1. Antička Grčka
Antički Grci su prvi koji su pisali o svojim umetnicima, a njihove spise su
sakupljali Rimljani koji su kasnije bili poznati narednim generacijama. Ko su bili
Grci? Mikenjani su stigli u oblast Egejskog mora oko 2000 g pre n e. Druga
plemena koja su se služila grčkim jezikom spustila su se na poluostrvo sa severa
oko 1100 g pre n e, pokorila su, ali asimilovala mikensko stanovništvo, a zatim
postepeno širila do egejskih ostrva i Male Azije. Upravo ova plemena su toku
narednih vekova stvorila grčku civilizaciju. Ističu se tri plemena koja su zauzela
kopno, obalu Male Azije i egejska ostrva: Eolci na severu, Dorani na jugu,
kikladskim ostrvima, Jonjani sa kolonijama na Atici, Eubeji, na većini egejskih
ostrva i obale Male Azije. U VIII v Grci su se nastanili na Siciliji i južnoj Italiji.
Osnovno društveno-državno uređenje je polis (grad-država) koji su nasledili od
Mikenjana, ali je takođe bilo uslovljeno i geografskom rasuđenosti oblasti koje su
nastanjivali.
Antički stilski redovi, arhitektonski tipovi i osnova hrama
Postoje samo dva reda: dorski i jonski, korintski je samo varjanta jonskog stila.
Dorski stil je dobio ime po oblasti na grčkom kopnu i može se smatrati osnovnim
redom jer je stariji, jasno definisan od jonskog, koji se razvio na egejskim
ostrvima i obali Male Azije.
Pojam „arhitektonski stilski red“ služi samo za grčku arhitekturu i na onu
arhitekturu koja je iz nje proistekla; i to je s’pravom jer nijedan nama pozant
arhitektonski sistem u istoriji nije prizveo ništa slično. Dorski hram je jedinstvena
celina koja se neizbežno oblikuje u našoj svesti dok posmatramo same
spomenike. Dorski stil je zapravo sastavljen od elemenata koji su izvaredno
ustaljeni u broju, vrsti i međusobnom odnosu što ih svrststava u jasno
prepoznatljivu vrstu.
Dorski red je izraz koji se odnosi na standardne delove i njihov raspored na
spoljašnjem delu bilo kog dorskog hrama.
1
2. Tri glavana dela:
1. Stepenasta platforma (stilobat i sterobat)
2. Stubovi
3. Enatabaltura-glavni venac horizontalne komponenete koje leže na
stubovima
Dorski stub:
1. stablo sa plitkim žlebovima (kanelurama) koje se pri sredini širi
2. kapitel
Kapitel:
1. jastučasti deo-ehinus
2. četvrtasta ploča-abakus
Entablatura:
1. arhitrav –niz horizontalno složenih kamenih blokova direktno poduprtih
stubovima
2. friz sa triglifima i metopama
2
3. 3. gejzon –istureni venac koji može da ima profil koji se zove sima
Glavni venac nosi trouglasti zabat (timpanon), krovne elemente: nagnuti venac i
završni profil.
Čitava građevina je od kamenih blokova spojenih bez upotrebe maltera
Jonski red
1. Stepenasta platforma (stilobat i sterobat)
2. Stubovi
3. Enatabaltura-glavni venac horizontalne komponenete koje leže na
stubovima
Jonski stub:
1. Postolje ili baza stuba
2. stablo sa plitkim žlebovima (kanelurama) koje visko i vitko
kapitel
Kapitel:
3
4. 1. uvijeni stiliyovani uvojak kose koji se naziva voluta
2. četvrtasta ploča-abakus
Entablatura:
1. arhitrav –niz horizontalno složenih kamenih blokova direktno poduprtih
stubovima
2. friz sa reljefom na kojima su mitološke scene
3. gejzon –istureni venac koji može da ima profil koji se zove sima
Glavni venac nosi trouglasti zabat (timpanon), krovne elemente: nagnuti venac i
završni profil.
Korinski stil se pojavljuje u helenizmu, a procvat doživljava u antičkom Rimu i
ranohrišćanskoj umetnosti. Ovaj stil je kombinacija prethodna dva stila
1. Stepenasta platforma (stilobat i sterobat)
2. Stubovi
3. Enatabaltura-glavni venac horizontalne komponenete koje leže na
stubovima
4
5. Korintski stub:
1. Postolje ili baza stuba
2. stablo sa plitkim žlebovima (kanelurama) koje visko i vitko
3. kapitel
Kapitel:
1. stilizovana korpa sa biljkom akatus
2 četvrtasta ploča-abakus
Entablatura:
1. arhitrav –niz horizontalno složenih kamenih blokova direktno poduprtih
stubovima
2. friz sa reljefom na kojima su mitološke scene
3. gejzon –istureni venac koji može da ima profil koji se zove sima
Korinski rad je u početku korišćen u unutrašnjosti hrama, kasnije tek spolja
Osnove hramova
Osnove hramova nisu u direktnoj vezi sa redovima. Razlikuju se po veličini ili
lokalnom ukusu, ali osnovne crte tako su slične da ih treba proučiti na tipičnom
primeru.
Jezgro hrama je:
1. cela ili naos-prostorija u kojoj je smeštena statua božanstva
2. predvorje ili pronaos sa dva stuba i pilastrima (ante); često postoji i drugo
predvorje dodato iza cele da bi projekat do kraja bio simetričan.
U većim hramovima središnji prostor okružen je kolonadom ili peristilom, pa je
takva građevina poznata kao peripetalna . Najveći jonski hramovi ponekad
imaju i dvostruku kolonadu. Ulaz u grčki hram obično je okrenut ka istoku,
prema izlazećem suncu, orjentacija koju možemo da pratimo sve od
Stounhendža do savremenih hramova.
5
6. Mogući uzori
Rani grčki graditelji su imali tri uzora: Egipat, Mikenu, prearhajsku grčku
arhitekturu u drvetu ili glinenoj opeci. Mikenski uzor je najopipljivilji iako nije
najvažniji. Središnji deo hrama, cela sa pronaosom nedvosmisleno vuče korene
od megarona. Ima čudne simbolike u činjenici da je dvorana mikenskih kraljeva
pretvorena u boravište grčkih bogova. Čitava mikenska ere je postala deo grčke
mitologije, homerovi epovi, poreklo kiklopskih zidina, etc. Jastučasti kapitel na
minjosko-mikenskim stubovima slični su sa dorskim ehinusom i abakusom, dok
su od Egipćana, Grci preuzeli tehniku klesanja, spajanja kamena, geometriju,
arhitektonsko ukrašavanje, etc., dok je orjentalni uticaj stigao na Egejesko more
preko Feničana. Međutim, bez obzira na sve morfološke sličnosti, estetski razlozi
su bili presudni na razvoj i nastanak klasičnih stilova.
Atina Perikle i Partenon
Godine 480. pre n. e., pre nego što su poraženi Persijanci su uništili statue na
akropoljskom hramu, svetom brdu iznad Atine, utvrđenom od mikenskog doba.
6
7. Pod vođstvom Perikla u V veku podizanje akropolja je bio najambiciozniji
projekat u Atini. Nadahnuće za izgradnju ovakvog kompleksa verovatno je došlo
iz Egipta, kao što je i Periklova ideja da se poduhvat proglasi velikim javnim
radovima za koje treba da se štede sredstva verovatno bila egipatskog porekla.
Partenon je najveći hram i jedini je završen pre peloponeskog rata (431-404. pre n
e). Posvećen je devičanskoj Ateni (Ateni Partenos), boginji i zaštitnici po kojoj je
Atina dobila ime. Sagrađen je od blistavog mermera, duž južnog obronka
Akropolja i dominira gradom i okolinom.
Istorija Partenona je izuzetna kao i njegov umetnički značaj. On je jedino
svetilište za koje znamo da je na smenu služilo kao svetilište za četiri različite
religije. Njegovi arhitekti bili su Ikrin, Kalikrat i Karpion. Podignut je između
448. i 432. pre n. e. Da bi pokrio ogromne troškove gradnje najvećeg i
najraskošnijeg hrama na grčkom kopnu, Perikle je uzeo novac sakupljen od
država saveznica za zajedničku odbranu od Persijanaca. (Persijski rat 480-478.
pre n. e.) U doba hrišćanstva Partenon je bio vizantijska crkva, a potom katolička
katedrala. Devica Marija je zamenila devičansku Atenu. Pod otomanskom vlašću
bio je džamija. Godine 1687. pretvoren je u ruševine kada je eksplodiralo
skladište baruta koji su Turci postavili celu za vreme opsade.
Osnova hrama nije konvencionalna. Cela je neobično široka i nešto je kraća od
uobičajenih hramova. Pronaos i njegov kraj na zapadnom kraju se nestali, ali
hram ima još jedan niz stubova ispod oba ulaza. Friz iznad stubova više je jonski
nego dorski jer umesto triglifa i metopa ima neprekinut friz koji obavija čitavu
celu. Osnovni utisak je svečan i uravnotežen što je postignuto prilagođenim
proporcijama. Glavni venac je niži u odnosu na svoju širinu i na visinu stubova, a
venac je manje izbočen. Stubovi su uži i širi, manji je entazis.
Otmenost Partenona postignuta je poboljšanjem dorskog stila i namernim
odstupanjem od stroge geometrijske pravilnosti i to iz estetskih razloga.
Stepenasto podnožje i entablatura nisu savršeno ravni, već blago zakrivljeni, tako
da je sredina malo uzdignuta. Stubovi su nagnuti prema unutra, rastojanje
između ugaonih stubova i susednih stubova je manje nego u središnjoj kolonadi,
svaki kapitel je zakrivljen prilagođavajući su zakrivljenom arhitavu. Odstupanja
na Partenonu su čisto estetske prirode. Primenjen je zlatni presek.
7
