
μία προτροπή επανάληψης «Τι λες; Πώς είπες;
Ποια; Πες το μου πάλι» (στ. 529)
2. Αγωνιώδη ερωτήματα πραγματικά ή ρητορικά
«Και εδώ από πού σας ήρθε;(στ. 531)
«Πότε; ... σπηλιά μου;» (στ. 533)
«Μα τι να πω;»(στ. 542)
«Μήπως κανένας ... άλλη Τροία;» (στ. 548 –555)
3. Τραγική ειρωνία (στ. 531, 533, 548 –555)
7. Ο Μενέλαος
• Εμφανίζεται το δεύτερο πρωταγωνιστικό πρόσωπο του
έργου
• Η εμφάνισή του είναι αυτή ενός τυπικού ευριπίδειου
ήρωα: ρακένδυτος, ταλαιπωρημένος.
• Η αντίληψή του για το φαίνεσθαι και το είναι της
ταυτότητάς του: τον ενοχλεί ότι η ταυτότητά του ως
βασιλιά και στρατηγού δεν επαληθεύεται από την
εμφάνισή του (η οποία είναι πλήρως ανάρμοστη και
διαμετρικά αντίθετη με την ταυτότητά του) – η εμμονή
στην εμφάνισή του προδίδει πτυχές του χαρακτήρα του.
• Η αντίληψή του για το φαίνεσθαι και το είναι της
κατάστασης που βιώνει: παραμένει προσκολλημένος στη
δική του αλήθεια και αδυνατεί να πιστέψει την
πραγματική αλήθεια. Εκλαμβάνει το ψέμα ως αλήθεια και
την αλήθεια ως ψέμα ή ως μη αλήθεια.
8. Ο Μενέλαος: το ήθος του
• Ο χαρακτήρας –η ηθογράφηση του Μενελάου:
• αλαζόνας, υπερήφανος, υποκριτικά ταπεινός και
μετριόφρων, εγωκεντρικός, εγωιστής, ανασφαλής
με την εμφάνισή του (ένδειξη συμπλεγματικής
προσωπικότητας), φιλέταιρος, ευαίσθητος και
ευσυγκίνητος, υποχωρητικός, ασθενής
προσωπικότητα, εμμονικός με τα γνωμικά,
αρχομανής, λογικός, ορθολογιστής, ήπια κωμικός,
φαινομενικά γενναίος, τραγικό πρόσωπο
9. Ο Μενέλαος: η τραγική και η κωμική
του διάσταση
• Τραγική διάσταση
• Είναι τραγικό πρόσωπο, καθώς βρίσκεται
σε δύσκολη, αδιέξοδη κατάσταση (ναυαγός
σε ξένη χώρα, κατεστραμμένο πλοίο,
απώλεια συντρόφων, απώλεια λαμπρής
ενδυμασίας, έλλειψη τροφής, απώλεια
ένδοξου παρελθόντος, σύγχυση λόγω
τραγικής άγνοιας, αδυναμία να αντιληφθεί
την αλήθεια, προσκόλληση στο ψεύδος)
10. Ο Μενέλαος: η τραγική και η κωμική
του διάσταση
• Η κωμική του διάσταση (ήπιο κωμικό στοιχείο)
• Εμμονή με το ντύσιμο (σε σημείο γελοιότητας),
κλάμα, αντίδραση αμηχανίας στις αποκαλύψεις
της γερόντισσας – αδυναμία σύλληψη της
αλήθειας που τον οδηγεί σε αφελή λάθη (Την
έκλεψαν από τη σπηλιά μου;), άκαρπη
προσπάθεια λογικής αλλά εσφαλμένης εξήγησης
της αποκάλυψης της γερόντισσας.
• Ο Ευριπίδης «αποκαθηλώνει» τον ήρωά του, τον
απομυθοποιεί. Ο Μενέλαος αμαυρώνεται,
στιγματίζεται, δυσφημίζεται, καθώς
συμπεριφέρεται με τρόπο ανάρμοστο για έναν
βασιλιά και αρχιστράτηγο. Τον μειώνει στα μάτια
των θεατών.
11. Το δευτερεύον πρόσωπο: η
γερόντισσα
• Η γερόντισσα είναι δευτερεύον πρόσωπο, καθώς ο
ρόλος της είναι περιορισμένος και δεν ανήκει στους
πρωταγωνιστικούς. Ωστόσο, ο ρόλος της δεν είναι
ήσσονος αλλά μείζονος σημασίας.
• Η επιλογή μιας γυναίκας δούλης δεν είναι τυχαία
από τον Ευριπίδη. Ουσιαστικά, η γερόντισσα μέσα
από την αναμέτρησή της με τον Μενέλαο εξυψώνεται
και ως γυναίκα και ως δούλη από κατώτερο σε
ανώτερο πρόσωπο συγκριτικά με τον Μενέλαο.
• Ο Ευριπίδης αρέσκεται να αναβαθμίζει
δευτερεύοντα, κατώτερα πρόσωπα και να τα
παρουσιάζει ισχυρότερα και πιο αξιόλογα από τα
σημαντικά, ισχυρά πρόσωπα.
12. Το δευτερεύον πρόσωπο: η
γερόντισσα
• Η ηθογράφησή της
• αγενής, θρασεία, απότομη, προσβλητική,
ειρωνική, κυνική, φαινομενική αδιάφορη για
την ανθρώπινη δυστυχία, σκληρή, ανάλγητη,
απλοϊκή, λαϊκός τύπος, κατά βάθος
φοβισμένη μήπως τιμωρηθεί για τη μη
εκτέλεση των εντολών του αφεντικού της (της
Ελένης
• Σε σχέση με τον Μενέλαο, είναι πρόσωπο
ισχύος, αν και ανίσχυρη κοινωνικά.
13. Το δευτερεύον πρόσωπο: η
γερόντισσα
• Τι προσφέρει η εμφάνιση της γερόντισσας
στη δραματική οικονομία;
• Η εμφάνισή της συνιστά δραματικό
απρόοπτο, δεν είναι αναμενόμενη.
• Η εμφάνισή της φαίνεται εκ πρώτης όψεως να
καθυστερεί την εξέλιξη (να συνιστά
επιβράδυνση). Ωστόσο, η αποκάλυψή της (ότι
η Ελένη βρίσκεται στην Αίγυπτο πριν τον
τρωικό πόλεμο) προωθεί τη δράση (αν και
προς το παρόν αυτή «παγώνει»).
14. Η προώθηση της δράσης
•Η δράση προωθείται σημαντικά:
1.Η εμφάνιση του Μενελάου και της γερόντισσας
συνιστούν δραματικά απρόοπτα.
2.Η εμφάνιση του Μενελάου συνιστά από μόνη της
δραστική προώθηση της υπόθεσης.
3.Η αποκάλυψη της αλήθειας από τη γερόντισσα επίσης
προωθεί τη δράση.
4.Όμως, η εμφάνιση της γερόντισσας και η συνομιλία με
τον Μενέλαο αποτελεούν επιβράδυνση, καθυστέρηση
της εξέλιξης.
4. Η αδυναμία του Μενελάου να συλλάβει, να
αποδεχτεί την αλήθεια επίσης παρεμποδίζει την εξέλιξη.
Επομένως, ο Ευριπίδης «παίζει» μεταξύ προώθησης και
στασιμότητας της δράσης, πράγμα που διεγείρει το
ενδιαφέρον και την αγωνία των θεατών.
15. Η διάνοια (οι ιδέες) και τα
στοιχεία πολιτισμού
• Γνωμικό για την ευτυχία και τη δυστυχία
(στ. 474-476): η δυστυχία είναι πιο εύκολα
ανεκτή, όταν κανείς έχει συνηθίσει σε αυτή.
Αντίθετα, είναι πιο δυσβάσταχτη, όταν κανείς
έχει συνηθίσει στην ευτυχία.
• Γνωμικό για τη φτώχεια (στ. 491 –492): ο
φτωχός, και να το επιθυμεί, δεν μπορεί να
βοηθήσει υλικά.
• Γνωμικό για τη δύναμη της ανάγκης (στ.
575): η ανάγκη εξωθεί τον άνθρωπο στην
υπέρβαση των ορίων και των κανόνων.
16. Η διάνοια (οι ιδέες) και τα
στοιχεία πολιτισμού
• Το ηρωικό ιδεώδες: είναι θεμιτό ο ήρωας να
καυχιέται για τα κατορθώματά του. Το
ηρωικό ιδεώδες αποδομείται στο πρόσωπο
του Μενελάου: ο ήρωας αυτός δεν έχει το
ανάστημα ενός πραγματικού ήρωα
(καυχιέται αυτάρεσκα, κλαίει, δειλιάζει)
• Το αντιπολεμικό μήνυμα: ο Μενέλαος αν και
νικητής του πολέμου συγκαταλέγεται στα
θύματά του –επομένως, ο πόλεμος είναι
καταστροφικός αδιακρίτως για νικητές και
νικημένους.
17. Η διάνοια (οι ιδέες) και τα στοιχεία πολιτισμού
• Η κατάκτηση της αλήθειας: ο Μενέλαος
ενσαρκώνει τον άνθρωπο εκείνο που
αντιλαμβάνεται την πραγματικότητα μέσα
από όσα ζει και με αυτά χτίζει το
κοσμοείδωλό του, την κοσμοαντίληψή του.
Είναι λογικό να αποδέχεται ως αλήθεια αυτό
που έχει ζήσει και να μη μπορεί να
αντιληφθεί πως αυτό μπορεί να μην είναι
αληθινό. Είναι αναμενόμενο να προβάλλει
αντίσταση σε όποιον απειλήσει την αντίληψη
που έχει για την αλήθεια και να αμυνθεί με
κάθε τρόπο υπέρ αυτής. Αυτή είναι η
τραγικότητα του ανθρώπου: πιστεύει στην
αλήθειά του και δύσκολα την απαρνιέται.
18. Στοιχεία πολιτισμού
• Φιλοξενία και προστασία ναυαγών –
ξένων, θεσμός φιλοξενίας (στ. 507)
• Υστεροφημία – δόξα προς τους νεκρούς
(στ. 452-454)
• Ο φιλέταιρος ηγέτης
19. Η σκηνοθεσία
• Οι σκηνοθετικοί δείκτες αφορούν:
Στον χώρο Στην
εμφάνιση
Στη
συμπεριφορά
Τόπος (στ.
518, 520,
565)
Μενέλαος
(στ. 472,
479, 480)
Μενέλαος
(στ. 493,
514, 565,
566)
Κτίσματα
(στ. 488,
489, 493,
495, 524)
Γερόντισσα
(στ. 499)
Γερόντισσα
(στ. 499)
20. Η σκηνοθεσία
• Ο Ευριπίδης ενσωματώνει κατά τη συνήθεια της
εποχής του σκηνοθετικές οδηγίες στο κείμενο,
σκηνοθετικούς δείκτες δηλαδή.
• Αυτό γίνεται κατά το αναγκαίον
1. Ο ποιητής είθισται να παραθέτει τις σκηνοθετικές
πληροφορίες όχι ως εμβόλιμο, ανεξάρτητο σχόλιο
αλλά κομμάτι του κειμένου.
2. Με αυτόν τον τρόπο καθοδηγεί σκηνοθετικά
όποιον επιθυμεί να «ανεβάσει» θεατρικά το έργο
του.
3. Ειδικότερα στο στ. 514 («Δακρύζεις;») το
σκηνοθετικό σχόλιο είναι δηλωτικό της αντίδρασης
του Μενελάου, που λόγω του προσωπείου είναι
ανέκφραστος. Επίσης στο στ. 565 η σκηνοθετική
πληροφορία ότι ο Μενέλαος παραμένει επί σκηνής
είναι σημαντική γιατί επηρεάζει την εξέλιξη.
21. Η σκηνοθεσία
• Και κατά το εικός: ο Ευριπίδης παρουσιάζει ως
αληθοφανείς αντιδράσεις αυτούς τους σκηνοθετικούς
δείκτες. Για παράδειγμα
• η αναφορά του Μενελάου στην εμφάνισή του
δικαιολογείται ως ενόχληση για το ασυμβίβαστο
εμφάνισης –ιδιότητας
• ο σκηνοθετικός δείκτης ότι η γερόντισσα τον
σπρώχνει παρουσιάζεται ως ενοχλημένη αντίδραση
σε αυτή τη χειρονομία.
• ο σκηνοθετικός δείκτης «γριούλα» ως φυσιολογική
αντίδραση του Μενελάου απέναντι σε μία
ηλικιωμένη γυναίκα που δεν γνωρίζει.
• ο σκηνοθετικός δείκτης «δακρύζεις;» ως ειρωνική
αντίδραση της Γερόντισσας προς τον Μενέλαο κ.ά.
22. Το α’επεισόδιο και ο πρόλογος
• Μελετητές παραλληλίζουν το α’ επεισόδιο με δεύτερο
πρόλογο. Πόσο δίκιο έχουν;
• Ομοιότητες και διαφορές
• Πρόσωπα: Ο πρόλογος και το α’ επεισόδιο
«φιλοξενούν» από έναν πρωταγωνιστή (Ελένη –
Μενέλαος) και από ένα δευτερεύον πρόσωπο
(Τεύκρος –Γερόντισσα)
• Δομή: Περιλαμβάνουν εκτός από τον μονόλογο των
πρωταγωνιστών και διαλογική σκηνή με στιχομυθία
(Ελένη και Τεύκρος – Μενέλαος και Γερόντισσα)
-παρεμφερής η δομή τους, διμερής η δομή του
προλόγου (μονόλογος –διάλογος), τριμερής του α’
επεισοδίου (μονόλογος –διάλογος –μονόλογος)
• Πληροφορίες: προσφέρουν πληροφορίες για την
προϊστορία του δράματος –αυτοσύσταση των ηρώων
– γενεαλογία.
23. Το α’επεισόδιο και ο πρόλογος
• Αυτοσύσταση: εκ των ων ουκ άνευ για τη
γνωστοποίηση της ταυτότητας των προσώπων στο
κοινό. Όψιμη η αυτοσύσταση της Ελένης, έγκαιρη η
αυτοσύσταση του Μενελάου. Και οι δύο
αυτοσυστάσεις αποκαλύπτουν στοιχεία για την
ψυχολογική κατάσταση των ηρώων.
• Έκταση: ο πρόλογος είναι μακροσκελής ως πρόλογος
(μεγάλος πρόλογος –190 στίχοι) και το α’ επεισόδιο
σχετικά σύντομο (μικρό επεισόδιο –138 στίχοι).
• Ρόλος Τεύκρου –Γερόντισσας: αναδεικνύεται ο
ρόλος των δευτερευόντων προσώπων –διαφορετική η
δυναμική του Τεύκρου και της Γερόντισσας: ο
Τεύκρος παρέχει στην Ελένη πληροφορίες για το
παρελθόν που συμπληρώνουν τα γνωστικά κενά που
έχει –η Γερόντισσα παρέχει στον Μενέλαο
πληροφορίες που γκρεμίζουν το κοσμοείδωλό του.
24. Το α’επεισόδιο και ο πρόλογος
• Προώθηση δράσης: μηδενική προώθηση στον
πρόλογο, σημαντική προώθηση στο α’
επεισόδιο. Ο πρόλογος μας εισάγει στον μύθο,
το επεισόδιο ξετυλίγει σταδιακά την πλοκή.
• Συμπέρασμα: ο πρόλογος και το α΄ επεισόδιο
παρουσιάζουν κοινά στοιχεία αλλά και
διαφορές αρκετές, ώστε να απορρίψουμε την
άποψη ότι το α’ επεισόδιο είναι ένας δεύτερος
πρόλογος. Το βασικότερο επιχείρημα είναι
πως στο α’ επεισόδιο προωθείται η δράση,
πράγμα που δεν συμβαίνει στον πρόλογο.
