2. Նորատուսի գերեզմանատունը
• Նորատուսը հայտնի է իր գերեզմանոցով, որի հին մասն ընդգրկել
է մոտ 800 խաչքարեր` կերտված 9-17-րդ դարերում։
• Խաչքարերը բազմազան են` պայմանավորված այդ արվեստի
զարգացման այս կամ այն ժամանակաշրջանով. առանձնացվում
են խաչքարային արվեստի զարգացման հիմնական երեք
ժամանակաշրջաններ` 9-10-րդ, 11-12-րդ և 13-16-րդ դարեր։
3. Նորատուսի գերեզմանատունը
• Նորատուսի գերեզմանատունն իր մեծությամբ երկրորդն է
Ջուղայի (Նախիջևան) պատմական գերեզմանատնից հետո,
որտեղ գտնվող մոտ 2500 խաչքարերը 1998-2005 թթ. ընթացքում
ծրագրված ավեր-վում էին Ադրբեջանի կողմից։ Ջուղայի
խաչքարեր կան Էջմիածնի Մայր տաճարի բակում։ Ջուղայի
գերեզմանատան կործանումից հետո Նորատուսը խաչքարերի
ամենամեծ համալիրն է աշխարհում։
4. Խաչքարային արվեստի զարգացման
պատմությունը
• Խաչքարը համաշխարհային մշակութային ժառանգության
շտեմարանում հայ ժողովրդի թողած ամենաինքնատիպ
դրսևորումներից է։ Հիմնված լինելով հուշակոթողային արվեստի
ավանդույթների վրա` խաչքարային արվեստը սկսել է զարգանալ
վաղ քրիստոնեական շրջանում և իր բարձրակետին է հասել
միջնադարում։ Նորատուսում խաչքարերի կերտման տարբեր
ժամանակաշրջանների հրաշալի նմուշներ կան։
5. Խաչքարային արվեստի զարգացման
պատմությունը
• Խաչքարային արվեստի ակունքները տանում են դեպի
նախաքրիստոնեական ժամանակաշրջան, երբ «վիշապներ»
կոչվող մոնումենտալ հուշարձաններ էին կերտվում` իբրև
ջրապաշտամունքի կոթողներ։ Դրանք հայտնաբերվել են Գեղամա
լեռներում, Արագածի լանջերին, Վայոց ձորում և այլուր։
Հետագայում (Ք.ա. 8-7-րդ դդ.) ուրարտական արքաները
պատվան-դանների վրա կանգնեցնում էին քառակող կոթողներ`
արձանա-գրությունների և հռչակագրերի փորագրման
նպատակով, որոնք և համարվում են խաչքարի նախատիպեր։
6. Խաչքարային արվեստի զարգացման
պատմությունը
• Ամենահայտնի կոթողներից մի քանիսը գտնվում են
Զվարթնոցում (Ռուսա II), Գառնիում (Արգիշտի) և Վանում
(ներկայիս Թուրքիայում)։ Հելլենիստական ժամանակաշրջանի
կոթողներ կարելի էր գտնել հեթանոսական պաշտամունքային
վայրերում և գյուղամիջյան ճանապարհներին։
• 4-5-րդ դարերում բազմաստիճան պատվանդաններին կանգ-
նեցված սյուներին վերնամասում ագուցված խաչերով կոթողներ
էին դրվում տարբեր վայրերում (Արթիկ, Թալին)։
7. Խաչքարային արվեստի զարգացման
պատմությունը
• Հեթանոսական մեհյանները եկեղեցիների վերածելիս
քրիստոնյաները հաճախ խաչեր էին կանգնեցնում` իբրև իրենց
նոր կրոնի խորհրդանիշներ։ Համաձայն վկայությունների` Հայ
Առաքելական եկեղեցու հիմնադիր Գրիգոր Լուսավորիչը
Հռիփսիմե և Գայանե կույսերի նահատակման տեղում,
ճանապարհներին և քաղաքային հրապարակներում խաչեր է
կանգնեցնել տվել։ Ըստ ավանդության` խաչափայտեր են
կառուցվել Սևանա կղզում, Սանահինում և այսպես մինչև
Վրաստան։
8. Խաչքարային արվեստի զարգացման
պատմությունը
• Փայտը քարով է փոխարինվել 5-7-րդ դարերում, երբ սկսել են «թևավոր
խաչեր» կերտել։ «Թևավոր խաչերի» և քառակող կոթողների հետագա
զարգացումը հանգեցրեց կոթողային հուշարձանի նոր տիպի` խաչքարի
առաջացմանը, որն իր վերջնական ձևավորումը ստացավ 9-րդ դ.։
• 9-10-րդ դարերում, երբ Հայաստանն ազատագրվեց արաբական
տիրապետությունից, երկիրը սկսեց բարգավաճել, երբ Անին, Լոռին,
Կարսն ու Վանը վերածվեցին ծաղկուն կենտրոնների, հենց այս
ժամանակաշրջանում էլ զարգացում ապրեց խաչքարերի կերտման
արվեստը։
