2. Հայոց թագավոր Սմբատ Բ Տիեզերակալը 989թ հիմնել է հայկական ճարտարապետության գոհարների շարքին դասվող Անիի Սբ. Աստվածածին Կաթոլիկե եկեղեցին: Վանքի շինարարական աշխատանքերը 1001թ իր ավարտին է հասցրել Գագիկ Ա Բագրատունու կինը` Կատրիդե թագուհին, իսկ ճարտարապետը եղել է Տրդատը: Անիի մայր տաճարը քառամույթ գմբեթավոր հորինվածքով կառույց է, որին իր կոթողային ձեւով եւ հարուստ հարդարանքով խորհրդանշել է վերածնված հանրապետության հզորությունը:
3. Ավագ խորանը զարդարված է եղել “Քրիստոսը գահի վրա” որմնանկարով: Տաճարի միջին գմբեթակիր նավը շնորհիվ ներքին նավերի նեղացման գերիշխում է կառույցի ներքին ամբողջ տարածքի երկայնքով: Իր հրաշագեղ ներքին եւ արտաքին դեկորացիայի հաշվին դասվում է ճարտարապետական լավագույն նմուշների շարքին: Տաճարի գմբեթին կանգնեցվել է մարդաբոյ արծաթյա խաչ, իսկ Սմբատ Բ Հնդկաստանից բյուրեղյա հսկայական ջահ է բերել տվել:
4. 1010թ վանքի կողքին կաթողիկոս Սարգիս Ա Սեւանցին (992-1019թթ) կառուցել է Սբ. Հռիփսիմյանց վկայարանը: 1040-1050թթ վանքի արլ. եւ արմ. ճակատներին արձանագրվել են Առոն Մագիստրոսի եւ Բագրատ Մագիստրոսի կատարած գործերը (պարիսպների կառուցում եւ քաղաքի ջրատարի անցկացում): 1064թ սելջուկները գրավել են Անին եւ վանքը վերածել մզկիթի: 1124թ Անիի ամիրան վանքի գմբեթին խոշոր մահիկ է զետեղել: Այդ փաստից զայրացած անեցիները հրավիրել են վրաց Դավիթ Շինարար թագավորին եւ քաղաքի դարպասները բացել են նրա զորքի առջեւ:
5. Վանքը կրկին օծվել է եւ գործել է որպես հայկական եկեղեցի եւ կարեւոր տեղ գրավել երկրի հեգեւոր կյանքում: 12-րդ դարում վրացիները Անին վերադարձել են Շադդադյաններին, ովքեր երդվել են այլեւս երբեք ոտնձգություններ չիրականացրել վանքի նկատմամբ: 1198թ Անին Զաքարյան իշխանների կողմից ազատագրելուց հետո 13-րդ դարում տաճարը բազմաթիվ նվիրատվությունների է ստացել: 1213թ Տիգրան Հոնենցը նորոգել է տաճարի խարխլված աստիճանները, 1319թ երկրաշարժից քանդվել է գմբեթը, 1988թ` հս. եւ արմ. անկյունները:
6. XI դարի առաջին քառորդի վերջերից Անի-Շիրակի թագավորության ներքին կյանքում ծայր են առնում երպառակտություններ: Տարոնի իշխանությունը (966թ.), Տայքի կյուրապաղատությունը (1000թ.) եւ Վասպուրականի թագավորությունը (1016թ.) գրաված Բյուզանդական կայսրությունը ամեն կերպ ձգտում էր նվաճել նաեւ Բագրատունիների Շիրակի թագավորթյունը Անի մայրաքաղաքով: Դրա հետ միաժամանակ հասնունանում էր սելջուկյան արշավանքների վտանգը:
7. Անիիզարգացումնուծաղկումըսկսվում է 961 թվականով, երբայնԲագրատունիԱշոտ 3-րդը դարձնում է պետությանմայրաքաղաք: Ընդամենը 40-50 տարվաընթացքումհասարակգյուղաքաղաքիցԱնինվերածվում է երկրիեւՄերձավորԱրեւելքիխոշորագույնքաղաքներիցմեկի: 961-1020 թվականներիընթացքումկառուցվումենքաղաքիՆերքին (կամԱշոտյան) ուԱրտաքին (կամՍմբատյան) պարիսպները, մայրտաճարըԳագկաշենուԱպուղամրենցեւայլեկեղեցիներ, քարավանատներուհյուրանոցներ, արքունիպալատը, ժայռափորկացարաններ, բնակելիշենքեր, բաղնիքներեւայլն: Անինտարածվում է նաեւԱրտաքինպարսպիցդուրսփռվածսարահարթիվրա:
8. Իբրեւ սովորական ամրոց, Անին հիշատակվում է V-րդ դարից: Այն Շիրակ գավառի հետ միասին պատկանում էր Կամսարական նախարարական տանը: VIII դարի վերջին Շիրակն ու Անին անցնում են Բագրատունիներին: Հայոց հին մայրաքաղաքների շարքի մեջ ամենից սիրվածը թերեւս Անին է: Անին գտնվում էր Ախուրյան գետի բարձրադիր ափին, երեք կողմերից խոր, ակոսված սարահարթակի վրա: Անի քաղաքի տարածքը բնակեցված է եղել հնագույն ժամանակներից: Այստեղ հայտնաբերվել են մեծ հնություն ունեցող կիկլոպյան կառույցների մնացորդներ, ինչպես եւ մ.թ.ա VIII-VII դդ. Դամբարանադաշտ:
9. Անին այսօր գտնվում է Թուրքիայի Հանրապետության Կարս նահանգի մեջ, Ախուրեան գետի աջ ափին, որի ձախ ափինէլ Հայաստանն է։ Այն անմարդաբնակ է և ավերակ դարձած։ Ծովի մակարդակից1500 մ. բարձրության վրա է եռանկյունաձեւ սարահարթը շրջապատված է Անի գետակով, որ Ախուրեանին է խառնվում Իգաձորով, Ծաղկաձորով եւ Գայլաձորով։ Հյուսիսային կողմն պարսպապատված է, որով անառիկ դիրք ունի:
12. Աղթամարը գտնվում է օվկիանոսի մակարդակից 1662-1912 մ բարձրության վրա: Ամենաբարձր կետը Բարձր-քարն է (1912 մ): Տարածությունը՝ մոտ 0.7 կմ2, հեռավորությունը ցամաքից՝ 3-3.5 կմ: Ափերի ընդհանուր երկարությունը՝ մոտ 4 կմ: Արևմուտքից Աղթամարին մոտ է Առտեր կղզին: Աղթամարի հարավային և հարավ-արևմտյան ափերը ժայռոտ են, երբեմն՝ զառիթափ (լճի մակարդակից 200-250 մ բարձր): Դեպի արևելք ցածրանալով՝ կղզու մակերևույթը վեր է ածվում տափարակ հարթության: Առաջացել է չորրորդական ժամանակաշրջանում: Կազմված է կրաքարերից և ավազաքարերից: Մթնոլորտային տեղումները՝ մինչև 500 մմ: Հիմնականում ծածկված է տափաստանային բուսականությամբ: Ծառածածկույթում գերիշխում են թփուտները և նշենիները: Քաղցրահամ ջրի աղբյուրները բացակայում են:Գտնվում Է այժմյան Թուրքիայի տարածքում:
13. Քաղաքի ճարտարապետական համակառույցում գերիշխող պալատն ունեցել է կենտրոնական գմբեթածածկ դահլիճ՝ 40 կանգուն (20.8 մ) լայնությամբ, նույնքան երկարությամբ և բարձրությամբ: Պատերի հաստությունը եղել է մոտ 3.1 մ: Դահլիճի որմնանկարներում պատկերվել են «ոսկեզարդ գահոյք, յորս բազմեալ երեւի արքայ նազելի ճոխութեամբ, շուրջ զիւրեաւ ունելով պատանեակս լաւատեսակս, սպասաւորս ուրախութեան, ընդ նմին եւ դասս գուսանաց եւ խաղս աղջկանց զարմանալոյ արժանիս, անդէն եւ սուսամերկաց հոյլք եւ ըմբշամարտաց պատերազմունք, անդ եւ դասք առիւծուց եւ այլոց գազանաց…, երամք հաւուց զարդարեալք ի պէսպէս պաճուճանս…»:
14. Աղթամարի շինություններից այժմ կանգուն է միայն Սուրբ Խաչ եկեղեցին (915-921)՝ հայկական ճարտարապետության գոհարներից մեկը: Դա խաչաձև հատակագծով քառաբսիդ ոչ մեծ շինություն է (երկ. 17 մ, լայն. 14 մ, բարձ. գմբեթով 24 մ)՝ արևելակողմի զույգ ավանդատներով: Հատակագծային հորինվածքը մոտենում է Ավանի և Հռիփսիմեի տաճարների տիպին, թեև էական փոփոխությունների են ենթարկվել անկյունային հատվածները, իսկ ծավալային ձևերը մշակվել են խաչաձև տաճարների տարածական սկզբունքներին համապատասխան: Արտաքին ճակատները խիստ մասնատված են, որն ավելի է շեշտվում անկյունային մասերի բազմանիստ, աշտարակաձև ելուստների առկայությամբ: Եկեղեցին պսակվում է լայնանիստ, ներսից շրջանաձև, արտաքուստ 16 նիստանի թմբուկի վրա բարձրացող գմբեթով: Նախկինում թմբուկի ծածկը հավանաբար եղել է ութանիստ, ինչը բնորոշ էր VI-VII դդ. հուշարձաններին: Տաճարի հարավային աբսիդում, մուտքից վերև, գմբեթարդից ցած տեղադրված է եղել թագավորական օթյակը, ուր բարձրացել են արտաքին քարե սանդուղքներով: Օթյակն առանձնացված էր քարե կամարակապ բազրիքով և արտաքուստ հարդարված ճոխ քանդակներով
15. Արտաքին ճակատները խիստ մասնատված են, որն ավելի է շեշտվում անկյունային մասերի բազմանիստ, աշտարակաձև ելուստների առկայությամբ: Եկեղեցին պսակվում է լայնանիստ, ներսից շրջանաձև, արտաքուստ 16 նիստանի թմբուկի վրա բարձրացող գմբեթով: Նախկինում թմբուկի ծածկը հավանաբար եղել է ութանիստ, ինչը բնորոշ էր VI-VII դդ. հուշարձաններին: Տաճարի հարավային աբսիդում, մուտքից վերև, գմբեթարդից ցած տեղադրված է եղել թագավորական օթյակը, ուր բարձրացել են արտաքին քարե սանդուղքներով: Օթյակն առանձնացված էր քարե կամարակապ բազրիքով և արտաքուստ հարդարված ճոխ քանդակներով;
16. Տաճարի պատերը դրսից շրջառում են պատկերաքանդակների վեց հորիզոնական գոտիներ, այլաբանորեն փառաբանում են արաբական տիրապետության դեմ հայ ժողովրդի մղած ազատագրական պայքարը, քրիստոնեությունը, Արծրունյաց տոհմի մեծերին ու նրանց քաջագործությունները, ինչպես և ներկայացնում հայ շինականի խաղաղ աշխատանքը, կենցաղը, դարերի խորքից եկող հավատալիքներն ու պատկերացումները: Ստորին գոտին (որմնախարսխից հաշված 6-րդ շարքի վրա) ներկայացնում է ոճավորված տերևներով բուսական ալիքաձև զարդի նեղ ժապավեն: Երկրորդ գոտին (7-9-րդ շարքերի քարերի վրա) Հին և Նոր կտակարանների, մասամբ էլ աշխարհիկ սյուժեներով կատարված մեծադիր հարթաքանդակների շարք է, որն ընդգրկում է տաճարի հարավային, արևելյան և հյուսիսային ճակատները:
17. Սուրբխաչեկեղեցին հարուստ է կենդանական քանդակներով: Դրանց մի մասը կազմում է երրորդ գոտին (11-րդ շարք): Առյուծի, հովազի, արջի, քարայծի, եղջերուի և այլ կենդանիների միմյանցից հեռու բարձրաքանդակները գրեթե եռաչափ են: Ավելի վեր՝ 14-րդ շարքում, խաղողի չընդհատվող որթագալարն է, որի շիվերի օղակներում պատկերված են աշխարհիկ կյանքի տեսարաններ՝ այգու մշակում, բերքահավաք, գինու պատրաստում, պայքար բերքը հափշտակող վայրի կենդանիների դեմ, թատերախաղի առանձին դրվագներ և այլն: Գոտու արևելյան ճակատամասում ներկայացված է խնջույքի տեսարան, կենտրոնում նստած է Գագիկ արքան, որի երկու կողմերում կանգնած են երիտասարդ իշխաններ:
18. Խաչաթևերի և ճակտոնապատերի քիվերի տակ ձգվում է տոհմանշաններ, զինանշաններ և կենդանիների վազքի տեսարաններ պատկերող զարդագոտին: Արևմտյան թևի քիվի տակ ձգվում տեղադրված են մարդկային դիմաքանդակներ, որոնք, հավանաբար, ներկայացնում են տաճարի շինարարությանն օժանդակած իշխաններին և նրանց կանանց: Թմբուկի քիվի վրա ձգվում է վեցերորդ գոտին: Ի հակադրություն ստատիկ քանդակների, այս վերջին երկու գոտիներում արտակարգ դինամիկայով է կերպավորված սարսափահար եղնիկների, քարայծերի ու եղջերուների փախուստը առյուծների ու հովազների կատաղի հետապնդումից:
19. Հազարամյա տաճարը մեզ է հասել առանց էական վերափոխումների: XIV դ. բարձրացվել են արևելյան ավանդատների ծածկերը և վերակառուցվել է գմբեթի վեղարը, երբ նախկին ոլորտաձև ծածկը փոխարինվել է կոնաձև ծածկով: 1293-ին տաճարի հյուսիս-արևելյան կողմում կառուցվել է մի փոքրիկ մատուռ, իսկ 1763-ին արևմտյան կողմում՝ մեծ ցածրանիստ գավիթ: XVIII դ. քանդել են թագավորական վերնահարկ տանող աստիճանները և հարավային մուտքի առջև ավելացրել բարձր զանգակատուն: Տաճարի հյուսիս-արևելյան կողմում մեծ գերեզմանատունն է՝ XIII-XVII դդ. բազմաթիվ խաչքարերով:
20. Աղթամարի բարձրաքանդակները որոշակիորեն առնչվում են հին հայկական և սասանյան պատկերաքանդակներին: Իսկ տաճարը երիզող զարդագոտիների համակարգը կապվում է IV-VII դդ. հայկական արվեստի ավանդույթներին, ակնհայտ է Զվարթնոցում մշակված ձևերի ազդեցությունը: Աղթամարի բարձրաքանդակներից շատերը ներկված են եղել վառ գույներով, իսկ դրանց աչքերի բիբերը՝ ագուցված կապտավուն, ջնարակած խեցիներով: Տաճարը նշանավոր է նաև որմնանկարներով, թմբուկի պատերին Ադամի և Եվայի ամբողջ պատմությունն է: Պատերի ցածրադիր մասերը շրջառում են որմնանկարների երեք գոտի՝ հաջորդաբար պատկերելով Քրիստոսի վարքաբանական տեսարանները: Աղթամարի որմնանկարները ոճով մի կողմից առնչվում են վաղ միջնադարյան հայկական որմնանկարչությանը (Արուճ, Լմբատավանք), մյուս կողմից՝ IX-XI դդ. արվեստի բոլոր ճյուղերն ընդգրկած գեղարվեստական նոր ուղղությանը: Որմնանկարները մասամբ եղծված են:
22. «Տաթև» անվան մասին կան մի քանի ավանդություններ: Ըստ Ղևոնդ Ալիշանի Սյունիքում քարոզել է Թադեոս առաքյալի աշակերտ Եվստաթեն կամ Ստաթեն: Վերջինս նահատակվել է Սյունիքում և նրա անունը ժողովրդի բերանում աղավաղվելով դարձել է Տաթև: Մեկ այլ ավանդության համաձայն, որն անշուշտ ունի ժողովրդական ծագում ու բացատրություն, Տաթև անունը բացատրվում է «տա թև» արտահայտությամբ: Այս անվան բացատրություններից մեկն էլ հետևյալն է. բառն ունի փոքրասիական ծագում, այն ծագում է խեթո- լուվիական երկնքի ու ամպրոպի աստված Դաթայի կամ Տատաի անունից:
23. Տաթևի վանք համալիրը գտնվում է Սյունիքի մարզում` Գորիսի շրջանում, նույնանուն գյուղից գրեթե մեկ կիլոմետր հեռավորության վրա: Վանքը հիմնվել է բարձրաբերձ ժայռերի հրվանդանի վրա: Այն հարավ-արևելքից պաշտպանում Է Որոտանի կիրճը: Վանքը ընթացքում ձեռք է բերում մեծ հեղինակություն և դառնում Սյունյաց նահանգի պատմության անբաժանելի մասը և Հայաստանի վանական համալիրների մեջ գրավում իր ուրույն ու առաջնակարգ տեղերից մեկը: Տաթևի վանքը իր հիմնադրումից դեռ շատ չանցած, դառնում է նշանավոր ու ազդեցիկ վանական կենտրոններից մեկը, որի տիրապետության ներքո էին գտնվում թե՛ ընդարձակ տարածքներ, թե՛ ամբողջ գյուղեր:
24. Վանքի մշակութային կենտրոն լինելու մասին վկայում է նաև այն, որ Տաթևի բարձրագույն դպրոցից, մանրանկարչության դպրոցից, բազմաթիվ տարաբնույթ արվեստանոցներից դուրս եկած հոգևորականների, նշանավոր փիլիսոփաների ու աստվածաբանների բույլերը զարդարում են հայ հոգևոր մշակույթի անդաստանը: Տաթևի վանքի զարգացումը սկսում է Թ. դարի 2-րդ կեսից, երբ այն դառնում է Սյունյաց եպիսկոպոսական կենտրոն: Տաթևի վանական համալիրի հիմնադրման պատմությունը գտնում ենք Ստեփանոս Օրբելյանի մոտ. «Իսկ երևելի ու փառավոր իշխան Փիլիպեն կառուցում է մի գեղաշեն եկեղեցի հին եկեղեցու մոտ»: Այս ամենը տեղի է ունենում 848 թվականին:
25. Տաճարը սկսել է կառուցվել 895 թվականին և ավարտվել է 11 տարի անց` 908 թվականին: Մինչև այժմ էլ պահպանվել է վանքի արևմտյան ճակատի վրայի Հովհաննես եպիսկոպոսի խաչքարը, որը տաճարի շինարարության մասին հատուկ արձանագրություն է: Նոր տաճար կառուցելուց հետո վանքում իրար հետևից սկսվում են կառուցվել նաև սեղանատուն, գրատուն, դամբարան, զանազան արհեստանոցներ, պահեստներ և շատ ու շատ օժանդակ և օգտակար կառույցներ, որոնք պետք է օգնեին վանքին որպես վանական համալիր հանդես գալուն և բարգավաճելուն: 930 թվականին Հակոբ Դվինեցի եպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ ամբողջ տաճարի ներսը ծածկվում է որմնանկարներով: 11-րդ դարում սելջուկները ասպատակում են վանքը, սակայն շատ չանցած վանքը վերականգնվում է, նորից վերակառուցվում է Ս. Գրիգոր եկեղեցին, որը սակայն հիմնահատակ կործանվում է 1138 թվականի երկրաշարժի ժամանակ:
26. . Գրիգոր տաճարը այսպես կիսակործան է մնում ավելի քան մեկ դար և միայն 1274 թվականին, Հայրապետ եպիսկոպոսի ժամանակ վերականգնվում է գմբեթը և եկեղեցին: Տաճարը այսպես է մնում մինչև 1931 թվականը, երբ մի նոր երկրաշարժ նորից ավերում է եկեղեցին: Զարմանալի է, որ եկեղեցու գմբեթը երկրաշարժի ցնցումներից ընկնում է նույն այն կողմը` հարավ-արևելք, ուր ընկել էր XII դարում տեղի ունեցած երկրաշարժի ժամանակ: Սյունյաց ճարտարապետության դպրոցի վարպետները Տաթևի տաճարը կառուցելիս չեն ընթացել հնավանդ ձևերի պարզ ընդօրինակման ճանապարհով. նրանք վերացնելով արևմտյան մույթերը, դրանք փոխարինել են ավանդատների շատ ավելի հաստ և հաստատուն պատերով` զգալիորեն ուժեղացնելով ինչպես տաճարի կառուցվածքի ընդհանուր ամրությունը, այնպես էլ նրա սեյսմակայունությունը:
27. Սրահ-գավիթը Հովհաննես եպիսկոպոսի կառուցած շենքերից մեկն է, իհարկե Սբ. Գրիգոր Լուսավորիչ եկեղեցին կառուցելուց հետո: Այս շենքը պատով կպած է Առաքելոց եկեղեցու հարավային պատին, բայց ավելի ցածր պատով, քան եկեղեցունը: Այս շենքը կառուցված է իբրև չորս որմաշեն սյուներով կամարածածկ մի կառույց, արևելյան պատով կպած է Լուսավորիչ եկեղեցու արևմտյան պատին, իսկ հյուսիսային պատով` Առաքելոց եկեղեցու հարավային պատին: Կամարների շրջանակները զարդարված են գեղեցիկ զարդաքանդակներով, որոնք յուրահատուկ տեսք են տալիս կառույցին: Հատակը սալապատկված է, ավելի ուշ այստեղ սկսել են, ինչպես ժամատներում, մահացածներին թաղել: Այստեղ` Գավիթ-սրահում են թաղված մեր եռամեծ վարդապետ Գրիգոր Տաթևացին և նրա աշակերտ Առաքել Սյունեցին, իսկ հետագայում 1787 թվականին Տաթևի առաջնորդ Տեր Հովակիմը:
28. Աստվածածին եկեղեցին Տաթևի միակ հին եկեղեցին է: Այն գտնվում է գլխավոր խմբից հարավ-արևմուտք, կառուցվել է 1087 թվականին: Վերջին կործանիչ երկրաշարժից հետո այն կանգուն է մնացել, բայց չափազանց վատ վիճակում: Այն կառուցվել է իբրև երկրորդ հարկ, կամարակապ մի բարձր հարկի վրա, որի տակով է վանքի անցուդարձը կատարվում, երբ պարսպի գլխավոր դռնից ներս են մտնում: Գավազան-սյուն անունով հայտնի է մի գեղեցիկ և թեքվող կոթող, որը գլխավոր շինություններից գտնվում է հարավ: Կառուցվել է գլխավոր տաճարի կառուցման ժամանակ հավանաբար 895 թվականին:
29. Միակ կառույցն է, որ ոչ բնության հարվածներից է վնասվել, ոչ էլ մարդկանց ավերիչ ասպատակություններից: Այն պահպանվել է գրեթե իր սկզբնական վիճակում: Սյունը ութկողմանի է, որմնաշար սալերով կառուցված, ունի մոտ 15 մետր բարձրություն: Սալերից մի քանիսը զարդարված են գեղեցիկ փորագրություններով, որոնք սյունը նմանեցնում են հայրապետական ձեռքի գավազանի, որի վրա կան հմուտ փորագրիչի ձեռքի հետքերը:
30. 930 թվականին Հակոբ Դվինեցի եպիսկոպոսի նախաձեռնությամբ ամբողջ տաճարի ներսը ծածկվում է որմնանկարներով: 11-րդ դարում սելջուկները ասպատակում են վանքը, սակայն շատ չանցած վանքը վերականգնվում է, նորից վերակառուցվում է Ս. Գրիգոր եկեղեցին, որը սակայն հիմնահատակ կործանվում է 1138 թվականի երկրաշարժի ժամանակ: Ս. Գրիգոր տաճարը այսպես կիսակործան է մնում ավելի քան մեկ դար և միայն 1274 թվականին, Հայրապետ եպիսկոպոսի ժամանակ վերականգնվում է գմբեթը և եկեղեցին
